Ջևանշիրի գավառ
| |||
Երկիր | Ռուսական կայսրություն | ||
Կարգավիճակ | գավառ | ||
Մտնում է | Ելիզավետպոլի նահանգ | ||
Ներառում է | 35 համայնք | ||
Վարչկենտրոն | Թարթառ | ||
Հիմնական լեզու | Հայերեն, թաթարերեն, ռուսերեն | ||
Բնակչություն (1897) | 72 719 | ||
Ազգային կազմ | հայեր (27 %), կովկասյան թաթարներ, թուրքեր և քրդեր (73 %)[1] | ||
Կրոնական կազմ | |||
Տարածք | 5,483 | ||
Հիմնադրված է | 1869 թ. | ||
Պատմական շրջան(ներ) | Ջրաբերդ (Մարտակերտ և Շահումյան) Ուտի Առանձնակ (Բարդա և Թարթառ) | ||
Ջևանշիրի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ Ձևավորվել է 1869 թվականին՝ Շուշիի գավառի բաժանմամբ՝ նորաստեղծ Ելիզավետպոլի նահանգի կազմում։ Գավառի կենտրոնը Թարթառ երկաթուղային կայարանն էր։
Ջևանշիրի գավառը հյուսիսից սահմանակցում էր Ելիզավետպոլի, հարավից՝ Շուշիի, հյուսիս-արևելքից՝ Արեշի գավառներին։ Արևմուտքում գավառը սահմանակցում էր Երևանի նահանգին։
Ներառել է հիմնականում Արցախի հանրապետության Մարտակերտի և Շահումյանի, ինչպես նաև՝ Ադրբեջանի Բարդայի և Թարթառի շրջանները։
Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Ջիվանշիր» անվանումը հասնում է մինչև վաղ միջնադարյան շրջան, երբ Գարդմանը, Արցախն ու Առանը կառավարվում էին աղվանից միապետերի կողմից։ Արքաներից մեկի անունը եղել է Ջիվանշիր (637/642-683): Միջին պարսկերենից թարգմանվում է իբրև «երիտասարդ առյուծ»։ Իրականում «Ջևանշիր» անունը երևէ կապ չունի միջնադարյան Աղվանքի արքայի հետ, այլ այդպես է կոչվել թյուրքալեզու ցեղը, որի ներկայացուցիչներից երկուսը՝ Փանահ-Ալին (1747-1763) և Իբրահիմը (1763-1806), եղել են Ղարաբաղի խաները։ Ավելի ուշ այդպես կոչվել է Թարթառ գետի դաշտավայրային հատվածը։ Նույն գետի լեռնային հովիտը հայտնի էր «Ջրաբերդ» անվամբ, որտեղ ուշ միջնադարում ձևավորվել էր համանուն մելիքություն։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գավառը կազմվել է 1867 թվականին՝ անջատվելով Շուշիի գավառից (1840-1918)։ Նախկինում, այն մտել է Պարսկաստանի Ղարաբաղի խանության (1747-1806), ապա Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառի մեջ։ Այդպիսով, Արցախը Ռուսական կայսրությանը միացել էր ավելի քան 20 տարի Թուրքմենչայի պայմանագրից առաջ, և մնացել դրա կազմում ավելի քան հարյուր տասը տարի։
Ռուսական տիրապետության առաջին հինգ տասնամյակների ընթացքում տեղի են ունենում վարչատարածքային մի քանի փոփոխություններ։ 1840 թվականին լուծարվում է Ղարաբաղի (Շուշիի) գավառը՝ որպես ինքնուրույն միավոր. Կովկասում ստեղծվում են վարչաքաղաքական երկու միավորներ՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Վերջինիս կազմում ընդգրկվում է Ղարաբաղը՝ Զանգեզուրի հետ միասին։ 1846 թվականից վերոհիշյալ երկու միավորները կիսվում են երկուական մասի. Կասպիական մարզում ձևավորվում են Շամախու (1846-1859) և Դերբենդի (1846-1860) նահանգները։ 1859-1860 թվականներին դրանց տեղում ձևավորվում են երկու նոր միավոր՝ Բաքվի նահանգը (1859-1918) և Դաղստանի մարզը (1860-1918)։ Որոշ ժամանակ անց ձևավորվում է նոր՝ Ելիզավետպոլի նահանգը (1868-1918), որի մեջ են միավորվում Ղազախի և Ելիզավետպոլի գավառները Թիֆլիսի, իսկ Զանգեզուր-Ղարաբաղը՝ Բաքվի նահանգից։ 1873 թվականին Շուշիի գավառից անջատվում է նաև Ջաբրայիլի գավառը։
1918-1920 թվականներին Ջևանշիրի գավառը համարվել է վիճելի տարածք Հայաստանի առաջին հանրապետության և Մուսավաթական Ադրբեջանի մեջ, իսկ 1921 թվականի հուլիսին այն ամբողջությամբ մտել է Խորհրդային Ադրբեջանի կազմ, մեջտեղի հատվածով՝ ԼՂԻՄ կազմում։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 72,719 մարդ էր, որի ավելի քան 27 տոկոսը հայեր էին (19,551 մարդ), իսկ 73 տոկոսը՝ մուսուլմաններ՝ թաթարներ, քրդեր, թուրքեր (52,041 մարդ)[2]։ Նրանք բնակվում էին հիմնականում դաշտավայրային հատվածում։ Թարթառ քաղաքի բնակչությունը 1897 թվականին 752 մարդ էր[3]։
1921 թվականից Ջևանշիրի գավառից անջատվում և Ադրբեջանին են կցվում ժամանակակից Բարդայի և Թարթառի շրջանները, իսկ մնացած տարածքները կիսվում են Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի և Կարմիր Քրդստանի միջև։
Վարչական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1913 թվականին գավառը բաժանված էր 35 գյուղական համայնքների միջև[4]՝
- Աբրայանի
- Ալփաութի
- Աղալուի
- Այրիջայի
- Այրումի
- Բարդայի
- Բարսունլուի
- Գերավենդի (Չափար)
- Գերանայի
- Դովշանլուի (Առաջաձոր)
- Դորբաթլուի
- Թալիշի
- Լաքի
- Խան-Արաբի
- Խորուզլուի
- Կարակոյունլու-Խանի
- Կուսապատի
- Հասանռիզոյի (Հաթերք)
- Շիհավենդի (Նոր Ղազանչի)
- Շիրվանլուի
- Ղանթաղի (Ֆարահղանլու)
- Ղարաբարթայի
- Ղարադաղլուի
- Ղարամանլուի
- Մարաղայի
- Մոմիրլուի (Էվ-Օղլի)
- Նալիգրուի (Ղազիան)
- Նամիրլուի (Իլխիչիլար-Խանա)
- Չիրախլուի (Ճրագ)
- Ջան-Յաթաղի (Ճանկաթաղ)
- Սահլաբադի
- Սարովի (Մարալյան Սարով)
- Քոթուռլուի
- Քոչարլուի
- Քուչեք-Ղարաբեյի (Մոխրաթաղ)
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Джеванширский уезд
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Елисаветпольская губерния
- ↑ , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։
|