Փարսման I

Փարսման I
Մասնագիտություն՝	միապետ
Ծննդյան օր	մ.թ.ա. 1-ին դար
Ծննդավայր	Մցխեթ, Վիրք
Վախճանի օր	58
Թաղված	Մցխեթ
Դինաստիա	Pharnavazid dynasty?
Քաղաքացիություն	Վիրք
Հայր	Kartam of Colchis?
Զավակներ	Mithridates I of Iberia?, Հռադամիզդ և Համազասպ I Իբերացի

Փարսման I Մեծ (վրաց.՝ ფარსმან I დიდი, մ.թ.ա. 1-ին դար, Մցխեթ, Վիրք - 58), Իբերիայի թագավորը, (մոտ 40-60 թվականներին), Ֆարնավազիդների դինաստիայից։ Նրա մասին հիմնական տեղեկությունները պահպանվել են Տակիտոսիի և Դիոն Կասսիոսի աշխատություններում։

Վաղ տարիներ

Փարսմանի ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ։ Հենվելով այն փաստի վրա, որ 50-ական թվականներին նա արդեն եղել է ծեր տարիքում, կարելի է ենթադրել, որ նա ծնվել է հին ու նոր դարաշրջանի սահմանում։ Փարսմանը թագավոր Միհրդատ I-ի երկրորդ որդին է, սակայն նշանակվել է գլխավոր հրամանատար։

Արշավ դեպի Հայաստան

Արտաշատի գրավում

Պարթևական թագավոր Արտավան Գ-ն իր որդուն՝ Արշակին, նստեցրել է հայկական գահին, ինչը հարուցել Է Հռոմի դժգոհությունը։ Կայսր Տիբերիոսը դիմել է Միհրդատը և առաջարկել նրան Հայաստանի թագավոր նստեցնել Միհրդատի որդուն՝ պայմանով, որ վերջինս կճանաչի Հռոմի ավատիշխանությունը։ Միհրդատն ընդունել է կայսեր առաջարկը և կարճ ժամանակում մեծ զորք է ուղարկել Հայաստան՝ Ֆորսմանի գլխավորությամբ։ Փարսմանը վերցրել է մայրաքաղաք Արտաշատը, երկրից վռնդել Արշակին և թագավորել իր եղբորը՝ որպես Հայաստանի թագավոր։

Իբերովների գործողություններին ի պատասխան Արտաբանը Հայաստան է ուղարկել զորք՝ Օրոդ արքայորդու հրամանատարությամբ։ Փարսմանը, որն իր զորքերը համալրել է սարմատների և ալբանների վարձու ջոկատներով, անմիջապես դեմ է արտահայտվել պարթևներին։ Աղբյուրներում չի պահպանվել այն վայրի անունը, որտեղ խաչվել են երկու արքայորդիների զորքերը, սակայն, ճակատամարտը նկարագրված է հետևյալ կերպ․

Այն բանից հետո, երբ երկու զորքերն էլ պատրաստվեցին մարտին, պարթևական զորավարը զինվորներին ուղղված իր խոսքում հիշեցրեց Արևելքում տիրապետության և Արսաքյանների փառքի մասին, և որ իրենց թշնամին վարձկանների զորքով անհայտ իբեր է։ Փարսմանն էլ ասում էր, որ պարթևական լծի մասին չիմանալով, որքան մեծին ձգտեն, այնքան մեծ փառք կբերի նրանց հաղթանակը, իսկ եթե դիմեն փախուստի, ապա ավելի շատ խայտառակություն և վտանգներ կբերեն իրենց վրա. նա մատնանշեց իրենց դաժան մարտական ոգով բանակի և միդյանների ոսկերած ջոկատների մասին, ասելով, որ այստեղ տղամարդիկ են, այնտեղ՝ ավար։

Պարթևական զորքը հիմնականում բաղկացած է եղել հեծելազորից, մինչդեռ Փարսմանն ունեցել է նաև ուժեղ հետևակ։ Կռվի ընթացքում իբերյան հեծյալները գետնին են տապալել պարթևական կատաֆրակտոսներին, իսկ հետևակայինները նրանց ականապատել են։ Մարտի ելքը որոշել է երկու գլխավոր հրամանատարների բախումը։

Կռվի եռուն շրջանում Փարսմանն ու Օրոդը, որոնք կռվում էին առաջավորների մեջ և նետվում էին օգնության վիրավորներին, և այդ պատճառով էլ նկատելի էին, ճանաչել են միմյանց. բարձր մարտական բացականչության ներքո նրանք զենքով սլացել են մեկը մյուսի վրա, և Փարսմանը, առաջ ընկենլով թշնամուց, հարվածով երկու կես է արել Օրոդանի սաղավարտը՝ վնասելով նրան։ Բայց, առաջ սլացող ձիով, նա չի կարողացել կրկնել հարվածը, և զինվորներից քաջացածները հասցրել են պաշտպանել վիրավորին, սակայն հավատալով նրա մահվան մասին կեղծ լուրին, պարթևները շփոթութվել են և հաղթանակը զիջել թշնամուն։

Արտաբանի տարագրվելը

Իր երկու որդիներին պարտությունից հետո Արտաբանը որոշել է անձամբ վրեժխնդիր լինել Փարսմանից։ Նա հավաքել է հսկայական զորք և 36 թվականին ներխուժել է Հայաստան։ Փարսմանը երկրի պաշտպանությունը ղեկավարել է հմտորեն և պարթևներին պարտադրել է իրեն հարմար երկար, հյուծող պատերազմ, որից հետո իբերները աստիճանաբար վերացել են։ Միևնույն ժամանակ, հռոմեացիները տարածել են լուրեր, որ նրանք պատրաստվում են սկսել արշավ դեպի Միջագետք. Արտաբանը ստիպված է եղել լքել Հայաստանը։ «Արտաբանի՝ Հայաստանը լքելու հետ, վերջ դրվեց նաև նրա հզորությանը»։

Թագավորության ժամանակաշրջան

Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձություններից կարճ ժամանակ անց Միհրդատը մահացել է, և Փարսմանը զբաղեցրել է հոր տեղը Իբերիայի գահին (մոտ 40 տարի)։ Նրա թագավորության առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար հանգիստ մթնոլորտում։

Հայաստանի երկրորդ գրավում

42-47 թվականներին Միհրդատ Իբերինսկին գտնվել է հռոմեական գերության մեջ, և Հայաստանը գրավել են պարթևները։ Գերությունից ազատվելուց հետո Կլավդիոս կայսրը վերադարձրել է Հայկական թագը Միհրդատին։ 47 թվականին Միհրդատը հռոմեական լեգեոններով ներխուժել է Հայաստան, միևնույն ժամանակ հյուսիսից շարժվել են Ֆերսմանի զորքերը։ Համատեղ ուժերով նրանք ջարդել են պարթևական հովանավորյալ Դեմոնակտին, որից հետո Միհրդատը վերադարձրել է թագավորական գահը։ Նրան է ենթարկվել նաև Կոտիսը՝ Փոքր Հայքի թագավորը։

Տարաձայնություն Միհրդատի հետ

50-ական թվականների սկզբին եղբայրների միջև ծագել է վեճ։ Ակնհայտ է, որ այն բանից հետո, երբ Հայաստանում Միհրդատի իշխանությունն ամրապնդվել է, նա որոշել է դուրս գալ Ֆերսմանի ազդեցության տակից։ Թագավորների միջև հարաբերությունների սրմանը նպաստել է նաև այն հանգամանքը, որ Հռադամիզդը՝ Փարսմանի հավակնոտ որդին, ինտրիգներ է բորբոքել հոր դեմ (հնարավոր է՝ ոչ առանց հորեղբոր մասնակցության)։ Այն բանից հետո, երբ Միհրդատը մերժել է եղբոր օգնությունը՝ ալբանացիների դեմ պատերազմում, Ֆորսմանը որոշել է տապալել Միհրդատին և նրան փոխարինել Հռադամիզդով։ 51 թվականին Փարսմանի զորքերը՝ Հռադամիզդի գլխավորությամբ, ներխուժել են Հայաստան։ Միտրիդատը գերեվարվել և մահապատժի է ենթարկվել ընտանիքի հետ։ Հայաստանի նոր թագավորը դարձել է Հռադամիզդը։

Մահապատիժ

52 թվականին Հայաստան են ներխուժել պարթևները։ Հռադամիզդը, որն աջակցություն չուներ տեղի արիստոկրատիայի և Հռոմի կողմից, չէր կարող պատշաճ դիմադրություն ցույց տալ և փախել է Իբերիա։ 53 թվականին Ֆերսմանը կազմակերպել է նոր արշավ դեպի Հայաստան և կարողացել է գահը վերադարձնել որդուն։ Սակայն Հռադամիզդի դեմ սկսել է ապստամբություն, որին հաջորդել է պարթևների նոր ներխուժումը, և արդյունքում Հռադամիզդը կրկին կորցրել է Հայաստանը։ Հայաստանում հաջողություններից հետո Հռադամիզդը որոշել է գահընկեց անել հորը, ինչի համար նա բռնվել է և Ֆերսմանի հրամանով ենթարկվել է մահապատժի։

Կառավարման վերջին տարիներ

Որդու մահապատժից հետո Փարսմանը ևս մեկ անգամ փորձել է գրավել Հայաստանը։ 58 թվականին նրա զորքերը հռոմեական ջոկատների հետ միասին ներխուժել են Հայաստան։ Այս անգամ չի հաջողվել դուրս մղել պարթևական թագաժառանգ Տրդատին, և Հայաստանի նկատմամբ վերահսկողությունը վերջնականապես կորել է։ Մի քանի տարի անց տարեց Ֆորսմանը մահացել է։

Տես նաև

• Վրաստանի պատմություն
• Վիրք
• Հռադամիզդի վտարումը Հայաստանից

Մատենագիտություն

• Rayfield, Donald (2013) Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books, 9781780230702

Գրականություն

• საქართველოს მეფეები (Цари Грузии), Лордкипанидзе, Мариам Давидовна (მ. ლორთქიფანიძის) და Метревели, Роин Викторович (რ. მეტრეველის) რედაქციით, თბ., 2000
• Н. Ю. Ломоури, Грузино-римские взаимоотношения, Тб., 1981
• Rapp, Stephen H. (2003), Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, pp. 289–290. Peeters Publishers, ISBN 90-429-1318-5.