Հավայան թագավորություն
|
| ||||
| ||||
| Քարտեզ | ||||
|
| ||||
| Ընդհանուր տեղեկանք | ||||
| Մայրաքաղաք | Լահաինա | |||
| Լեզու | հավայերեն, անգլերեն | |||
| Կրոն | Հավայան կրոն, հավայան եկեղեցի | |||
| Արժույթ | Հավայական դոլար, ԱՄՆ դոլար | |||
| Իշխանություն | ||||
| Պետական կարգ | Միապետություն, բացարձակ միապետություն (մինչև 1840թ․), | |||
| Դինաստիա | Կամեհամեհայի տունը, Կալակաուա | |||
Հավայան թագավորություն (հավայերեն Hawaiʻi), պետություն, որը գոյություն է ունեցել Հավայան կղզիներում 19-րդ դարում[1]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
18-րդ դարում Հավայան կղզիներում գոյություն ունեին չորս կիսապետական միավորումներ։ Երկարատև երկպառակությունից հետո թագավոր Կամեհամեհա I-ին (1758-1819) 1810 թվականին հաջողվեց եվրոպական զենքի օգնությամբ միավորել կղզիները և հիմնել դինաստիա, որը կառավարեց Հավայան կղզիները հաջորդ 85 տարիներին։
19-րդ դարում ամերիկյան կետորսական նավերը հաճախ ձմեռում էին թագավորության կղզիներում։ Հավայի են այցելել հետախույզներ, առևտրականներ և արկածախնդիրներ։ Հարյուրամյակի կեսերին թագավորությունն արդեն ուներ դպրոցներ, եկեղեցիներ, պանդոկներ և առևտրային ձեռնարկություններ։ Ժամանակի ընթացքում Հավայիում տարածվեց քրիստոնեությունը՝ բողոքականության և կաթոլիկության տեսքով, ինչը մեծապես խարխլեց տեղական մշակույթն ու ավանդույթները։
Եվրոպացիների հետ Հավայան կղզիներում ի հայտ եկան կղզու բնակիչներին նախկինում անհայտ հիվանդություններ, որոնց դեմ նրանք չունեին իմունիտետ (համաճարակային պարօտիտ, կարմրուկ և այլն)։
1815-1816 թվականներին Ռուս-ամերիկյան ընկերությունը փորձեց հաստատվել Կաուայ կղզում և նույնիսկ մի քանի ամրոցներ կառուցեց կղզում։ Այնուամենայնիվ, 1817 թվականին ռուսական արշավախումբը, որը ղեկավարում էր Է. Ի. Շեֆերը, վտարվեց Հավայան թագավորի կողմից իր առաջնորդի չափազանց մեծ հավակնությունների և ամերիկացի կապիտանների ինտրիգների պատճառով[2]։
1820 թվականին Հավայան թագավորություն միսիոներների ժամանումից հետո փոքրաթիվ սպիտակամորթ բնակչությունը սկսում է ավելի շատ ազդեցություն ունենալ Հավայան միապետների վրա։ 1826 թվականին թագավորությունում մտցվեց առաջին հարկը՝ առևտրից և նավաշինությունից ստացված եկամուտներից։ 1840 թվականին սպիտակամորթ փոքրամասնությունը պահանջեց, որ Կամեհամեհա III-ը (կառավարել է 1825-1854 թվականներին) սահմանադրություն ընդունի։
Հետագա տարիներին ԱՄՆ-ի հետաքրքրությունը թագավորության նկատմամբ մեծացավ, և արդյունքը դարձավ փոխադարձության պայմանագրի ստորագրումը (Փոխադարձության պայմանագիր, 1875թ.), որն ըստ էության ազատ առևտրի համաձայնագիր էր և երաշխավորում էր հավայան շաքարի անմաքս տրամադրումը Միացյալ Նահանգներ՝ ամերիկացիներին տալով հատուկ տնտեսական արտոնություններ։ 1887 թվականին պայմանագիրը երկարաձգվեց, և ԱՄՆ-ն իրավունք ստացավ Փերլ Հարբորում ռազմածովային բազա կառուցել։
Հավայան կղզիների վերջին թագավորը՝ Կալակաուան (1874-1891), կորցրեց պլանտատորների աջակցությունը՝ իր շռայլության և Հավայան մշակույթի վերստեղծման փորձերի պատճառով։ 1887 թվականին աշխարհազորայինները սպիտակամորթներին ստիպեցին ընդունել նոր սահմանադրություն, որը կոչվում էր «Սվինի համաձայնագիր»[3][4]։ Նա խստորեն սահմանափակեց թագավորական լիազորությունները և ընտրության իրավունք մտցրեց Հավայան կղզիների հարուստ բնակիչների համար, որոնք, որպես կանոն, ամերիկացիներ և եվրոպացիներ էին։
1891 թվականին գահ բարձրացավ թագուհի Լիլիուոկալանին (1836-1917), ով անմիջապես քայլեր ձեռնարկեց «Սվինի համաձայնագրի» վերացման համար։ Նա ներկայացրել է նոր սահմանադրության նախագիծ, որը, սակայն, մերժվել է կառավարության կողմից։ Հավային ԱՄՆ-ին միացնելու կողմնակիցները դավադրություն էին կազմակերպել թագուհու դեմ։ 1893 թվականի հունվարի 17-ին դավադիրները ամերիկյան «Բոստոն» նավի նավաստիների աջակցությամբ պետական հեղաշրջում կատարեցին։ ԱՄՆ կառավարությունը հրաժարվել է անեքսիա կատարել՝ նշելով, որ միապետության տապալումը, որում օգտագործվել են ամերիկյան զորքերը, իրականացվել է ժողովրդի կամքին հակառակ։ Այնուամենայնիվ, թագավորությունը դադարեց գոյություն ունենալ, և Հավայան կղզիներում ներդրվեց կառավարման հանրապետական ձև[5][6][7]։
Զինված ուժեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբում թագավորությունը չուներ կանոնավոր զինված ուժեր, սակայն աստիճանաբար ստեղծվեց բանակ՝ կենտրոնացված վերահսկողության ներքո։ Թագավորը կարող էր հույս դնել միայն առանձին ցեղերի մարտիկների վրա։ Զինված խմբավորումները և նավատորմը օգտագործում էին ինչպես ավանդական կանոներ, այնպես էլ զենքի և համազգեստի որոշ եվրոպական տարրեր, ինչպիսիք են բնական նյութերից պատրաստված սաղավարտները, ինչպես նաև թնդանոթներ, մուշկետներ և որոշ ժամանակ անց, եվրոպական նավեր։ 1819 թվականին Կամեամեա թագավորի մահից հետո նրա որդին արդեն ուներ տասնյակ հազարանոց բանակ։ Սա օգնեց դադարեցնել Կուամոյի ապստամբությունը 1819 թվականին և Կաուայ կղզու ապստամբությունը 1824 թվականին։
Մի շարք համաճարակներից հետո զինված ուժերը կրճատվեցին մինչև 500 մարդ և գործնականում դադարեցին գոյություն ունենալ։ Միայն 1870-ական թվականներին եվրոպական մոդելով կազմավորվեցին կանոնավոր զինված ուժեր, որոնց հիմքում ընկած էր մինչև 600 հոգուց բաղկացած թագավորական գվարդիան՝ 8-14 հրացաններով։ Անհրաժեշտության դեպքում նրանք ակնկալում էին հավաքել աշխարհազորին։ Հավայան կղզիների բանակը ցրվեց 1893 թվականի հեղաշրջումից հետո։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Kanahele, George S. (1995). «Kamehameha's First Capital». Waikiki, 100 B.C. to 1900 A.D.: An Untold Story. University of Hawaii Press. էջեր 90–102. ISBN 978-0-8248-1790-9.
- ↑ Гринёв А. В. «Немцы в истории Русской Америки» // Американский ежегодник, 2002. — М., Наука, 2004.
- ↑ Patricia Schultz (2007). 1,000 Places to See in the USA and Canada Before You Die. Workman Pub. էջ 932. ISBN 978-0-7611-4738-1.
- ↑ Bryan Fryklund (2011 թ․ հունվարի 4). Hawaii: The Big Island. Hunter Publishing, Inc. էջ 81. ISBN 978-1-58843-637-5.
- ↑ Benjamin F. Shearer (2004). The Uniting States: Alabama to Kentucky. Greenwood Publishing Group. էջ 296. ISBN 978-0-313-33105-3.
- ↑ Roman Adrian Cybriwsky (2013 թ․ մայիսի 23). Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture. ABC-CLIO. էջ 352. ISBN 978-1-61069-248-9.
- ↑ Engineering Magazine. Engineering Magazine Company. 1892. էջ 286.