Իրանի հայկական վանական համալիրներ

'
*
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն
Տիպ
Չափանիշներ
Ցանկ	ՅՈՒՆԵՍԿՕ֊ի ցանկ
Աշխարհամաս**
Ընդգրկման պատմություն
Ընդգրկում	(32-րդ նստաշրջան)
Համար	1262
* Անվանումը պաշտոնական անգլերեն ցանկում ** Երկրամասը ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դասակարգման
Համաշխարհային ժառանգություն

Իրանի հայկական վանական համալիրներ, գտնվում են Իրանի Արևմտյան Ադրբեջան և Արևելյան Ադրբեջան նահանգներում, 7-14-րդ դարերում կառուցված երեք եկեղեցիներ են։ Դարաշամբի Սուրբ Ստեփանոս վանքը և Ծոր Ծորի վանքը բազմաթիվ վերանորոգման են ենթարկվել։ Այս վանքերը 2008 թվականի հուլիսի 8-ին Համաշխարհային ժառանգության կոմիտեի 32-րդ նստաշրջանում հայկական ճարտարապետական և դեկորատիվ ավանդույթները ցուցադրելու և իրենց ակնառու նյութական արժեքի համար գրանցվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի (ii), (iii), և (vi) չափանիշներին համապատասխան, իսկ տարածաշրջանում հայկական մշակույթի տարածման և հայկական կրոնական ավանդույթների առանցքային դեմք հանդիսացող Սուրբ Թադեոս առաքյալի ուխտատեղի լինելու համար ներառվել են որպես մշակութային ժառանգություն ՅՈՒՆԵՍԿՕ -ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկ։ Երեք եկեղեցիները գտնվում են 129 հեկտար ընդհանուր տարածքի վրա և գրանցվելլ են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի չափանիշներին (ii), (iii), և (vi)։ Դրանք ներկայացնում են հին հայկական մշակույթի վերջին հետքերը նրա հարավարևելյան ծայրամասում։ Համմալիրը գտնվում է լավ պահպանված վիճակում։

Գտնվելու վայր

Իրանի հայկական վանական համալիրները տեղակայված են Իրանի Արևմտյան և Արևելյան Ադրբեջան նահանգներում։ Համալիրըը բաղկացած է երեք հայկական եկեղեցիներից, որոնք ստեղծվել են 7-14-րդ դարերում։ Շինությունները՝ Սուրբ Թադեոս վանքը, Սուրբ Ստեփանոս վանքը և Ծործորի մատուռը, ենթարկվել են բազմաթիվ վերանորոգման։ Երեք եկեղեցիները գտնվում են 129 հա ընդհանուր տարածքի վրա129 hectares (320 acres).: Սուրբ Թադեոսի վանքը, որը հայտնի է նաև որպես «Կարա Քելիսա» կամ «Սև եկեղեցի», գտնվում է Արևմտյան Ադրբեջան նահանգում Մակուից մոտ 18 կմ հեռավորության վրա։ Սուրբ Ստեփանոս վանքը Իրանի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Արևելյան Ադրբեջան նահանգի Ջոլֆա քաղաքից 17 կմ արևմուտք:

Պատմություն

Հայկական լեռնաշխարհը հայ ժողովրդի բնօրանն է։ Իրանի հյուսիս-արևմուտքը Հայկական լեռնաշխարհի մաս է կազմում, որը հայտնի է որպես Իրանական Ադրբեջան։ Տարածաշրջանի մի մասը կազմում է պատմական Հայաստանի մի մասը Հայաստանը քրիստոնեություն ընդունել է 4-րդ դարի սկզբին։ Աշխարհում ամենահին հայկական մատուռներից, վանքերից և եկեղեցիներից մի քանիսը գտնվում են Իրանի այս տարածաշրջանում, իսկ Իրանական Ադրբեջան տարածաշրջանում, ընդհանուր առմամբ, գտնվում են Իրանի ամենահին եկեղեցիները։

Ըստ չճշտված տեղեկությունների, ենթադրվում է, որ սուրբ Թադեոսը թաղվել է Սուրբ Թադեոս վանքի տեղում 1-ին դարում, և որ սուրբ Գրիգորն է 4-րդ դարում կառուցել վանքը: Այնուամենայնիվ, կա արձանագրված ապացույց, որ Սուրբ Թադեոս վանքը թվագրվում է 7-րդ դարով։ Այն կառուցման ժամանակգրությամբ երկրորդ հայկական եկեղեցին էր՝ Էջմիածնի Մայր տաճարից հետո և 10-րդ դարում եղել է Հայ Առաքելական եկեղեցու թեմի նստավայրը։ Այն ավերվել է 1319 թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժից և վերականգնվել Զաքարիա եպիսկոպոսի ջանքերով 1320-ական թվականներին։

15-րդ դարում Սեֆյանների դինաստիայի օրոք վանքերը գործել են։ Այնուհետև վանքերը ամայացել են 16-րդ և 17-րդ դարերում՝ օսմանցիների հարձակումների ժամանակաշրջանից հետո, որը շատ հայերի դրդել է գաղթել Կենտրոնական Իրան։ Երբ Սեֆյանները կրկին վերահաստատվել են այդ տարածքում, վանքերը վերաբնակեցվել և վերանորոգվել են։ Այնուամենայնիվ, 18-րդ դարի ընթացքում տարածքը դարձել է հակամարտությունների թատերաբեմ ռուսական, օսմանյան և պարսկական կայսրությունների միջև գերիշխանության համար։ Պարսիկների վերջնական վերահսկողություն ձեռք բերել,ու պահին վանքերը խիստ վնասված են եղել։ Քաջարների օրոք հայերը վերականգնել են վանքերի վերահսկողությունը և դրանք վերակառուցել են։ Գոյություն ունեցող Սուրբ Թադեոս վանքը վերակառուցվել է 1814 թվականին և վերանորոգվել 1970-ական թվականներին։

Նմանապես, արձանագրված է, որ Սուրբ Ստեփանոս վանքը առաջին անգամ հիմնադրվել է 649 թվականին, իսկ նույն տեղում՝ 10-րդ դարում, կառուցվել է նոր շինություն։ Այն եղել է քրիստոնեական խոշոր եկեղեցի Հայոց անկախության և զարգացման պատմության ընթացքում։ Երկրաշարժի հետևանքով վնասվելուց հետո այն վերակառուցել է Զաքարիա եպիսկոպոսը 1320-ականներին։ Ամբողջ 14-րդ դարի ընթացքում այն եղել է տարածաշրջանում քրիստոնեական միսիոներական աշխատանքի ազդեցության կենտրոն։ Այս շրջանը նշանավորվել է կրոնական թեմաներով ձեռագրերի և մանրանկարների ստեղծումով։ Վանքը վերակառուցվել է 1819-1825 թվականներին և կրկին դարձել է կրոնական գործունեության կենտրոն.։ Այն վերանորոգվել է 1970-ականներին և կրկին 1983-ից 2001 թվականներին։

Ծործորի մատուռը կառուցել է Զաքարիա եպիսկոպոսը Ձործորում՝ Մակուչայ գետի ափին 1314 թվականին շատ համեստ ուրվագծերով՝ օգտագործելով 10-12-րդ դարերի միջև թվագրված ավելի վաղ կրոնական հուշարձանի մնացորդները։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում շենքի որոշ հատվածներ ավերվել են։ Ավելի ուշ, մատուռը հայտնվել է կառուցվող ամբարտակի ջրի տակ անցնելու սպառնալիքի տակ և ստիպված այն տեղափոխել են նոր վայր՝ գետի հոսանքով վերև։

Համաշխարհային ժառանգության կարգավիճակ

Վանքերը հայկական ճարտարապետական և դեկորատիվ ավանդույթները ցուցադրելու և իրենց ակնառու նյութական արժեքի համար գրանցվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի (ii), (iii), և (vi) չափանիշներին համապատասխան, իսկ տարածաշրջանում հայկական մշակույթի տարածման և հայկական կրոնական ավանդույթների առանցքային դեմք հանդիսացող Սուրբ Թադեոս առաքյալի ուխտատեղի լինելու համար։ Դրանք ներկայացնում են հին հայկական մշակույթի վերջին հետքերը նրա հարավարևելյան շրջանում։ Համալիրը գտնվում է լավ պահպանված վիճակում ։

Գրայանություն

• Amurian, A.; Kasheff, M. (1986). «ARMENIANS OF MODERN IRAN». Encyclopædia Iranica. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 29-ին.
• Bloom, Jonathan; Blair, Sheila S., eds. (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0195309911.
• Bournoutian, George (2002). A Concise History of the Armenian People: (from Ancient Times to the Present) (2 ed.). Mazda Publishers. ISBN 978-1568591414.
• Burke, Andrew; Elliott, Mark (2008). Iran. Ediz. Inglese. Lonely Planet. ISBN 978-1-74220-349-2.
• Iran Chamber Society (n.d.). «Iranian Architecture & Monuments: Historical Churches in Iran». Encyclopædia Iranica Foundation. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 28-ին.
• Encyclopædia Iranica (1986). «Armenia and Iran ii. The Pre-Islamic Period». Encyclopædia Iranica Foundation. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 28-ին.
• Etheredge, Laura (January 2011). Iran. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-1-61530-308-3.
• Iranian Students News Agency staff (2013 թ․ մայիսի 7). «World's most ancient Armenian Church in Iran». Iranian Students News Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 28-ին – via Payvand.
• Tucker, Jonathan (2015). The Silk Road - Central Asia: A Travel Companion. I.B.Tauris. ISBN 978-1-78076-925-7.
• UNESCO staff (n.d.). «Armenian Monastic Ensembles of Iran». UNESCO Organization. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
• UNESCO World Heritage Centre (2008). «Advisory Body Evaluation: Armenian Monastic Ensembles of Iran» (PDF). UNESCO Organization. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 28-ին.