Կոլումբոսի մամոնտ
| Կոլումբոսի մամոնտ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | բրածո տաքսոն |
| Անվանված է | Քրիստափոր Կոլումբոս |
 Mammuthus columbi Վիքիպահեստում | |
Կոլումբոսի Մամոնտ[1], կամ կոլումբյան մամոնտ[2] (լատին․՝ Mammuthus columbi), հյուսիսամերիկյան մամոնտի վերացած տեսակ։ Եղել է երբևէ գոյություն ունեցած փղերի ընտանիքի ամենամեծ ներկայացուցիչներից մեկը։ Հասուն արուների վզի բարձրությունը հասնում է մինչև 4 մ, իսկ նրանց քաշը մինչև 10 տոննա։ Կոլումբոսի մամոնտը սերտորեն կապված է եղել բրդոտ մամոնտի հետ (Mammuthus primigenius) և շոշափել է իր տարածության հյուսիսային սահմանը։
Ենթադրվում է, որ տեսակը կամ հարավային մամոնտի (Mammuthus meridionalis) հետնորդն է, որը գաղթել է Ամերիկա մայրցամաք Բերինգիայով մոտ 1,8 միլիոն տարի առաջ, կամ ավելի ուշ միջին պլեյստոցեն տափաստանային մամոնտի (Տրոգոնթերյան փիղ)[3]։ Բեմական առումով կոլումբոսի մամոնտը, որը տարածվում էր Հյուսիսային Ամերիկայի հարավում մինչև պլեյստոցենի վերջը, համապատասխանում է Եվրասիայի միջին պլեյստոցենի տափաստանային մամոնտին, որն ապրում էր բարեխառն տափաստանային շրջաններում։ Մամոնտի վերջին տեսակը՝ բրդոտը, վերջինից առանձնացել է Եվրասիայում՝ մոտ 400 հազար տարի առաջ բիզոնի հետ գաղթելով Հյուսիսային Ամերիկա և այնտեղ հանդիպելով կոլումբիական մամոնտի հետ։ Երկու մամոնտների միջավայրերը շփվում էին։ Կոլումբոսի մամոնտը, որպես ավելի հնագույն և ջերմասեր ձև, բնակվում էր ԱՄՆ-ի հարավ-արևմուտքում և Մեքսիկայում, իսկ բրդոտ մամոնտը բնակվում Հյուսիսային Ամերիկայի ամբողջ սառույցից զերծ հատվածը Կոլումբիայի մամոնտի արևելքից և հյուսիսում։
Տեսակը անվանվել է Քրիստափոր Կոլումբոսի անունով[4]։
Կոլումբոսի մամոնտի բրածո ատամների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նա տափաստանային մամոնտի անմիջական ժառանգն էր, որը գաղթել է Հյուսիսային Ամերիկա մոտ 1,5 միլիոն տարի առաջ, այլ ոչ թե հարավային մամոնտի, որը կարծես թե չի հասել Ամերիկա[5][6][7]։ 2018 թվականին հրապարակվել է Վայոմինգից (M. columbi_U) կոլումբիական մամոնտի (Mammuthus columbi) միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ն՝ ~13,4 հազար տարեկան։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող Կրեստովկա գետից մամոնտի միտոքոնդրիալ և միջուկային գենոմների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ նրա բնակչության հետնորդները դարձել են առաջին մամոնտները, որոնք բնակեցրել են Հյուսիսային Ամերիկան մոտ 1,5 միլիոն տարի առաջ։ n. Գիտությանը նախկինում անհայտ մամոնտի այս նոր տեսակը, որը սերտորեն կապված է տափաստանային մամոնտի հետ, որը կոչվում է «Կրեստովկա մամոնտ», կոլումբիական մամոնտի գենետիկ նախահայրն է[8]։ Մոտ 420 հազար լ. ն. այս բնակչության հետնորդները խաչվեցին բրդոտ մամոնտների հետ, ինչը հանգեցրեց Կոլումբոսի մամոնտների հայտնվելուն։ Ավելի ուշ, հնարավոր է, որ տեղի է ունեցել Կոլումբոսի մամոնտներին բրդոտ մամոնտների հետ հատելու ևս մեկ դրվագ[3][8]։
Տարածվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլումբոսի մամոնտն ապրում էր Հյուսիսային Ամերիկայի հսկայական տարածություններում միջին պլեյստոցենից սկսած։ Դրա անհետացումը տեղի է ունեցել Հոլոցենի սկզբին մոտ 12-10 հազար տարի առաջ, մեգաֆաունայի ուշ չորրորդական զանգվածային ոչնչացման ժամանակ։ Ի տարբերություն բրդոտ մամոնտի,Կոլումբոսի մամոնտը ապրում էր ոչ թե տունդրա֊տափաստաններում, այլ ավելի հարավային տափաստաններում և չուներ այդպիսի խիտ մորթի[9]։ Կոլումբոսի մամոնտի մնացորդները հայտնաբերվել են Կալիֆոռնիայից մինչև Ֆլորիդա և Մեծ լճեր։ Գտածոների ամենահյուսիսային վայրերը գտնվում են Կանադայի հարավում, ամենահարավը՝ Նիկարագուայում[10]։ Մամոնտների ամենամեծ համակենտրոնացումը, հավանաբար, եղել է Միացյալ Նահանգների կենտրոնական մասում՝ պրերիա շրջաններում։ Նմուշներից մեկը, որը հայտնաբերվել է Նեշվիլի մոտ, թվագրվում է ութ հազար տարի առաջ։ Այս կենդանիների ոսկորները հաճախ հանդիպում են մարդկային գործիքների հետ միասին, և դա վկայում է այն մասին, որ այս տեսակի կենդանիներին որսացել են Ամերիկայի առաջին բնակիչները։ Ենթադրաբար, Կլովիսի մշակույթի մարդկանց որսը եղել է Կոլումբոսի մամոնտի անհետացման հիմնական պատճառը, քանի որ պահպանվել է տափաստանային բուսականությունը, ի տարբերություն արկտիկական տունդրատափաստանների, այսինքն՝ մամոնտները չեն մահացել սննդի բացակայության պատճառով[11]։ 2020 թվականին Մեխիկոյի շինարարական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ Կոլումբոսի մամոնտի մնացորդներ, Հնագիտական վայրն անվանվել է «Mammoth central» (англ.)։
Ապրելակերպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոլումբոսի մամոնտը հիմնականում սնվում էր խոտով։ Այս կենդանիների նախասիրությունները բավականին լավ հայտնի են, քանի որ բույսերի մնացորդները հաճախ հանդիպում են նրանց ատամներում։ Այս տվյալները հաստատվում են Բեչանի քարանձավում պահպանված գոմաղբի անալիզներով, որն այս կենդանիները որպես ապաստարան օգտագործել են առնվազն 1,5 հազար տարի։ Քարանձավի յուրահատուկ միկրոկլիմայում պահպանվել է մոտ 300 մ³ գոմաղբ, որի վերլուծությունը ցույց է տվել, որ այս կենդանիները 95% սնվել են խոտով։ Բացի այդ, նրանք կերել են մեղրային մորեխի, նարնջի մակլուրայի, կոլոսինտի և gymnocladus dioica-ի պտուղներից։ Բրածո բազմաթիվ գտածոների շնորհիվ գիտնականները կարողացել են հիմնականում վերակառուցել այս տեսակի կենդանիների սոցիալական վարքը։ Նրանք ապրում էին, ինչպես այսօր փղերի տեսակները, երկուսից քսան կենդանիներից բաղկացած մայրիշխանական խմբերում՝ հասուն էգի գլխավորությամբ։ Հասուն արուները նախիրներին էին մոտենում միայն զուգավորման շրջանում։ Մայրերը պետք է պաշտպանեին մամոնտի ձագերին խոշոր գիշատիչներից։ Դա նրանց մոտ ոչ միշտ էր ստացվում, ինչի մասին են վկայում ձագ մամոնտի ոսկորների բրածո գտածոները քարանձավներում, որոնք գտնվում են թրատամ վագրերի մնացորդների կողքին,որնք պատկանում են հոմոտերիումների ընտանիքին։
Տաքսանոմիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այսօր Կոլումբոսի մամոնտը ներառում է նաև նախկինում հայտնի կայսերական մամոնտը (Mammuthus imperator) և Ջեֆերսոնի մամոնտը (Mammuthus jeffersoni)։ Կոլումբոսի մամոնտի ամենամոտ ազգականը գաճաճ մամոնտն է (Mammuthus exilis), որի քաշը հասնում էր ընդամենը 1000 կգ-ի։ Այն ապրել է Մանշյան կղզիներում և փոքրացել է կղզու գաճաճության ֆենոմենի պատճառով։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Панченко Г. К. Каталог монстров Արխիվացված 2014-04-07 Wayback Machine. — Olma Media Group, 2002. — С. 316.
- ↑ Джош Донлан Возвращение в плейстоцен(ռուս.) // В мире науки : журнал. — 2007. — С. 41.
- ↑ 3,0 3,1 Jacob Enk, Alison Devault, Regis Debruyne, Christine E. King, Todd Treangen, Dennis O'Rourke, Steven L. Salzberg, Daniel Fisher, Ross MacPhee, Hendrik Poinar Complete Columbian mammoth mitogenome suggests interbreeding with woolly mammoths // Genome Biology. — 2011-05-31. — В. 5. — Т. 12. — С. R51. — ISSN 1474-760X. —
- ↑ Columbian Mammoth & Channel Island Mammoth Արխիվացված 2011-07-27 Wayback Machine // Factsheets. San Diego Zoo Global Library.(անգլ.)(Ստուգված է 3 Օգոստոսի 2011)
- ↑ Yirka, Bob; Phys.org. «Closer look at teeth suggests Columbian mammoth was actually a Eurasian steppe mammoth». phys.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ A. M. Lister, A. V. Sher Evolution and dispersal of mammoths across the Northern Hemisphere(անգլ.) // Science. — 2015-11-13. — В. 6262. — Т. 350. — С. 805–809. — ISSN 0036-8075. — Архивировано из первоисточника 30 Հունիսի 2023.
- ↑ «Origin of the Columbian mammoth revealed». www.nhm.ac.uk (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ 8,0 8,1 Tom van der Valk, Patrícia Pečnerová, David Díez-del-Molino, Anders Bergström, Jonas Oppenheimer, Stefanie Hartmann, Georgios Xenikoudakis, Jessica A. Thomas, Marianne Dehasque, Ekin Sağlıcan, Fatma Rabia Fidan, Ian Barnes, Shanlin Liu, Mehmet Somel, Peter D. Heintzman, Pavel Nikolskiy, Beth Shapiro, Pontus Skoglund, Michael Hofreiter, Adrian M. Lister, Anders Götherström, Love Dalén Million-year-old DNA sheds light on the genomic history of mammoths(անգլ.) // Nature. — 2021-03. — В. 7849. — Т. 591. — С. 265–269. — ISSN 1476-4687. — Архивировано из первоисточника 2 Մարտի 2023.
- ↑ Mailing Address: PO Box 1086 Holloman AFB, NM 88330 Phone:479-6124 Contact Us. «Columbian Mammoth - White Sands National Park (U.S. National Park Service)». www.nps.gov (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 13-ին.
{{cite web}}:|author=has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) - ↑ «The fossil mammals of Nicaragua». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ Matthew Klapman, Alex Capaldi A simulation of anthropogenic Columbian mammoth (Mammuthus columbi) extinction // Historical Biology. — 2017. —
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Paul S. Martin: Quaternary Extinctions. The University of Arizona Press, 1984. ISBN 0-8165-1100-4(անգլ.)
- Miles Barton: Wildes Amerika Zeugen der Eiszeit. Egmont Verlag, 2003. ISBN 3-8025-1558-7(գերմ.)
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոլումբոսի մամոնտ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոլումբոսի մամոնտ» հոդվածին։ |
| ||||||
