Խալխին Գոլի մարտեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կռիվ Խալխին-Գոլում 1939 թ
Խորհրդա-ճապոնական սահմանային միջադեպեր

Թվական մայիսի 11 - սեպտեմբերի 16 1939
Վայր Մոնղոլա-մանջուրական սահման
Պատճառ Մոնղոլիայի և Մանչուկուո սահմանի շուրջ վեճ։
Արդյունք ԽՍՀՄ և Մոնղոլիա հաղթանակը
Հակառակորդներ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն
Մոնղոլիա Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետություն 		Ճապոնիա (1870-1999)}}
Հրամանատարներ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Գրիգորի Միխայլովիչ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Ն. Վ.Ֆեկլենկո
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Գ. Կ. Ժուկով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Յա. Վ.Սմուշկևիչ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Մ. Ա. Բոգդանով
Մոնղոլիա Խորլոգիին Չոյբալսան 		Ճապոնիա (1870-1999)}} Կոմացուբարա
Կաղապար:Ճապոնիայի դրոշ (1870-1999) Ռյուհեյ Օգիսու
Ճապոնիա (1870-1999)}}Կենկիչի Ուեդա
Ռազմական կորուստներ
9284[1] - 9703 սպանված, մահացած և անհետ կորած անհետ կորած, 15952 վիրավոր և հիվանդ[2]

253 տանկ[3], 101 guns[4]
207 ինքնաթիռ[5][6]

Խորհրդային տվյալներ.
ավելի քան 60 հազար մարդ։

Ճապոնական տվյալներ։
8440 սպանված, մահացած և անհայտ կորած,
8766 վիրավոր և հիվանդ[7]
Այլ գնահատականներ.
մինչև 45 հազար մարդ[1][8][9]
որից 227-ը գերեվարել մարդկանց, վիրավորել մոտ 36 հազար մարդ
162 ինքնաթիռ[10]
(ըստ խորհրդային աղբյուրների` 660 ինքնաթիռ[5] և 2 աերոստատ[11])

Խալխին Գոլի մարտեր (մոնղ.՝ Халхын голын байлдаан կամ մոնղ.՝ Халхын голын дайн, ճապ.՝ ノモンハン事件), տեղական զինված հակամարտություն խորհրդա-մոնղոլական զորքերի և Ճապոնիայի զինված ուժերի միջև, որը տևել է 1939 թվականի գարնանից մինչև աշուն Մոնղոլիայում Խալխին Գոլ գետի մոտ (Ուլան Բատորից մոտ 900 կմ դեպի արևելք) Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության հետ Մանչուկուոյի սահմանի մոտ։ Եզրափակիչ ճակատամարտը տեղի է ունեցել օգոստոսի վերջին և ավարտվել Ճապոնիայի 6-րդ առանձին բանակի 23-րդ հետևակային դիվիզիայի լիակատար պարտությամբ։ ԽՍՀՄ-ի և Ճապոնիայի միջև զինադադարը կնքվել է 1939 թվականի սեպտեմբերի 15-ին։

Խորհրդային պատմագրության մեջ և Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության փաստաթղթերում այդ իրադարձությունները սովորաբար կոչվում են «ռազմական հակամարտություն»։ Որոշ ճապոնացի պատմաբաններ կարծում են, որ սա իրական լոկալ պատերազմ էր, որոշ հեղինակներ այն անվանել են «Երկրորդ ռուս-ճապոնական պատերազմ»՝ ի անալոգիա 1904-1905 թվականների պատերազմին[12]։

Ճապոնական պատմագրության մեջ «Խալխին Գոլ» տերմինն օգտագործվում է միայն գետը անվանելու համար, իսկ ռազմական հակամարտությունն ինքնին կոչվում է «Նոմոն Խանի միջադեպ»՝ Մանչուի այս տափաստանային շրջանի նշանավոր Նոմոն Խան Բուրդ Օբոյի անունով։

Հակամարտության նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1930-ական թվականներին բնական պաշարներով աղքատ կայսերական Ճապոնիան զարգացրեց արտահանման-ներմուծման տնտեսություն։ Երկիրը ներմուծում էր հումք և արտահանում պատրաստի արտադրանք։ Արդյունավետ արտադրությունն ընդլայնելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ հումքի վերահսկվող աղբյուրներ և շուկաներ։ Հսկայական Չինաստանը օգտագործվում էր որպես պատրաստի արտադրանքի շուկա, իսկ Ճապոնիայի ղեկավարությունը համարում էր ԽՍՀՄ-ը, Հարավարևելյան Ասիան և Խաղաղ օվկիանոսի կղզիները՝ որպես էժան հումքի աղբյուր։ Այս քաղաքականության իրականացման համար Մանջուրիայի ճապոնական օկուպացիան ավարտվեց 1932 թվականին Մանջուրիան, ինչպես պատմական Չինաստանից դուրս գտնվող նախկին Ցին կայսրության մյուս մասերը (Տիբեթ, Մոնղոլիա, Արևելյան Թուրքեստան), այն ժամանակ չուներ հստակ տարածքային պատկանելություն։ Տարածքային պահանջներ ներկայացրեց Չինաստանի Հանրապետությունը, որը, սակայն, ինքն ստեղծվել էր 20-րդ դարի սկզբին Մանչուական կայսրության դեմ չինացիների անջատողական ազգայնական ապստամբության արդյունքում։ Ի տարբերություն գրեթե անկախ Տիբեթի և Մոնղոլիայի, որոնք ճանաչվել և աջակցվել են խորհրդային իշխանությունների կողմից, Մանջուրիան երբեք սեփական պետություն չի ունեցել։ Քանի որ չինացիների պնդումներն անհիմն էին (Մանջուրիան Չինաստանի պատմության մեջ ոչ մի ժամանակ նրա մաս չէր կազմում մինչև Մանջուների նվաճումը), ճապոնացիներն օգտվեցին դրանից՝ ստեղծելով Մանչուկուո խամաճիկ պետությունը օկուպացված տարածքներում՝ պաշտոնական ղեկավարության ներքո։ Ցին նահանգի վերջին կայսր Պու Յին։ Ճապոնացիները պլանավորում էին Մանջուկուոն օգտագործել որպես ցատկահարթակ Չինաստանի, Մոնղոլիայի և ԽՍՀՄ-ի դեմ հետագա ագրեսիայի համար[13][14]։ Կամուրջ կազմակերպելու համար անհրաժեշտ էր Մանջուրիայում ստեղծել համապատասխան ենթակառուցվածք, և քանի որ այնտեղ ոչինչ չէր արտադրվում, բոլոր արդյունաբերական արտադրանքը պետք է ներմուծվեր։ Ի սկզբանե դիտարկվել է Թումաննայա գետի ,Թումանգան , Թումենցզյան գետաբերանում այս նավահանգստի համար նավահանգիստ ստեղծելու տարբերակը, որի համար անհրաժեշտ էր ապահովել ապագա նավահանգիստը Կարմիր բանակի կողմից հնարավոր ոչնչացումից։ Ճապոնիային դա չհաջողվեց 1938 թվականի ամռանը Խասան լճի մոտ երկշաբաթյա հակամարտություն տեղի ունեցավ խորհրդային և ճապոնական զորքերի միջև, որն ավարտվեց ԽՍՀՄ-ի հաղթանակով։ 1939 թվականին Ճապոնիան ավարտեց Կենտրոնական Չինաստանի օկուպացիան և անմիջապես սկսեց երկաթգծի կառուցումը Կալգանից մինչև Հալուն Արշան՝ Մանջուրիայում Գանչժուրին միանալու հեռանկարով։ Նպատակը մեկն է՝ օկուպացված տարածքներում համախմբում և ԽՍՀՄ-ի և Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության վրա հարձակման ցատկահարթակի կազմակերպում։

Խորհրդային կողմի կարծիքով, հակամարտությունը սկսվել է ճապոնական կողմի պահանջներից՝ ճանաչել Խալխին Գոլ գետը որպես Մանջուկուոյի և Մոնղոլիայի սահման, թեև սահմանն անցնում էր 20-25 կմ դեպի արևելք։ Այս պահանջի հիմնական պատճառը ճապոնացիների կողմից կառուցվող Հալուն-Արշան-Գանչժուր երկաթուղու անվտանգությունն ապահովելու ցանկությունն էր՝ շրջանցելով Մեծ Խինգանը մինչև ԽՍՀՄ սահման՝ Իրկուտսկի և Բայկալ լճի տարածքում[15], քանի որ տեղ-տեղ ճանապարհից մինչև սահման հեռավորությունը ընդամենը երկու-երեք կիլոմետր էր։ Այնուամենայնիվ, հրապարակախոս Կ. Ե. Չերևկոն նշում է, որ Խալխին Գոլի անկողնու երկայնքով ինչ-որ վարչական սահման է նշված մեկ քարտեզի վրա, որը հրապարակվել է 1906 թվականի ռուսական տեղագրական հետազոտությունների և արտաքին Մոնղոլիայի Հանրապետության Գլխավոր շտաբի ֆիզիկական քարտեզի վրա[16]։

Սահմանազատման օրենսդրական դաշտի բացակայության պայմաններում 1935 թվականի գարնանը մոնղոլ-մանջուրական սահմանին մանջուկուական բանակի ստորաբաժանումների կողմից սադրանքներ սկսվեցին։ Նույն թվականի ամռանը Մոնղոլիայի և Մանջուկուոյի ներկայացուցիչների միջև բանակցություններ սկսվեցին սահմանի սահմանազատման շուրջ։ Աշնանը բանակցությունները փակուղի էին մտել։

1936 թվականի մարտի 12-ին ԽՍՀՄ-ի և Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության միջև ստորագրվեց «Փոխադարձ օգնության մասին արձանագրությունը»[17]։ 1937 թվականից, այս արձանագրության համաձայն, Մոնղոլիայի տարածքում տեղակայվեցին Կարմիր բանակի 57-րդ հատուկ կորպուսի ստորաբաժանումները, որոնք հաջորդաբար ղեկավարում էին դիվիզիայի հրամանատարներ Ի. Ս. Կոնևը և Ն. Վ. Ֆեկլենկոն։ 1939 թվականի մայիսին կորպուսի հզորությունը կազմում էր 5544 մարդ, այդ թվում՝ 523 հրամանատար և 996 կրտսեր հրամանատար։ 1939 թվականի մայիսի 27-ի դրությամբ ռազմաօդային ուժերն ուներ 203 ինքնաթիռ, այդ թվում՝ 51 I-16 ինքնաթիռ, 48 I-15 bis ինքնաթիռ, 88 SB ինքնաթիռ, 16 R-5Sh ինքնաթիռ[18][19]:

1939 թվականին սահմանային լարվածությունը աճեց հունվարին Ճապոնիայի կառավարության փոփոխությունից հետո։ Ճապոնական կայսրության ընդլայնման մասին կարգախոսը սկսեց առաջ քաշվել «մինչև Բայկալ լիճ»։ Ավելի հաճախակի են դարձել ճապոնական զորքերի հարձակումները մոնղոլական սահմանապահների վրա։ Միաժամանակ Ճապոնիան Մոնղոլիային մեղադրել է Մանջուրիայի սահմանները միտումնավոր խախտելու մեջ։

Թշնամական գործողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանային սադրանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1939 թվականի հունվարի 16-ին Նոմոն-Խան-Բուրդ-Օբո բարձունքի տարածքում հինգ ճապոնացի զինվորներից բաղկացած խումբը մոտ 500 մետր հեռավորությունից կրակել է չորս սահմանապահների ջոկատի վրա։

Հունվարի 17-ին Նոմոն-Խան-Բուրդ-Օբոյի բարձունքում 13 ճապոնացի զինվորներ հարձակվել են ՄՊՌ-ի երեք սահմանապահների ջոկատի վրա՝ գերեվարելով ֆորպոստի պետին և վիրավորելով մեկ զինվորի։ Հունվարի 29-ին և 30-ին ճապոնացի և բարգուտի հեծելազորերը նոր փորձեր կատարեցին գրավելու ՄՊՌ սահմանապահների պահակային ջոկատները։ Իսկ փետրվար-մարտ ամիսներին ճապոնացիներն ու բարգուտները մոտ 30 անգամ հարձակվել են ՄՊՌ սահմանապահների վրա[20].

Մայիս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայիսի 8-ի գիշերը մի խումբ ճապոնացիներ մինչև դասակ թեթև գնդացիրով փորձել են գաղտնի գրավել ՄՊՌ-ին պատկանող կղզին Խալխին Գոլ գետի մեջտեղում, սակայն սահմանապահների հետ կարճատև փոխհրաձգությունից հետո։ Նրանք նահանջեցին՝ կորցնելով երեք սպանված զինվոր և մեկ գերի (23-րդ հետևակային դիվիզիայի հետախուզական ջոկատից)։

Մայիսի 11-ին ճապոնական հեծելազորի ջոկատը (մինչև 300 հոգի մի քանի գնդացիրներով) 15 կմ խորությամբ առաջ անցավ ՄՊՀ-ի տարածք և գրոհեց մոնղոլական սահմանային ֆորպոստը Նոմոն-Խան-Բուրդ-Օբո բարձրության վրա։ Երբ մոնղոլական ուժերը մոտենում էին սահմանին, ճապոնացիները հետ մղվեցին իրենց սկզբնական գծին։ Այս իրադարձությունը պայմանականորեն համարվում է լայնածավալ զինված հակամարտության սկիզբ։

Մայիսի 14-ին ճապոնական 23-րդ հետևակային դիվիզիայի հետախուզական ջոկատը (300 ձիավոր՝ հինգ թեթև սուզվող ռմբակոծիչների թռիչքով) գրոհել է ՄՊՌ-ի 7-րդ սահմանային ֆորպոստը և գրավել Դունգուր-Օբոյի բարձունքները։ Մայիսի 15-ին ճապոնացիները գրավյալ բարձունքներ տեղափոխեցին մինչև 30 բեռնատար՝ երկու հետևակային վաշտերով, յոթ զրահամեքենաներով և մեկ տանկով։

Մայիսի 17-ի առավոտյան 57-րդ հատուկ հրաձգային կորպուսի հրամանատար, դիվիզիոնի հրամանատար Ն.Վ. Միաժամանակ այնտեղ է ուղարկվել զրահատեխնիկայի դիվիզիա։ Մայիսի 22-ին խորհրդային զորքերը անցան Խալխին Գոլը և ճապոնացիներին քշեցին դեպի սահման։

Մայիսի 22-ից 28-ն ընկած ժամանակահատվածում զգալի ուժեր են կենտրոնացված հակամարտության գոտում։ Խորհրդա-մոնղոլական ուժերը ներառում էին 668 սվիններ, 260 սակրավոր, 58 գնդացիր, 20 հրացան և 39 զրահամեքենա։ Ճապոնական զորքերը գնդապետ Յամագատայի հրամանատարությամբ բաղկացած էին 1680 սվիններից, 900 հեծելազորից, 75 գնդացիրից, 18 հրացանից, 6-8 զրահամեքենայից և մեկ տանկից։

Մայիսի 28-ին ճապոնական զորքերը, ունենալով թվային առավելություն, անցան հարձակման՝ նպատակ ունենալով շրջապատել թշնամուն և կտրել նրանց Խալխին Գոլի արևմտյան ափ տանող անցումից։ Խորհրդա-մոնղոլական զորքերը նահանջեցին, բայց նրանց շրջապատման պլանը հիմնականում ձախողվեց ավագ լեյտենանտ Յու. Բ. Վախտինի հրամանատարությամբ մարտկոցի գործողությունների պատճառով։

Հաջորդ օրը խորհրդային-մոնղոլական զորքերը հակահարձակում իրականացրին՝ ճապոնացիներին հետ մղելով իրենց սկզբնական դիրքերը։

Չնայած հունիսին գետնի վրա ոչ մի բախում չի եղել, սակայն մայիսի 22-ից երկնքում օդային պատերազմ է սկսվել։ Առաջին բախումները ցույց տվեցին ճապոնացի ավիատորների առավելությունը։ Այսպիսով, մարտերի երկու օրվա ընթացքում խորհրդային կործանիչ գունդը կորցրեց 15 կործանիչ, մինչդեռ ճապոնական կողմը կորցրեց ընդամենը մեկ ինքնաթիռ[8],(լրիվ անակնկալ էր ճապոնական Ki-27 կործանիչների գերազանցությունը, որը խորհրդային օդաչուները սկզբում շփոթում էին որոշ հնացած մոդելների հետ)։

Խորհրդային հրամանատարությունը ձեռնարկեց արմատական միջոցներ։ Մայիսի 29-ին 42 էս օդաչուներից բաղկացած խումբը՝ Կարմիր բանակի ռազմաօդային ուժերի պետի տեղակալ Յա.Վ.Սմուշկևիչի գլխավորությամբ, Մոսկվայից թռավ մարտական շրջան։ 17 օդաչուները Խորհրդային Միության հերոսներ էին, շատերն ունեին Իսպանիայում և Չինաստանում պատերազմի մարտական փորձ։ Նրանք սկսեցին պատրաստել օդաչուներ և վերակազմավորեցին ու ուժեղացրին օդային հսկողության, նախազգուշացման և կապի համակարգը։

Հունիս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակաօդային պաշտպանությունն ուժեղացնելու համար Անդրբայկալյան ռազմական օկրուգ է ուղարկվել 191-րդ ՀՕՊ գնդի երկու դիվիզիա[21]։ Հունիսի սկզբին Ֆեկլենկոն հետ է կանչվել Մոսկվա, իսկ նրա փոխարեն Գլխավոր շտաբի օպերատիվ վարչության պետ Մ.Վ.Զախարովի առաջարկով[8], Նշանակվել է Գ.Կ.Ժուկովը։ Ժուկովի հետ ժամանած բրիգադի հրամանատար Մ.Ա.Բոգդանովը դարձավ կորպուսի շտաբի պետ։ Հունիսին ռազմական կոնֆլիկտի տարածք ժամանելուց անմիջապես հետո խորհրդային հրամանատարության շտաբի պետը առաջարկեց նոր մարտական ծրագիր՝ ակտիվ պաշտպանություն անցկացնել Խալխին Գոլից այն կողմ կամրջի վրա և ուժեղ հակահարված պատրաստել ճապոնացիների հակառակորդ խմբի դեմ։ . Պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարիատը և Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբը համաձայնել են Բոգդանովի առաջարկներին։ Մարտական գործողությունների տարածքում սկսեցին հավաքվել անհրաժեշտ ուժերը. զորքերը Տրանսսիբիրյան երկաթուղով տեղափոխվեցին Ուլան-Ուդե, այնուհետև Մոնղոլիայի տարածքով նրանք հետևեցին 1300-1400 թթ. կմ[8]։ Կորպուսի կոմիսար Ժամյանգիին Լխագվասուրենը դարձավ Ժուկովի օգնականը մոնղոլական հեծելազորի հրամանատարության մեջ։

Հեռավոր Արևելքում խորհրդային զորքերի և Մոնղոլիայի ժողովրդական հեղափոխական բանակի ստորաբաժանումների գործողությունները համակարգելու համար Չիտայից Խալխին Գոլի տարածք է ժամանել 1-ին առանձին կարմիր դրոշի բանակի հրամանատար, 2-րդ աստիճանի հրամանատար Գ. Շտերն։

Հունիսի 20-ին օդային մարտերը վերսկսվել են նոր թափով։ Հունիսի 22-ին, 24-ին և 26-ին տեղի ունեցած մարտերում ճապոնացիները կորցրել են ավելի քան 50 ինքնաթիռ։ Այսպիսով, Բուիր-Նուր լճի շուրջ 105 սովետական և 120 ճապոնական ինքնաթիռների մասնակցությամբ տեղի ունեցած ճակատամարտում կորուստները կազմել են 10 խորհրդային և 17 ճապոնական կործանիչներ[22]։

Հունիսի 27-ի վաղ առավոտյան ճապոնական ավիացիան (104 ինքնաթիռ) կարողացավ անսպասելի հարձակում իրականացնել խորհրդային օդանավակայանների վրա՝ ոչնչացնելով 22 ինքնաթիռ, սպանելով 11 և վիրավորելով 20 օդաչուների (ճապոնացիները կորցրել են երեք ռմբակոծիչ և երեք կործանիչ)։ Սրանք խորհրդային ավիացիայի ամենամեծ կորուստներն էին մեկ ճակատամարտում, բայց այս նույն ճակատամարտը նաև ճապոնացիների վերջին մեծ հաջողությունն էր օդում[22]։

Ամբողջ հունիսին խորհրդային կողմը զբաղված էր Խալխին Գոլի արևելյան ափին պաշտպանություն կազմակերպելով և վճռական հակահարձակում ծրագրելով։ Օդային գերակայությունն ապահովելու համար այստեղ տեղակայվեցին խորհրդային նոր արդիականացվածկործանիչներ, որոնք աշխարհում առաջին անգամ օգտագործեցին մարտական չկառավարվող օդ-օդ հրթիռներ, որոնք հետագայում օգտագործվեցին բազմակի արձակման հրթիռային համակարգեր ստեղծելու համար։ Այսպես, հունիսի 22-ի ճակատամարտի արդյունքում, որը լայնորեն հայտնի դարձավ Ճապոնիայում (այս ճակատամարտում գնդակահարվեց և գերի ընկավ ճապոնացի հայտնի օդաչու Տակեո Ֆուկուդան, ով հայտնի դարձավ Չինաստանի պատերազմի ժամանակ[8], ըստ այլ աղբյուրների՝ դա տեղի է ունեցել հուլիսի 29-ին[23], երրորդ վարկածի համաձայն՝ էյս օդաչու Տակեոն առասպել է[24],ապահովվեց սովետական ավիացիայի գերակայությունը ճապոնական ավիացիայի նկատմամբ և հնարավոր եղավ ձեռք բերել օդային գերակայություն։ Հունիսի 22-ից 28-ը ընկած օդային մարտերում ճապոնական ավիացիան կորցրել է 13-ից 90 ինքնաթիռ։ Խորհրդային կողմից կորուստները շատ ավելի փոքր են եղել՝ 38-ից 49 մեքենա[8][25]։

Հունիսի 26-ին Խալխին Գոլում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ արվեց խորհրդային կառավարության առաջին պաշտոնական հայտարարությունը։ Խորհրդային ռադիոյով հնչում էին «ՏԱՍՍ-ն իրավասու է հայտարարել...» բառերը։ Խալխին Գոլի ափերից լուրեր հայտնվեցին խորհրդային թերթերի էջերին[8]։

Հուլիս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունիսի վերջին Կվանթունգի բանակի շտաբը մշակեց նոր սահմանային գործողության ծրագիր, որը կոչվում է «Նոմոնհանի միջադեպի երկրորդ շրջան»։ Ընդհանուր առմամբ, այն նույնական էր ճապոնական զորքերի մայիսյան գործողությանը, բայց այս անգամ, բացի Խալխին Գոլ գետի արևելյան ափին խորհրդային զորքերին շրջապատելու և ոչնչացնելու առաջադրանքից, ճապոնական զորքերին հանձնարարվեց անցնել Խալխինը։ Գոլ գետը և ճեղքելով Կարմիր բանակի պաշտպանությունը ճակատի օպերատիվ հատվածում։ Այս ծրագրի իրականացումը Բայն-Ցագանի ճակատամարտն էր։ thumb|Ճապոնացիների տանկային հարձակումը Խալխին Գոլ գետի դիմաց. 1939 թվականի հուլիսի 2-ին արևելյան ափին գտնվող ճապոնական զորքերը հարձակման անցան։ Հուլիսի 2-ի լույս 3-ի գիշերը հարվածային խումբը՝ գեներալ-մայոր Կոբայաշիի զորքերը, անցան Խալխին Գոլ գետը և կատաղի մարտից հետո գրավեցին նրա արևմտյան ափին գտնվող Բեյն-Ցագան լեռը, որը գտնվում է Մանջուրիայի սահմանից 40 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Դրանից անմիջապես հետո ճապոնացիները կենտրոնացրին իրենց հիմնական ուժերը այստեղ և սկսեցին չափազանց արագ կառուցել ամրություններ և կառուցել շերտավոր պաշտպանություն. ապագայում նախատեսվում էր, հենվելով Բեյն-Ցագան լեռան վրա, որը գերակշռում էր տարածքում, հարվածներ հասցնել Խորհրդային Միության թիկունքին։ Խալխին Գոլ գետի արևելյան ափին պաշտպանող զորքերը կտրել և հետագայում ոչնչացրել են դրանք։

Թեժ մարտեր են սկսվել նաեւ Խալխին Գոլի արևելյան ափին։ Ճապոնացիները, երկու հետևակով և երկու տանկային գնդերով (130 տանկ) առաջ շարժվելով մեկուկես հազար Կարմիր բանակի զինվորների և մոնղոլական երկու հեծելազորային դիվիզիաների դեմ՝ 3,5 հազար հեծելազորի դեմ, սկզբում հաջողության հասան։ Պաշտպանվող խորհրդային զորքերը դժվար իրավիճակից փրկվել են Ժուկովի կողմից նախկինում ստեղծված շարժական ռեզերվով, որն օպերատիվորեն գործի է դրվել. բրիգադի հրամանատար Մ. Շուտով նրանց աջակցում էր 7-րդ մոտոհրաձգային բրիգադը։ Այս իրավիճակում Ժուկովը, խախտելով Կարմիր բանակի մարտական կանոնակարգի պահանջները, գործել է իր վտանգի տակ և ռիսկով[26] և հակառակ հրամանատար Սթերնի կարծիքին[27]։ Այնուհետև Սթերնը խոստովանել է, որ այդ իրավիճակում ընդունված որոշումը միակ հնարավորն է եղել։ Սակայն Ժուկովի այս արարքն այլ հետևանքներ ունեցավ Կորպուսի հատուկ բաժանմունքի միջոցով հաղորդում է փոխանցվել Մոսկվա, որն ընկել է Ստալինի գրասեղանի վրա, որ դիվիզիայի հրամանատար Ժուկովը «միտումնավոր» տանկային բրիգադ է նետել մարտի առանց հետախուզության և հետևակի ուղեկցության։ Մոսկվայից ուղարկվել է քննչական հանձնաժողով՝ պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի տեղակալ, բանակի հրամանատար 1-ին աստիճանի Գ.Ի.Կուլիկի գլխավորությամբ։ Այնուամենայնիվ, 1-ին բանակային խմբի հրամանատար Ժուկովի և Կուլիկի միջև հակամարտություններից հետո, ովքեր սկսեցին միջամտել զորքերի օպերատիվ հրամանատարությանը, ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողովրդական կոմիսար Կ.Ե. նրան Մոսկվա։ Դրանից հետո Կարմիր բանակի գլխավոր քաղաքական տնօրինության ղեկավար, կոմիսար 1-ին աստիճանի Լ.Մեխլիսը Մոսկվայից ուղարկվել է Խալխին Գոլ՝ Լ.Պ. Բերիայի հանձնարարությամբ՝ Ժուկովին «ստուգել»[8]։ Բային-Ցագան լեռան շուրջ կատաղի մարտեր են սկսվել։ Դրանց երկու կողմից մասնակցել է մինչև 400 տանկ և զրահամեքենա, ավելի քան 800 հրանոթ և հարյուրավոր ինքնաթիռներ։ Սովետական հրետանին ուղիղ կրակ է արձակել հակառակորդի ուղղությամբ, իսկ լեռան վերևում գտնվող երկնքում որոշ կետերում երկու կողմից մինչև 300 ինքնաթիռ կար։ Այս մարտերում հատկապես աչքի ընկան մայոր Ի.Մ.Ռեմիզովի 149-րդ հրաձգային գունդը և Ի.Ի.Ֆեդյունինսկու 24-րդ մոտոհրաձգային գունդը։

Խալխին Գոլի արևելյան ափին, հուլիսի 3-ի գիշերը, խորհրդային զորքերը, թշնամու թվային գերազանցության պատճառով, նահանջեցին դեպի գետը, փոքրացնելով նրա ափին գտնվող արևելյան կամրջի չափը, սակայն ճապոնական հարվածային խումբը Գեներալ-լեյտենանտ Մասաոմի Յասուոկիի հրամանատարությունը չի կատարել իրեն հանձնարարված խնդիրը (տես վերևում. հենվելով Բեյն-Ցագան լեռան վրա, որը գերիշխում էր տարածքում, հարվածել Խալխին-Գոլ գետի արևելյան ափին պաշտպանվող խորհրդային զորքերի թիկունքին, կտրել և հետագայում ոչնչացնել դրանք)։

Ճապոնական զորքերի խումբը Բայն-Ցագան լեռան վրա հայտնվել է կիսաշրջափակված վիճակում։ Հուլիսի 4-ի երեկոյան ճապոնական զորքերը պահեցին միայն Բեյն Ցագանի գագաթը՝ հինգ կիլոմետր երկարությամբ և երկու կիլոմետր լայնությամբ տեղանքի նեղ շերտը։ Հուլիսի 5-ին ճապոնական զորքերը սկսեցին նահանջել դեպի գետը։ Իրենց զինվորներին մինչև վերջին կռվելը ստիպելու համար, ճապոնական հրամանատարության հրամանով, պայթեցվել է Խալխին Գոլով իրենց տրամադրության տակ գտնվող միակ պոնտոնային կամուրջը։ Ի վերջո, հուլիսի 5-ի առավոտյան ճապոնական զորքերը Բեյն լեռան մոտակայքում։ Ցագանն ընդհանուր նահանջ սկսեց գրաված դիրքերից։ Ըստ որոշ ռուս պատմաբանների[28]։ Ավելի քան 10 հազար ճապոնացի զինվորներ և սպաներ զոհվել են Բեյն-Ցագան լեռան լանջերին, թեև ըստ իրենք՝ ճապոնացիների, նրանց ընդհանուր կորուստները ռազմական գործողությունների ողջ ընթացքում կազմել են 8632 մարդ։ սպանված. Ճապոնական կողմը կորցրել է գրեթե բոլոր տանկերը և հրետանու մեծ մասը[8]։ Այս իրադարձությունները հայտնի դարձան որպես «Բեյն-Ցագանի կոտորած»։

Այս մարտերից հետո, ինչպես ավելի ուշ Ժուկովը նշեց իր հուշերում, ճապոնական զորքերը «այլևս չհամարձակվեցին անցնել Խալխին Գոլ գետի արևմտյան ափը»։ Հետագա բոլոր իրադարձությունները տեղի են ունեցել գետի արևելյան ափին։

Այնուամենայնիվ, ճապոնական զորքերը շարունակեցին մնալ Մոնղոլիայում, և ճապոնական ռազմական ղեկավարությունը ծրագրեց նոր հարձակողական գործողություններ։ Այսպիսով, Խալխին Գոլի շրջանում հակամարտության աղբյուրը մնաց։ Իրավիճակը թելադրում էր Մոնղոլիայի պետական սահմանի վերականգնման և այս սահմանային հակամարտությունն արմատապես լուծելու անհրաժեշտությունը։ Հետևաբար, Ժուկովը սկսեց հարձակողական գործողություն ծրագրել Մոնղոլիայի տարածքում գտնվող ամբողջ ճապոնական խմբին ամբողջությամբ ջախջախելու համար։

Հուլիս-օգոստոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարմիր բանակի գլխավոր ռազմական խորհրդի որոշման համաձայն, զորքերի ղեկավարության համար, ԽՍՀՄ պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարի 1939 թվականի հուլիսի 5-ի հրամանով ստեղծվել է ճակատային խումբ[29]։

Շուտով` հուլիսի 19-ին, 57-րդ հատուկ կորպուսի հսկողությունը վերափոխվեց 1-ին բանակային խմբի վերահսկողությանը՝ դիվիզիայի հրամանատարի հրամանատարությամբ[30] : Ստեղծվել է նաև 1-ին բանակային խմբի ռազմական խորհուրդը։

Հակամարտության վայր շտապ կերպով նոր զորքեր են տեղափոխվել, այդ թվում՝ 82-րդ հետևակային դիվիզիան։ 37-րդ տանկային բրիգադը՝ զինված ԲՏ-7 և ԲՏ-5 տանկերով, տեղափոխվել է Մոսկվայի ռազմական օկրուգից; Անդրբայկալյան ռազմական օկրուգի տարածքում իրականացվել է մասնակի մոբիլիզացիա և կազմավորվել 114-րդ և 93-րդ հրաձգային դիվիզիաները։

Հուլիսի 8-ին ճապոնական կողմը կրկին սկսեց ակտիվ ռազմական գործողություններ։ Գիշերը ճապոնական զորքերը Խալխին Գոլի արևելյան ափին լայնածավալ գրոհ են ձեռնարկել 149-րդ հետևակային գնդի և հրաձգային-գնդացրային բրիգադի մի գումարտակի դիրքերի դեմ, որոնք լիովին անպատրաստ էին այս հարձակմանը։ Սրա արդյունքում 149-րդ գունդը ստիպված եղավ նահանջել դեպի գետը՝ պահպանելով ընդամենը 3-4 կիլոմետրանոց կամուրջ։ Միաժամանակ լքվել է մեկ հրետանային մարտկոց, հակատանկային գնդացիրների դասակ և մի քանի գնդացիր։

Կարմիր բանակի ստորաբաժանումները նախքան հարձակումը հուլիսի 13-ից հուլիսի 22-ը մարտերում դադար էր, որը երկու կողմերն օգտագործում էին իրենց ուժերը համալրելու համար։ Սովետական կողմը եռանդով ամրացրել է գետի արևելյան ափին գտնվող կամուրջը, որն անհրաժեշտ էր շտաբի պետ Բոգդանովի ծրագրած ճապոնական խմբավորման դեմ հարձակողական գործողություն իրականացնելու համար։ Ֆեդյունինսկու 24-րդ մոտոհրաձգային գունդը և 5-րդ հրաձգային և գնդացրային բրիգադը տեղափոխվեցին այս կամրջի գլխամաս։

Հուլիսի 21-ին 157 սովետական կործանիչներ օդային մարտ են անցկացրել 40 ճապոնացիների հետ, չնայած մեծ գերազանցությանը, նրանց հաջողվել է խոցել ճապոնական ընդամենը 4-6 ինքնաթիռ՝ 3-5 սովետական կորցնելու գնով։ Ճակատամարտը վերլուծելիս Սմուշկևիչը այն բնութագրել է որպես անհաջող՝ օդում բարձրացված օդային գնդերի միջև վատ փոխազդեցության պատճառով[31][24]։

Հուլիսի 23-ին ճապոնացիները, հրետանային նախապատրաստությունից հետո, հարձակում սկսեցին խորհրդային-մոնղոլական զորքերի աջափնյա կամրջի վրա։ Սակայն երկօրյա մարտերից հետո, կրելով զգալի կորուստներ, ճապոնացիները ստիպված եղան նահանջել իրենց սկզբնական դիրքերը։ Միաժամանակ տեղի են ունեցել ինտենսիվ օդային մարտեր։ Հուլիսի 21-ից հուլիսի 26-ը ճապոնական կողմը կորցրել է 67 ինքնաթիռ, խորհրդայինը՝ ընդամենը 20։ Ընդհանուր առմամբ հուլիսին խոցվել է 41 խորհրդային և 79 ճապոնական ինքնաթիռ[24]։

Զգալի ջանքեր են ընկել սահմանապահների ուսերին։ Մոնղոլիայի սահմանը և Խալխին Գոլով անցակետերը ծածկելու համար Անդրբայկալյան ռազմական օկրուգից տեղափոխվեց խորհրդային սահմանապահների միացյալ գումարտակ՝ Կյախտայի սահմանային ջոկատի շտաբի պետ, մայոր Ա. Բուլիգայի հրամանատարությամբ։ Միայն հուլիսի երկրորդ կեսին սահմանապահները ձերբակալել են 160 կասկածելի անձի, որոնց թվում հայտնաբերվել են ճապոնական հետախուզության տասնյակ աշխատակիցներ։

Ճապոնական զորքերի դեմ հարձակողական գործողության զարգացման ընթացքում առաջարկներ են ներկայացվել ինչպես 1-ին բանակային խմբի շտաբում, այնպես էլ Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբում մարտական գործողությունները Մոնղոլիայից Մանջուրիայի տարածք տեղափոխելու վերաբերյալ, սակայն այդ առաջարկները կտրականապես մերժվել են։ երկրի քաղաքական ղեկավարությունը։ Խորհրդային Միության մարշալ Մ.Վ.

Հակամարտության երկու կողմերի կողմից իրականացված նախապատրաստական աշխատանքների արդյունքում խորհրդային հակահարձակման սկզբում 1-ին բանակային խումբն ուներ մոտ 57 հազար մարդ, 542 ատրճանակ և ականանետ, 498 տանկ, 385 զրահամեքենա և 515 մարտական ինքնաթիռ, դրան հակադրվող ճապոնական խումբը հատուկ կայսերական հրամանագրով ստեղծվել է ճապոնական 6-րդ առանձին բանակ՝ գեներալ Կաղապարի հրամանատարությամբ։ Չի թարգմանվել, բաղկացած էր 7-րդ և 23-րդ հետևակային դիվիզիաներից, առանձին հետևակային բրիգադից, յոթ հրետանային գնդից, Մանչու բրիգադի երկու տանկային գնդից։ , Բարգուտի հեծելազորի երեք գունդ, երկու ինժեներական գնդեր և այլ ստորաբաժանումներ, որոնք ընդհանուր առմամբ կազմել են ավելի քան 75 հազար մարդ, 500 հրետանի, 182 տանկ, 700 ինքնաթիռ[8]։ Ճապոնական խմբի ուժն այն էր, որ սպաների և զինվորների մեծ մասը մարտական փորձ ունեին Չինաստանի պատերազմում։

Գեներալ Օգիսուն և նրա շտաբը նույնպես նախատեսել էին հարձակում, որը նախատեսված էր օգոստոսի 24-ին։ Միաժամանակ, հաշվի առնելով Բեյն-Ցագան լեռան վրա տեղի ունեցած մարտերի տխուր փորձը ճապոնացիների համար, այս անգամ ծրագրվում էր պարուրային հարված հասցնել խորհրդային խմբի աջ թևին։ Գետն անցնելը նախատեսված չէր։

Խորհրդային հրամանատարության կողմից խորհրդային և մոնղոլական զորքերի հարձակողական գործողության նախապատրաստման ընթացքում մանրակրկիտ մշակվել և խստորեն հետևվել է հակառակորդի օպերատիվ-մարտավարական խաբեության պլանը։ Առաջնային գծում զորքերի բոլոր տեղաշարժերն իրականացվել են միայն մթության մեջ, խստիվ արգելվել է զորքեր ուղարկել հարձակման մեկնարկային տարածքներ, հրամանատարական անձնակազմի կողմից տեղում հետախուզումն իրականացվել է միայն բեռնատարներով և Կարմիր բանակի համազգեստով։ զինվորները[8]։ Հարձակմանը նախապատրաստվելու վաղ շրջանում հակառակորդին մոլորեցնելու համար խորհրդային կողմը գիշերը, ձայնային կայանքների կիրառմամբ, ընդօրինակում էր տանկերի և զրահատեխնիկայի, ինքնաթիռների և ինժեներական աշխատանքների շարժման աղմուկը։ Շուտով ճապոնացիները հոգնեցին արձագանքել աղմուկի աղբյուրներին, ուստի խորհրդային զորքերի փաստացի վերախմբավորման ժամանակ նրանց հակազդեցությունը նվազագույն էր։ Հարձակման նախապատրաստման ընթացքում խորհրդային կողմը ակտիվ էլեկտրոնային պատերազմ էր մղում հակառակորդի դեմ։ Իմանալով, որ ճապոնացիները ակտիվ ռադիոհետախուզություն են իրականացնում և լսում հեռախոսային խոսակցություններ, խորհրդային կողմը մշակել է կեղծ ռադիո և հեռախոսային հաղորդագրությունների ծրագիր՝ հակառակորդին ապատեղեկացնելու համար։ Բանակցություններ են տարվել միայն պաշտպանական կառույցների կառուցման և աշուն-ձմեռ արշավի նախապատրաստման շուրջ։ Ռադիոթրաֆիկը այս դեպքերում հիմնված էր հեշտությամբ վերծանվող կոդի վրա[8]։

Չնայած ճապոնական կողմի ուժերում ընդհանուր գերազանցությանը, հարձակման սկզբում Սթերնին հաջողվեց հասնել տանկերի գրեթե եռակի գերազանցության և ինքնաթիռների գրեթե կրկնակի (1,7 անգամ) գերազանցության։ Հարձակողական գործողությունն իրականացնելու համար ստեղծվել են զինամթերքի, սննդի և վառելիքի և քսանյութերի երկշաբաթյա պաշարներ։ 1300-1400 կիլոմետր հեռավորության վրա բեռներ փոխադրելու համար օգտագործվել է ավելի քան 4 հազար բեռնատար և 375 տանկ։ Մեկ ճանապարհորդությունը բեռներով և հետադարձով տեւել է հինգ օր[8]։

Հարձակողական գործողության ընթացքում սովետական հրամանատարությունը, օգտագործելով մանևրելի մեքենայացված և տանկային ստորաբաժանումներ, ծրագրում էր անսպասելի ուժեղ թևային հարձակումներով շրջապատել և ոչնչացնել հակառակորդին ՄՊՀ պետական սահմանի և Խալխին Գոլ գետի միջև ընկած հատվածում։ Խալխին Գոլում, համաշխարհային ռազմական պրակտիկայում առաջին անգամ, օպերատիվ խնդիրները լուծելու համար կիրառվեցին տանկային և մեքենայացված ստորաբաժանումները՝ որպես եզրային խմբերի հիմնական հարվածային ուժ, որոնք մանևրում էին շրջապատման համար[8]։

Առաջ շարժվող զորքերը բաժանվեցին երեք խմբի՝ հարավային, հյուսիսային և կենտրոնական։ Հիմնական հարվածը հասցրեց հարավային խումբը՝ գնդապետ Մ.Ի.Պոտապովի հրամանատարությամբ, օժանդակ հարվածը հասցրեց Հյուսիսային խումբը՝ գնդապետ Ի.Պ. Ալեքսեենկոյի հրամանատարությամբ։ Ենթադրվում էր, որ բրիգադի հրամանատար Դ.Ե.Պետրովի հրամանատարությամբ գործող կենտրոնական խումբը պետք է հակառակորդի ուժերին ամրացներ կենտրոնում՝ առաջնագծում՝ դրանով իսկ զրկելով նրանց մանևրելու հնարավորությունից։ Կենտրոնում կենտրոնացած ռեզերվը ներառում էր 212-րդ օդադեսանտային, 9-րդ մոտոհրաձգային բրիգադները և տանկային գումարտակը։ Գործողությանը մասնակցել են նաև մոնղոլական զորքերը՝ 6-րդ և 8-րդ հեծելազորային դիվիզիաները, ինչպես նաև ավտոտրանսպորտային դիվիզիան՝ մարշալ Չոյբալսանի ընդհանուր հրամանատարությամբ[8]։

Խորհրդա-մոնղոլական զորքերի հարձակումը սկսվել է օգոստոսի 20-ին՝ կանխելով ճապոնական զորքերի հարձակումը, որը նախատեսված էր օգոստոսի 24-ին[8]։

Կողմերի ուժերի հավասարակշռությունը նախքան հարձակման մեկնարկը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախքան հարձակման սկսվելը, 1939 թվականի օգոստոսի 20-ի դրությամբ.

  • Խորհրդային և մոնղոլական զորքերի ընդհանուր թիվը կազմում էր 35 հետևակային գումարտակ (յուրաքանչյուրը 463 մարդ), 20 հեծելազորային էսկադրիլիա, 216 դաշտային և 286 հակատանկային հրացան, 40 ականանետ, 2255 ծանր և թեթև գնդացիր, 498 տանկ, 346 581 զրահամեքենա[32]։
  • Ճապոնական զորքերի ընդհանուր թիվը կազմում էր 25 հետևակային գումարտակ (յուրաքանչյուրը 931 մարդ), 17 հեծելազորային էսկադրիլիա, 135 դաշտային և 142 հակատանկային հրացան, 60 ականանետ և ռմբակոծիչներ, 1238 ծանր և թեթև գնդացիր, 120 տանկ և զրահամեքենա, 450 ավիացիոն մեքենա[32]։

Օգոստոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոսի 20-ին գրոհը սկսվել է ժամը 6:15-ին հակառակորդի դիրքերի ավիահարվածով օդ է արձակվել 153 ռմբակոծիչ՝ 100 կործանիչների աջակցությամբ։ Այնուհետև սկսվեց 200 հրացանի հզոր հրետանային պատրաստություն։ Հաջորդիվ իրականացվեց ևս մեկ ռեյդ՝ բաղկացած 45 ռմբակոծիչից։

Ժամը 9-ին սկսվեց ցամաքային զորքերի գրոհը։ Հարձակման առաջին օրը հարձակվող զորքերը գործել են պլաններին լիովին համապատասխան, բացառությամբ այն խափանումի, որը տեղի ունեցավ, երբ 6-րդ տանկային բրիգադի տանկերը անցնում էին Խալխին Գոլը, երբ սակրավորների կողմից կառուցված պոնտոնային կամուրջը չդիմացավ անկերի քաշին։

Խորհրդա-մոնղոլական զորքերի հարձակումը կատարյալ անակնկալ էր ճապոնական 6-րդ բանակի հրամանատարության համար, որը հարձակման առաջին օրը չկարողացավ որոշել առաջխաղացող զորքերի հիմնական հարձակման ուղղությունը և չփորձեց. աջակցություն ցուցաբերել եզրերում պաշտպանվող իր զորքերին։ Միևնույն ժամանակ, թշնամին ամենահամառ դիմադրությունը ցույց տվեց ռազմաճակատի կենտրոնական հատվածում, որտեղ ճապոնացիներն ունեին լավ սարքավորված ինժեներական ամրություններ. այստեղ հարձակվողներին հաջողվել է օրական ընդամենը 500-1000 մետր առաջ անցնել։

Արդեն օգոստոսի 21-ին և 22-ին ճապոնական զորքերը, ուշքի գալով, վարում էին համառ պաշտպանական մարտեր, ուստի խորհրդային հրամանատարությունը ստիպված էր մարտի մեջ բերել պահեստային 9-րդ մոտոհրաձգային բրիգադը։ ձախ|բութ|Գետը հատող սովետական տանկեր. Խալխին Գոլի խորհրդային ավիացիան նույնպես ակտիվ էր այս ժամանակ։ Օգոստոսի 21-ին ճապոնական զանգվածային հարձակումը (41 ռմբակոծիչ և 88 կործանիչ) սովետական օդանավերի վրա հետ է մղվել, 184 սովետական կործանիչներ խոցվել են կասեցնելու համար, կորուստները կազմել են 13 ճապոնական և 5 խորհրդային ինքնաթիռներ[33]։ Իր հերթին միայն օգոստոսի 24-ին և 25-ին SB ռմբակոծիչները կատարել են 218 մարտական խմբակային թռիչք և մոտ 96 տոննա ռումբ նետել հակառակորդի վրա։ Այս երկու օրվա ընթացքում կործանիչները օդային մարտերում խոցել են ճապոնական մոտ 70 ինքնաթիռ[8]։

Օգոստոսի 26-ի վերջին խորհրդային-մոնղոլական ուժերի հարավային և հյուսիսային խմբերի զրահապատ և մեքենայացված զորքերը միավորվեցին և ավարտեցին ճապոնական 6-րդ բանակի ամբողջական շրջապատումը։ Սրանից հետո այն սկսել է տրորվել կտրող հարվածներով ու մաս-մաս քանդվել։ Ընդհանրապես, ճապոնացի զինվորները, հիմնականում՝ հետևակները, ինչպես ավելի ուշ նշել է Ժուկովն իր հուշերում, կռվել են ծայրահեղ կատաղի և ծայրաստիճան համառ՝ մինչև վերջին մարդը։ Հաճախ ճապոնական բուլղարներն ու բունկերը գրավում էին միայն այն ժամանակ, երբ այնտեղ այլևս ոչ մի կենդանի ճապոնացի զինվոր չկար։ Ճապոնացիների համառ դիմադրության արդյունքում օգոստոսի 23-ին ռազմաճակատի կենտրոնական հատվածում սովետական հրամանատարությունը ստիպված էր նույնիսկ իր վերջին ռեզերվը մտցնել մարտում՝ 212-րդ օդադեսանտային բրիգադը և սահմանապահների երկու ընկերությունները, որոնք զգալի էին ռիսկ, քանի որ հրամանատարի ամենամոտ ռեզերվը՝ մոնղոլական զրահապատ բրիգադը, գտնվում էր Թամցակ-Բուլակում՝ ռազմաճակատից 120 կիլոմետր հեռավորության վրա[8]։

Ճապոնական հրամանատարության կողմից հակագրոհներ իրականացնելու և Խալխին Գոլի շրջանում շրջապատված խմբին ազատելու կրկնակի փորձերն ավարտվել են անհաջողությամբ։ Օգոստոսի 24-ին Կվանտունգի բանակի 14-րդ հետևակային բրիգադի գնդերը, որոնք Հայլարից մոտեցել են Մոնղոլիայի սահմանին, մարտի մեջ են մտել սահմանը ծածկող 80-րդ հետևակային գնդի հետ։ Սակայն ոչ այդ օրը, ոչ հաջորդ օրը ճապոնական գնդերը չկարողացան անցնել շրջապատված խմբին և նահանջեցին դեպի Մանջուկուոյի տարածք։ Օգոստոսի 24-26-ի մարտերից հետո Կվանթունգի բանակի հրամանատարությունը, մինչև Խալխին Գոլի գործողության ավարտը, այլևս չփորձեց ազատել իր շրջապատված զորքերը՝ ընդունելով նրանց մահվան անխուսափելիությունը։

Կարմիր բանակը որպես գավաթ գրավեց 30 ծանր և 145 դաշտային հրացան, 42 հազար պարկուճ[34], 18 ականանետ, 115 ծանր և 225 թեթև գնդացիր, 12 հազար հրացան և մոտ 2 միլիոն փամփուշտ, 100 մեքենա[35], շատ այլ զինտեխնիկա[36]։

Վերջին մարտերը շարունակվել են օգոստոսի 29-ին և 30-ին Խայլաստին-Գոլ գետից հյուսիս ընկած տարածքում։ Օգոստոսի 31-ի առավոտյան Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության տարածքն ամբողջությամբ մաքրվել է ճապոնական զորքերից։ Սակայն սա դեռ ռազմական գործողությունների ամբողջական ավարտը չէր։

Սեպտեմբերի 4-ի առավոտյան ճապոնական հետևակի երկու գումարտակ փորձել է գրավել Էրիս-Ուլին-Օբոյի բարձունքները, սակայն հետ են շպրտվել պետական սահմանից այն կողմ՝ կորցնելով մինչև 350 զինվոր և սպա։ Սեպտեմբերի 8-ի գիշերը նույն տարածքում ճապոնական զորքերը մինչև չորս հետևակային վաշտերով նոր փորձ կատարեցին ներթափանցելու Մոնղոլիա, սակայն կրկին հետ շպրտվեցին՝ կրելով մեծ կորուստներ։ Այս հարձակումների արդյունքում հակառակորդը կորցրել է մինչև 500 զինծառայող, գերեվարվել է 18 գնդացիր և ավելի քան 150 հրացան։

Սեպտեմբերի 8-ից հետո ճապոնական հրամանատարությունը ցամաքային զորքերով գործողություններ չձեռնարկեց, սակայն օդային մարտերը շարունակվեցին։ Սեպտեմբերի առաջին կեսին ՄՊՌ-ի տարածքում երկնքում տեղի է ունեցել յոթ օդային մարտ։ Ամենամեծ ճակատամարտը, որին մասնակցել է 120 ճապոնական ինքնաթիռ՝ ընդդեմ 207 խորհրդային ինքնաթիռների, տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 15-ին՝ զինադադարի կնքման օրը[37]։ Սեպտեմբերի 16-ին սահմանին մարտերը դադարեցվեցին[38]։

Կողմերի ավիացիոն կորուստների վերաբերյալ տվյալները նույնպես զգալիորեն տարբերվում են։ Այսպես, BBC-ի լրագրող Ա.Կրեչետնիկովի տեղեկություններով, հակամարտության ընթացքում ԽՍՀՄ-ը կորցրել է 207 ինքնաթիռ, Ճապոնիան՝ 162[35]: Ռազմական պատմաբան Վ.Կոնդրատևի տեղեկություններով՝ ԽՍՀՄ-ը կորցրել է 249 ինքնաթիռ, Ճապոնիան՝ 88-ը խփվել է մարտում, իսկ 74-ը դուրս է գրվել օդանավակայան վերադառնալուց հետո վնասվելու պատճառով[39]։ Ըստ հայրենական մամուլում հրապարակումների, ճապոնացիները կորցրել են 646 ինքնաթիռ (588-ը խոցվել է կործանիչ ինքնաթիռով, 33-ը հակաօդային հրետանու կողմից, 58-ը ոչնչացվել է գետնին ճապոնական օդանավակայանների վրա հարձակման ժամանակ); ԽՍՀՄ կորուստները կազմել են 258 ինքնաթիռ (որից 209-ը՝ մարտական կորուստներ)[40]։

Խալխին Գոլ գետի մոտ տեղի ունեցած մարտերի ընթացքում խորհրդային զորքերը ակտիվորեն կիրառել են հրետանի. թերի տվյալների համաձայն (հարակից տարածքում մի շարք օբյեկտների գնդակոծության արդյունքները չեն հաստատվել), հրետանային կրակով ոչնչացվել է 133 հրանոթ, հրացաններ, հիսունհինգ 75 մմ ատրճանակ, 69 փոքր տրամաչափի և երեք ՀՕՊ), 49 ականանետ, 117 գնդացիր, 47 հրետանի, 21 ականանետ և 30 գնդացիր ճնշված, 40 տանկ և 29 զրահամեքենա. , ոչնչացվել է 21 դիտակետ, 55 բլինդաժ, երկու վառելիքի և երկու զինամթերքի պահեստ։

Ճապոնիայի կառավարությունը Մոսկվայում իր դեսպան Շիգենորի Տոգոյի միջոցով դիմել է ԽՍՀՄ կառավարությանը՝ խնդրելով դադարեցնել ռազմական գործողությունները մոնղոլա-մանջուրական սահմանին։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 15-ին Խորհրդային Միության, Մոնղոլիայի և Ճապոնիայի միջև ստորագրվեց համաձայնագիր Խալխին Գոլ գետի տարածքում ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին, որն ուժի մեջ մտավ հաջորդ օրը։

Սակայն հակամարտությունը դե յուրե չի ավարտվել միայն 1942 թվականի մայիսին՝ վերջնական կարգավորման համաձայնագրի ստորագրմամբ։ Ավելին, դա փոխզիջումային կարգավորում էր՝ հիմնականում հօգուտ ճապոնացիների՝ հիմնված հին քարտեզի վրա։ Խորհրդա-գերմանական ճակատում ծանր մարտեր մղած Կարմիր բանակի համար այդ ժամանակ ստեղծվեց բավականին բարդ իրավիճակ։ Այս համաձայնագիրը գոյատևեց մինչև 1945 թվականին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Ճապոնիայի հանձնվելը։

Ավիացիան Խալխին-Գոլի մարտերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խալխին Գոլում ծավալված օդային մարտերը՝ 200-300 ինքնաթիռների մասնակցությամբ, աննախադեպ էին ավիացիայի պատմության մեջ։ Սովետա-մոնղոլական կողմից ռազմական գործողություններին մասնակցել է ընդհանուր առմամբ ավելի քան 900 ինքնաթիռ, իսկ ճապոնական կողմից՝ ավելի քան 400։ Ավելին, նրանք գործել են 60-70 կմ-ից ոչ ավելի ճակատային հատվածում, այսինքն՝ յուրաքանչյուր կիլոմետրի համար։ ճակատում կար 10-12 ինքնաթիռ։ 1939 թվականի մայիսի 22-ից սեպտեմբերի 15-ը խորհրդային ավիացիան իրականացրել է 20524 թռիչք[41]։

Օդային մարտերի սկիզբը ցույց տվեց, որ ճապոնացի օդաչուների մեծ մասի թռիչքային հմտության մակարդակն ավելի բարձր էր, քան խորհրդային օդաչուներինը։ Բացի այդ, ճապոնացիներն ունեին բարձր բարոյական և կամային որակներ, ինչը ճանաչեցին նաև նրանց խորհրդային հակառակորդները։ Ճապոնացի օդաչուները ցուցադրել են ոչ միայն բարձր թռիչքային հմտություններ, այլև գերազանց դիպուկ պատրաստություն։ Ճապոնացի օդաչուները ուղղորդված կրակ են արձակել օդում գտնվող օդանավի ցանկացած դիրքի վրա, այդ թվում՝ շրջված դիրքում։ Խորհրդային թռիչքային դպրոցներում նման «հնարքների» հնարավորությունը նույնիսկ չէր էլ դիտարկվում[41]։ Այնուամենայնիվ, հակամարտության ընթացքում խորհրդային ավիացիան աստիճանաբար ձեռք բերեց օդային գերակայություն[41]։

Մոնղոլիայում խորհրդային ավիախմբի ինքնաթիռների նավատորմը բաղկացած էր կործանիչներից, բազմաֆունկցիոնալ երկինքնաթիռներից հարձակման և ռմբակոծիչների տարբերակներում և արագընթաց ռմբակոծիչներից[41]։

22-րդ կործանիչ ավիացիոն գնդի ժամանումով Խալխին Գոլում հայտնվեցին նոր կործանիչներ։ Մինչև հուլիսի վերջ Խալխին Գոլում կազմում էին խորհրդային կործանիչների հիմքը։ Խորհրդային ավիացիայի գլխավոր հակառակորդը ճապոնական կործանիչն էր։ Ի տարբերություն սովետական բոլոր փայտյա կործանիչների, այն ուներ ամբողջովին ալյումինե կոնստրուկցիա և փակ հովանոց[41]։

Ճապոնական բոլոր ինքնաթիռները հագեցած էին ռադիոկայաններով։ Խորհրդային ինքնաթիռներում ռադիոկայանները տեղադրվում էին միայն ռմբակոծիչների վրա։ Խորհրդային կործանիչ ավիացիայում հրամանները տրվում էին տեսողական ազդանշաններով՝ թեւերը ճոճելով և ժեստիկուլյացիաներով, հետևաբար օդային մարտերում դժվար էր խմբին կառավարելը։ Կործանիչներին գետնից ուղղորդելն իրականացվել է նետերի տեսքով գործվածքից սպիտակ պանելներ դնելով, որոնց ծայրն ուղղված է հակառակորդին երևացող ուղղությամբ[41]։

Խալխին Գոլում Խորհրդային Միության ռազմաօդային ուժերի հիմնական հարվածային ուժը եղել է արագընթաց Տուպոլև ՍԲ ռմբակոծիչը։ Այս ինքնաթիռները լավ են հանդես եկել Իսպանիայում, սակայն Խալխին Գոլում տեղի ունեցած մարտերը ցույց են տվել, որ այդ ինքնաթիռները հնացել են բոլոր առումներով։ Իրենց արագության շնորհիվ նրանք չէին կարողանում պոկվել մարտիկներից, իսկ թույլ պաշտպանական զենքերը վատ պաշտպանություն էին մարտում։ Ճապոնական կործանիչները հեշտությամբ որսացել են առանց ծածկույթի թռչող SB ռմբակոծիչների խմբերը։ Հետագայում անհրաժեշտ էր բարձրացնել ռմբակոծիչների գործող առաստաղը կամ ուղեկցել նրանց մեծ կործանիչ ուղեկցությամբ[41]։

Ճապոնացիները Խալխին Գոլի մարտերում օգտագործել են մի քանի տեսակի գրոհային ինքնաթիռ։ Թեթև բանակի ամենաշատ օգտագործվող ռմբակոծիչը Mitsubishi Ki-30-ն էր։ Ամենաարագ օդանավը, որը կռվել է Խալխին Գոլում, բանակի հետախուզական ինքնաթիռն էր։ Որպես կանոն կարողանում էր խուսափել հետապնդումից՝ հետախուզական լուսանկարներ անելով։

Ճապոնացիների հիմնական երկշարժիչ ռմբակոծիչը բանակի ծանր ռմբակոծիչն էր։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ինքնաթիռը նշանակվել է «ծանր», այն զարգացրել է ավելի մեծ արագություն, քան խորհրդային արագընթաց ռմբակոծիչը՝ միաժամանակ ունենալով շատ ավելի մեծ հեռահարություն և թռիչքի բարձրություն, որտեղ հակաօդային զենքերն ու խորհրդային կործանիչները չէին կարող հասնել դրանց։

Մարտերի ընթացքում խորհրդային ավիացիան ճապոնացիների վրա գցեց 1298 տոննա ռումբ և օգտագործեց 990266 փամփուշտ գնդացիրների, գնդացիրների և թնդանոթների համար։ Ճապոնական ինքնաթիռները մոտ 1,6 միլիոն գնդացիրով կրակել են Խալխին Գոլի ուղղությամբ, իսկ ռմբակոծիչները մոտ 970 տոննա ռումբ են նետել։

Խալխին Գոլի համար մղվող մարտերը խորհրդային օդուժի համար առաջին լուրջ փորձությունն էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրեին։ Չնայած հաղթանակին, Խալխին Գոլը բացահայտեց մի շարք լուրջ թերություններ. Օդային մարտերը ցույց տվեցին մարտական ինքնաթիռների պարկի հրատապ արդիականացման անհրաժեշտությունը։ Պոլիկարպովի I-15 և I-16 կործանիչները սպառել են իրենց կատարելագործման պաշարները։

«Խալխինգոլի նախազգուշացման» արձագանքը անմիջապես հետևեց, և Խորհրդային Միությունը սկսեց լայնածավալ ծրագիր՝ նոր տեսակի ինքնաթիռներ, շարժիչներ և զենքեր ստեղծելու համար։

Հայրենական մեծ պատերազմի սկզբում ստեղծվեցին նոր տեսակի կործանիչներ, ռմբակոծիչներ և գրոհային ինքնաթիռներ և գործարկվեցին շարք։ Խալխին Գոլում խորհրդային օդաչուները ձեռք բերեցին արժեքավոր մարտական փորձ, իսկ հրամանատարները գործնական հմտություններ ձեռք բերեցին օպերատիվ ղեկավարման և իրական մարտական պայմաններում մարտական աշխատանքը կազմակերպելու գործում[41]։

Ձեռք բերված փորձի հիման վրա նախապատրաստվել է խորհրդային ռազմաօդային ուժերի տեղափոխումը դիվիզիոնային կառույց։ Հաստատվել են նաև կործանիչների և ռմբակոծիչների ինքնաթիռների նոր կանոնակարգերը, որոնք արտացոլում են մոնղոլա-մանջուրական սահմանի հակամարտության դասերը։ Օդաչուների պատրաստման ժամանակ ավելի մեծ ուշադրություն է դարձվել խմբային օդային մարտավարությանը[41]։

Արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկացի ռազմական փորձագետների կարծիքով, հենց 1939 թվականին Խալխին Գոլում տեղի ունեցած մարտերի արդյունքը կարող էր լինել ճապոնական բանակի կողմից նոր 47 մմ հակատանկային հրացանի մշակման և ընդունման պատճառ։

Հեռավոր Արևելքի քաղաքական իրավիճակը 1939 թվականին ակնհայտորեն ԽՍՀՄ-ի օգտին չէր։ Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության տարածքում մարտերը համընկել են Ճապոնիայի արտգործնախարար Հաչիրո Արիտայի և Տոկիոյում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ռոբերտ Քրեյգիի բանակցություններին։ 1939 թվականի հուլիսին Անգլիայի և Ճապոնիայի միջև կնքվեց պայմանագիր, որով Մեծ Բրիտանիան ճանաչեց ճապոնական նվաճումները Չինաստանում (այդպիսով դիվանագիտական աջակցություն ցուցաբերեց Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության և նրա դաշնակից ԽՍՀՄ-ի դեմ ագրեսիային)։ Միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ կառավարությունը վեց ամսով երկարաձգեց Ճապոնիայի հետ առևտրային համաձայնագիրը, որը դատապարտվել էր հունվարի 26-ին, այնուհետև ամբողջությամբ վերականգնել[42]:Պայմանագրի շրջանակներում Ճապոնիան գնեց բեռնատարներ բանակի համար, հաստոցներ ավիացիոն գործարանների համար 3 մլն դոլարով, ռազմավարական նյութեր[43] և այլն։ Նոր էմբարգո չի սահմանվել մինչև 1941թ. հուլիսի 26-ը, սակայն ԱՄՆ կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը չի նշանակում առևտրի ամբողջական դադարեցում։ Ապրանքները և նույնիսկ ռազմավարական հումքը շարունակեցին հոսել Ճապոնիա մինչև ԱՄՆ-ի հետ պատերազմի բռնկումը[44]։

ԽՍՀՄ-ի հաղթանակը հակամարտությունում Խալխին Գոլում ունեցավ դրամատիկ, հեռուն գնացող աշխարհաքաղաքական հետևանքներ։ Ճապոնիայում պարտությունը և միաժամանակ (օգոստոսի 23-ին) Խորհրդա-գերմանական չհարձակման պայմանագրի ստորագրումը հանգեցրեց կառավարական ճգնաժամի և Հիրանումա Կիիչիրոյի կաբինետի հրաժարականին։ Ճապոնիայի նոր կառավարությունը սեպտեմբերի 4-ին հայտարարեց, որ մտադիր չէ որևէ ձևով միջամտել Եվրոպայում հակամարտությանը, և սեպտեմբերի 15-ին Խորհրդային Միության հետ կնքեց զինադադարի պայմանագիր, որը հանգեցրեց Խորհրդային-ճապոնական չեզոքության պայմանագրին 1941 թվականի ապրիլի 13-ին։ . Քանի որ 1939 թվականին ճապոնական բանակի և նավատորմի ավանդական քաղաքական առճակատումը հաղթեց «ծովային կուսակցությունը», որը պաշտպանում էր Հարավարևելյան Ասիայում և Խաղաղ օվկիանոսի կղզիներում ընդլայնվելու գաղափարը, ճապոնական ռազմական արդյունաբերությունը սկսեց ավելի շատ ծովային զենք արտադրել, քան ցամաքային։ զենքեր (ծովային հրետանի, ոչ դաշտային, տանկերի փոխարեն ավիակիրներ և այլն), այլ կերպ ասած՝ Ճապոնիան սկսեց վերակառուցել ռազմական արդյունաբերության կառուցվածքը և զինված ուժերը ծովում պատերազմի համար և շուտով սկսեց գրավել հումքի աղբյուրները Օվկիանիայում։ . 1940 թվականին Ճապոնիան գրավեց Հյուսիսային Հնդկաչինան, ավարտեց իր ամբողջական օկուպացիան 1941 թվականին և հարձակվեց Միացյալ Նահանգների վրա 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին՝ սկսելով ռազմական գործողություններ Խաղաղ օվկիանոսում։ Ճապոնիան ավարտեց Մալայայի օկուպացիան 1942 թվականի փետրվարին, որին հաջորդեցին Բիրման, հոլանդական Արևելյան Հնդկաստանը և Ֆիլիպինները մայիսին։ Ճապոնիայի զինված ուժերը գործեցին վճռական, եռանդուն և հետևողական, սակայն ճապոնական էքսպանսիայի ուղղությունը դարձավ անվնաս ԽՍՀՄ-ի համար։ Ավելին, ԽՍՀՄ-ը, 1939 թվականին ունենալով տարածաշրջանում միայն մեկ դաշնակից՝ Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետությունը, ուժեղ պոտենցիալ դաշնակից ստացավ ԱՄՆ-ում։

ԽՍՀՄ-ի և ՄՊՀ-ի հաղթանակը Խալխին Գոլում դարձավ Ճապոնիայի՝ ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակվելուց հրաժարվելու հիմնական պատճառներից մեկը Հայրենական մեծ պատերազմի մեկնարկից առաջ[13][45]:Պատերազմի մեկնարկից անմիջապես հետո Ճապոնիայի գլխավոր շտաբը, ի թիվս այլ բաների, հաշվի առնելով Խալխին Գոլի փորձը, որոշեց պատերազմի մեջ մտնել ԽՍՀՄ-ի դեմ միայն այն դեպքում, եթե Մոսկվան ընկներ մինչև օգոստոսի վերջ։ Ի պատասխան հունիսի 30-ի հեռագրում Հիտլերի՝ անհապաղ կատարել դաշնակցային պարտավորությունները և հարվածել ԽՍՀՄ-ին արևելքից, հուլիսի 2-ին Նախարարների խորհրդի նիստում վերջնական որոշում է կայացվել սպասել մինչև Գերմանիան վստահ հաղթանակ տանի[46]։ ԽՍՀՄ-ի դեմ հարձակողական ռազմական արշավի համար ճապոնացիների կողմից մշակված համապատասխան պլանը, որը կոչվում է Կանտոկուեն պլան, երբեք չի իրականացվել, չնայած այն մնաց ճապոնական գլխավոր շտաբի տարեկան պլանում մինչև 1944 թվականը՝ ստիպելով ԽՍՀՄ-ին զգալի ուժեր պահպանել պաշտպանության համար։ Հեռավոր Արևելք ճապոնական հարձակման դեպքում.արշավանքները. Միայն 1944 թվականին Մանջուրիայում գտնվող Կվանտունգ բանակի համար ճապոնական հրամանատարության այս պլանը հարձակողականից փոխվեց պաշտպանականի, քանի որ այդ ժամանակ տեղի էին ունենում ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ Խորհրդային Գերմանական ճակատում, և անմիջապես Խաղաղ օվկիանոսում Ճապոնիայի միջև և Միացյալ Նահանգները։

Խալխին-Գոլում տեղի ունեցած իրադարձությունները ԽՍՀՄ-ում դարձան նաև ապագա պատերազմում Կարմիր բանակի անպարտելիության մասին քարոզչության կարևոր տարր։

Խալխին-Գոլի արշավի ազդեցությունը չին-ճապոնական պատերազմի վրա վատ է հասկացվում։

Հաղթողների ճակատագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարտական օդաչուներ Խորհրդային Միության հերոսներ Ս. Ի. Գրիցևեցը, Գ. Պ. Կրավչենկոն, Յա. Վ. Սմուշկևիչը երկրորդ անգամ արժանացան այս կոչմանը Խալխին Գոլում մղված մարտերի համար և դարձան Խորհրդային Միության առաջին երկու հերոսները։ Եվս 70 զինծառայող արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, 83-ը՝ Լենինի, 595-ը՝ Կարմիր դրոշի, 134-ը՝ Կարմիր աստղի, 33-ը՝ Արիության մեդալի։ , 58-ը պարգեւատրվել են Մարտական վաստակի համար մեդալով[47]։ 1939 թվականի օգոստոսի 28-ին մարտում հերոսաբար զոհված 8-րդ մոտոհրաձգային բրիգադի կոմիսար Ա.Ն.Մոսկովսկին ընդմիշտ ընդգրկվել է զորամասի անձնակազմի ցուցակներում[48]։

Խալխին Գոլում մղված մարտերի համար Խորհրդային Միության հերոսի կոչումը շնորհվել է ճակատային խմբի հրամանատար հակամարտության ավարտից հետո Սթերնը և Սմուշկևիչը զբաղեցրին բարձրագույն ռազմական պաշտոններ, սակայն 1941 թվականի ամռանը երկուսն էլ ձերբակալվեցին կողմից և գնդակահարվեցին առանց դատավարության 1941 թվականի աշնանը (հետագայում վերականգնվեցին)։

Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարությունը Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության հերոսի կոչում է շնորհել ամենահայտնի զինվորականներից մի քանիսին.[49], իսկ մոնղոլական ու սովետական զինվորականների զգալի թվով պարգևատրվել են մոնղոլական շքանշաններով։ Նաև Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարությունը սահմանեց «Խալխին-Գոլի մարտերի մասնակից» կրծքանշանը, որը շնորհվեց խորհրդային և մոնղոլական նշանավոր զինվորականներին[50]։

Խալխին Գոլը դարձավ Գ.Կ.Ժուկովի ռազմական կարիերայի սկիզբը։ Նախկինում անհայտ դիվիզիայի հրամանատար, ճապոնացիների նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո, 1940 թվականի հունիսի 7-ից, նա գլխավորեց երկրի ամենամեծ Կիևի ռազմական շրջանը, այնուհետև դարձավ Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբի պետը[35]։ Ֆեդյունինսկին դարձավ գլխավոր զորավար և բանակի գեներալ, Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Խալխինգոլի մարտերի շատ մասնակիցներ դարձան գեներալներ կամ Խորհրդային Միության հերոսներ։

1-ին բանակային խմբի շտաբի պետ, բրիգադի հրամանատար Մ.Ա. 1939 թվականի սեպտեմբերին ռազմական գործողությունների ավարտին ԽՍՀՄ ՆԿՕ-ի հրամանով նշանակվել է 1-ին բանակային խմբի (Ուլան Բատոր) հրամանատարի տեղակալ։ Նույն ամսին ԽՍՀՄ կառավարության հրամանագրով նշանակվել է Խառը հանձնաժողովի խորհրդային-մոնղոլական պատվիրակության նախագահ՝ հակամարտության գոտում Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության և Մանջուրիայի պետական սահմանի հետ կապված վիճելի հարցերի լուծման համար։ Բանակցությունների ավարտին, ճապոնական կողմի սադրանքի արդյունքում, Բոգդանովը թույլ տվեց մի «կոպիտ սխալ, որը վնասեց ԽՍՀՄ հեղինակությանը», ինչի համար նրան դատեցին։ 1940 թվականի մարտի 1-ին ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի զինվորական կոլեգիայի կողմից դատապարտվել է Արվեստ. 193-17 պարբերություն չորս տարվա համար։ Հայրենական մեծ պատերազմի սկզբում ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի 1941 թվականի օգոստոսի 23-ի որոշմամբ նա համաներվել է հանցավոր գործը հանելով և դրվել ԽՍՀՄ հասարակական կազմակերպությունների տրամադրության տակ։ Ավարտել է Հայրենական մեծ պատերազմը՝ որպես դիվիզիայի հրամանատար և գեներալ-մայորի կոչում[51]։

Կողմերի կորուստները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գործողության արդյունքների մասին զեկույցում Ժուկովը նշել է. «Ընդհանուր առմամբ, մենք երկու ամսվա ընթացքում ճապոնացիների ընդհանուր կորուստները գնահատում ենք 52-55 հազար մարդ, որից առնվազն 23-25 հազարը զոհվել է»[52]։

Պաշտոնական խորհրդային տվյալներով՝ 1939 թվականի մայիսից մինչև սեպտեմբեր մարտերի ընթացքում ճապոնա-մանչուական զորքերի կորուստները կազմել են ավելի քան 61 հազար սպանված, վիրավոր և գերի, այդ թվում՝ մոտ 25 հազար սպանված (որից մոտ 20 հազարը զոհվել է)։ ճապոնական իրական կորուստներ)[53]. Կվանտունգի բանակի պաշտոնապես հայտարարված կորուստները եղել են՝ 8440 սպանված, մահացած և անհայտ կորած, 8766 վիրավոր և հիվանդ (պաշտոնապես); Կվանտունգի բանակի շտաբի հաղորդագրության համաձայն՝ կորուստները եղել են՝ 8632 սպանված, զոհված և անհետ կորած, 9087 վիրավոր և հիվանդ։; Անկախ հետազոտողները ճապոնա-մանչուական խմբի ընդհանուր կորուստները գնահատում են մինչև 45 հազար մարդ[8][54], (որից 227-ը գերեվարվել են, մոտ 36 հազարը վիրավորվել են և հիվանդները)։ Քանի որ որոշ ճապոնացիներ ծառայում էին որպես հրահանգիչներ Մանչուկուոյի բանակում, իսկ բարգութներն ու մանջուսները ճապոնական ստորաբաժանումներում թարգմանիչներ և վարորդներ էին, հնարավոր չէ նրանց բաժանել ըստ նրանց պատկանելության Ճապոնական Մեծ կայսրության բանակին և Մանչուների կայսերական բանակին։ առկա փաստաթղթերի հիմքը. Ա.Նականիշիի հետազոտություններում միայն ճապոնացիները կորցրել են 17405-20801 սպանված և վիրավոր, մանջուսների կորուստները հաշվի չեն առնվում[53]։

Խորհրդային տվյալներով՝ մարտերի ընթացքում գերի են ընկել 227 ճապոնացի և մանջու զինվոր։ Նրանցից վեցը գերության մեջ մահացել են վերքերից, երեքը հրաժարվել են վերադառնալ Ճապոնիա, մնացածը հանձնվել են ճապոնական կողմին[55], երեք Բարգուտներ հրաժարվել են վերադառնալ Ներքին Մոնղոլիա[56]. Այս թիվը չի ներառում մանչու դասալիքներին, որոնցից օգոստոսի 26-ի դրությամբ եղել է առնվազն 270 մարդ[57]։

Խորհրդային զորքերի անդառնալի կորուստները կազմել են 9703 մարդ (այդ թվում՝ 6472 մահ, 1152 մահացած հիվանդանոցներում վերքերից, ութը՝ հիվանդությունից, 2028 անհետ կորած, 43 մահացած դժբախտ պատահարներից)[58]։ Սանիտարական կորուստները կազմել են 15952 մարդ (վիրավորներ, պարկուճից ցնցված և այրված՝ 15251 մարդ, հիվանդ՝ 701)։ Մոնղոլական զորքերի կորուստները, ըստ պաշտոնական տվյալների, եղել են 165 սպանված և 401 վիրավոր[59], (երբեմն մոնղոլ պատմաբան Տ. Գանբոլդին հղումով, մոնղոլական զորքերի ընդհանուր կորուստների համար տրվում է 234 սպանված և 661 վիրավոր և ընդհանուր առմամբ 895 մարդ)[60][61]:Մինչև Գ.Ֆ. Կրիվոշեևի հանձնաժողովի կողմից ուսումնասիրության արդյունքների հրապարակումը[62] 1993-ին խորհրդային պատմագրությունն ընդունեց կորուստների մի փոքր թերագնահատված ցուցանիշ. «Սովետա-մոնղոլական զորքերը կորցրին 18 հազար մարդ»։ Ա.Նականիշիի հետազոտություններում խորհրդա-մոնղոլական կողմի կորուստները կազմել են 23000 - 24889 մարդ[53]։

Մարտերի ժամանակ գերի է ընկել 97 խորհրդային զինվոր։ Նրանցից 82-ը սեպտեմբերին վերադարձվել է գերիների փոխանակման ժամանակ, 11 հոգու գերության մեջ սպանվել են ճապոնացիների կողմից, չորսը հրաժարվել են գերությունից վերադառնալ։ Խորհրդային Միություն վերադարձած ռազմագերիներից, հետաքննության արդյունքներով, 38 հոգու դատվել է ռազմական տրիբունալի կողմից՝ կամավոր հանձնվելու կամ գերության մեջ ճապոնացիների հետ համագործակցելու մեղադրանքով։ Հինգ գործով տրիբունալն արդարացրել է ամբաստանյալներին[57]։

Արտացոլում գրականության և արվեստի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խալխին-Գոլում տեղի ունեցած իրադարձություններն արտացոլվել են խորհրդային և համաշխարհային գրականության ու արվեստի մեջ։ Նրանց մասին գրվել են վեպեր, բանաստեղծություններ, երգեր, հոդվածներ տպագրվել թերթերում։

  • К. М. Симонов — роман «Товарищи по оружию», поэма «Далеко на востоке», стихотворение «Танк» (фрагмент предоставлен выше), стихотворение «Кукла».
  • А. Ворожейкин — повесть «Сильнее смерти», 1978.
  • Ф. Бокарев — поэма «Память Халхин-Гола».
  • Х. Мураками — роман «Хроники заводной птицы» (долгий рассказ лейтенанта Мамия).
  • А. Геласимов — роман «Степные боги», 2008.
  • Группа «ТТ-34» — песня «Самураи» из альбома «Грубый Помол» (2004).
  • Radio Tapok — песня «Халхин-гол» из альбома «Наследие» (2022).

Կինոյում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • «Халхин-Гол» (1940) — документальный фильм, ЦСДФ.
  • «Слушайте, на той стороне» (1971) — советско-монгольский художественный фильм, посвящённый боям на Халхин-Голе.
  • «Я, Шаповалов Т. П.» (1973, реж. Карелов Е. Е.) — первая часть дилогии «Высокое звание», эпизод в фильме.
  • «Дорогами отцов» (2004) — телевизионный фильм иркутской тележурналистки Натальи Волиной, посвящённый 65-летию окончания боёв на реке Халхин-Гол и советско-монгольской экспедиции по местам боевой славы.
  • «Халхин-Гол. Неизвестная война» (2008) — документальный фильм, посвящённый 70-летию победы на реке Халхин-Гол. В фильме использовано большое количество хроники, а также комментарии ветеранов-участников тех событий и историков.
  • «Исторические хроники с Николаем Сванидзе». 1939 г.
  • Мой путь (фильм, 2011) (кор. 마이웨이) — корейский кинофильм режиссёра Кан Джегю, вышедший на экраны в 2011 году. Фильм основан на истории корейца Ян Кёнджона и японца Тацуо Хасэгава, захваченных в плен Красной армией на Халхин-Голе.

Ֆալերիստիկայի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1940 թվականի օգոստոսի 16-ին Մոնղոլիայի կառավարությունը սահմանեց «Խալկին Գոլ. օգոստոս 1939», որը շնորհվել է մարտերի բոլոր մոնղոլական մասնակիցներին և Կարմիր բանակի որոշ հրամանատարներին և զինվորներին, որոնք կռվել են Խալխին Գոլում։ 1966 թվականի դեկտեմբերին այս կրծքանշանին շնորհվեց մեդալի կարգավիճակ։ Հետագայում սահմանվել են «Խալխին-Գոլ հաղթանակի 30 տարի» մեդալները 1969 թվականին և «Խալխին-Գոլ հաղթանակի 40 տարի» մեդալները 1979 թ. մարտեր[63]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «"Nomonhan: Ճապոնա-խորհրդային մարտավարական մարտ, 1939 թ. Leavenworth Papers No. 2. by Edward J. Rea"» (անգլերեն). Combat Studies Institute, Fort Leavenworth, Kansas, 1981. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 20-ին.
  2. ↑ Հեղինակների կոլեկտիվ. Ռուսաստանը և ԽՍՀՄ-ը 20-րդ դարի պատերազմներում. Վիճակագրական ուսումնասիրություն. M., 2001. P. 179
  3. ↑ Կոլոմիեց Մ. Ճակատամարտեր Խալխին Գոլ գետի մոտ, մայիս-սեպտեմբեր 1939 թ. M., 2002. P. 65.
  4. ↑ Վ. V. Dyatlov, V. S. Milbach. Խորհրդային հրետանին Խալխին Գոլում հակամարտությունում // Ռազմական պատմական հանդես. - 2013. - No 1. - P.34-38.
  5. ↑ 5,0 5,1 Ճապոնական էյս 1937-45. Բանակի ավիա. Խալխին Գոլ (Նոմոնգան). // «Պատերազմ օդում». Թիվ 4.
  6. ↑ Ճակատամարտ տափաստանի շուրջ, 2008, էջ 66
  7. ↑ Քուքս, Ալվին Դ.. Նոմոնհան. Ճապոնիան ընդդեմ Ռուսաստանի, 1939թ.: Երկու հատոր; 1985, Stanford University Press. 0-8047-1160-7
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 8,17 8,18 [militera.lib.ru/h/shihsov_av/09.html «Россия и Япония. История военных конфликтов»]. {{cite web}}: Check |url= value (օգնություն)
  9. ↑ "Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers No. 2. by Edward J. Rea" Combat Studies Institute, Fort Leavenworth, Kansas, 1981
  10. ↑ Մարտ տափաստանի շուրջ, 2008, էջ 66
  11. ↑ «Կարմիր աստղ» թվագրված 1958 թվականի հուլիսի 20-ով
  12. ↑ Е. С. Сенявская Противники России в войнах XX века: Эволюция «образа врага» в сознании армии и общества. РАН Институт российской истории — М.: РОССПЭН, 2006. — 288 с., 8 л. илл. — (Человек и война). — 1000 экз. — 24 см.
  13. ↑ 13,0 13,1 [militera.lib.ru/research/1939_uroki_istorii/10.html 1939 год: Уроки истории. Часть 2. Глава 4. Сполохи войны на Дальнем Востоке.] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) — АН СССР. Институт всеобщей истории; Отв. ред. О. А. Ржешевский. — М.: Мысль, 1990. — 508 с. — 50000 экз. — ISBN 5-244-00282-1
  14. ↑ [militera.lib.ru/research/1939_uroki_istorii/15.html 1939 год: Уроки истории. К истории заключения советско-германского договора о ненападении 23 августа 1939 г. (Документальный обзор).] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 21. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) — АН СССР. Институт всеобщей истории; Отв. ред. О. А. Ржешевский. — М.: Мысль, 1990. — 508 с. — 50000 экз. — ISBN 5-244-00282-1
  15. ↑ «Газета «К барьеру». Надо ли историкам знать географию? Советско-японские военные конфликты у озера Хасан и у реки Халхин-Гол (1938—1939 годы)». Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  16. ↑ «Как в Чите устанавливали границу Монголии с Китаем. Забайкальское информационное агентство». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 8-ին.
  17. ↑ Протокол взаимопомощи между Союзом Советских Социалистических Республик и Монгольской Народной Республикой. Улан-Батор-Хото 12 марта 1936 года Արխիվացված 2020-10-18 Wayback Machine.
  18. ↑ Война в воздухе, 2002
  19. ↑ Битва над степью, 2008, էջ 14
  20. ↑ Новиков М. В. Победа на Халхин-Голе. — М.: Политиздат, 1971. — С. 26.
  21. ↑ Ордена Ленина Московский военный округ / колл. авторов, редколл. — М.: Воениздат, 1971. — С. 156.
  22. ↑ 22,0 22,1 Лашков А. Ю. «Авиация противника понесла решающее поражение». Советская истребительная авиация и противовоздушная оборона в вооружённом конфликте на р. Халхин-Гол: 1939 год. // Военно-исторический журнал. — 2019. — № 8. — С.6.
  23. ↑ «Рахов Виктор Георгиевич».
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Июльский баланс // Кондратьев В. Халхин-Гол: Война в воздухе. — М.: «Техники — Молодежи», 2002.
  25. ↑ Накал борьбы растет // Кондратьев В. Халхин-Гол: Война в воздухе. — М.: «Техники — Молодежи», 2002.
  26. ↑ Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. [militera.lib.ru/memo/russian/zhukov1/07.html Глава седьмая. Необъявленная война на Халхин-Голе] «Источник». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.: В 2 т. — М.: Олма-Пресс, 2002.
  27. ↑ Мощанский И. Б. [militera.lib.ru/research/moschanskiy_ib01/index.html Информационная война. Органы спецпропаганды Красной армии.] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 20. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) — М.: Вече, 2010.
  28. ↑ Шишов А. В. Россия и Япония. История военных конфликтов. — М.: Вече, 2001. (Военные тайны XX века) [militera.lib.ru/h/shihsov_av/09.html Глава третья. Год 1939-й. Халхин-Гол. Необъявленная война] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link): «В результате неординарных боевых решений военачальника Г. К. Жукова японские войска у горы Баян-Цаган оказались наголову разгромлёнными и к утру 5 июля их сопротивление оказалось сломленным. На горных склонах погибло более 10 тысяч неприятельских солдат и офицеров.»
  29. ↑ Документ опубликован в: Органы управления советскими войсками в период военных действий на Халхин-Голе (1939 г.) // Военно-исторический журнал. — 1979. — № 8. — С. 48.
  30. ↑ Вскоре, 31 июля 1939 года, ему было присвоено воинское звание комкор.
  31. ↑ Лашков А. Ю. «Авиация противника понесла решающее поражение». Советская истребительная авиация и противовоздушная оборона в вооружённом конфликте на р. Халхин-Гол: 1939 год. // Военно-исторический журнал. — 2019. — № 8. — С. 7.
  32. ↑ 32,0 32,1 Халхын-Гол (Халхин-Гол) // Большая Советская Энциклопедия. / редколл., гл. ред. Б. А. Введенский. 2-е изд. Т.46. М., Государственное научное издательство «Большая Советская энциклопедия», 1957. стр. 43-44
  33. ↑ Лашков А. Ю. «Авиация противника понесла решающее поражение». Советская истребительная авиация и противовоздушная оборона в вооружённом конфликте на р. Халхин-Гол: 1939 год. // Военно-исторический журнал. — 2019. — № 8. — С.8.
  34. ↑ История Великой Отечественной войны Советского Союза 1941—1945 (в 6 тт.) т.1 / ред. П. Н. Поспелов. М., 1960.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 «Би-Би-Си: «Халхин-Гол: первый блицкриг»».
  36. ↑ Федюнинский. И. И. На Востоке. М., Воениздат, 1985. стр. 200
  37. ↑ Воротников М. Ф. Г. К. Жуков на Халхин-Голе. — Омск: Книжное издательство, 1989. — С. 112.
  38. ↑ Бородин Б. А. Помощь СССР китайскому народу в антияпонской войне 1937—1941. — М.: Мысль, 1965. — С. 182.
  39. ↑ Итоги и уроки. // Кондратьев В. Халхин-Гол: Война в воздухе. — М.: «Техники — Молодежи», 2002.
  40. ↑ Лашков А. Ю. «Авиация противника понесла решающее поражение»: Советская истребительная авиация и противовоздушная оборона в вооружённом конфликте на р. Халхин-Гол (1939 год) // Военно-исторический журнал. — 2019. — № 8. — С. 4—11.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 41,6 41,7 41,8 Кондратьев В. Халхин-Гол: Война в воздухе // Военная литература [Военная история].
  42. ↑ История Второй мировой войны (в 12 томах). — Т. 2. Накануне войны / редколл., предс. А. А. Гречко. — М.: Воениздат, 1974. — С. 42.
  43. ↑ Наджафов Д. Г. Нейтралитет США. 1935—1941. — М.: Наука, 1990. — С. 157.
  44. ↑ Можейко И. В. Западный ветер — ясная погода. [militera.lib.ru/h/mozheiko/01.html Часть 1. Глава 1. Путь к войне.] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) — М: ООО «Издательство ACT», 2001.
  45. ↑ Тихвинский С. Л. Заключение советско-японского пакта о нейтралитете 1941 г. // Новая и новейшая история. 1990. — № 1. — С. 21—34.
  46. ↑ Можейко И. В. Западный ветер — ясная погода. [militera.lib.ru/h/mozheiko/02.html Часть 1. Глава 2. Канун войны на Востоке.] «Источник». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) — М: ООО «Издательство ACT», 2001. — ISBN 5-17-005862-4
  47. ↑ 50 лет Вооружённым силам СССР, 1918—1968 / редколл., отв. ред. М. В. Захаров. — М.: Воениздат, 1968. — С. 227.
  48. ↑ Ордена Ленина Московский военный округ / колл. авторов, редколл. — М.: Воениздат, 1971. — С. 377.
  49. ↑ Впоследствии ещё несколько ветеранов были удостоены этого звания, как правило, при торжествах к юбилеям победы на Халхин-Голе. Были удостоены этой награды также воевавшие на Халхин-Голе Г. К. Жуков и И. И. Федюнинский.
  50. ↑ Доманк А. С. Знаки воинской доблести. — 2-е изд., пер. и доп. — М.: Издательство ДОСААФ СССР, 1990. — С. 29—30.
  51. ↑ Великая Отечественная. Комдивы. Военный биографический словарь. — Том 1. — Москва: Кучково поле, 2011. — С. 350. — 672 с. — ISBN 5-901679-11-3
  52. ↑ Взгляд из XXI века, 2013, էջ 93
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Взгляд из XXI века, 2013, էջ 92
  54. ↑ «Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers № 2. by Edward J. Rea» Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981
  55. ↑ Кириченко А. А. Потеря Японии в сражениях на Халхин-Голе // Халхин-Гол: взгляд на события из XXI века. — Москва: Институт востоковедения Российской академии наук, 2013. — ISBN 978-5-89282-511-5.
  56. ↑ Взгляд из XXI века, 2013, էջ 96
  57. ↑ 57,0 57,1 Свойский Ю. М. Военнопленные Халхин-Гола. — Москва: Русский фонд содействия образованию и науке, 2014. — ISBN 978-5-91244-130-1.
  58. ↑ Поимённый список безвозвратных потерь советских Вооружённых сил на Халхин-Голе опубликован: Книга Памяти. Российская Федерация : В 10 т. / Ред. кол.: Е. М. Чехарин (пред.) и др. Т. 1: 1923—1939 : [Посвящается памяти воинов, погибших и пропавших без вести в период ведения боевых действий на КВЖД, у оз. Хасан, на р. Халкин-Гол, в Китае, Испании, Западной Украине и Западной Белоруссии / Кривошеев Г. Ф. (рук.) и др. — М.: Патриот, 1998. — 726 с.; ISBN 5-7030-0849-2.
  59. ↑ Бушуева Т. С., Серёгин А. В. Халхин-Гол. Исследования, документы, комментарии. К 70-летию Начала Второй мировой войны / отв. редакторы: А. Н. Сахаров, В. С. Христофоров. — М.: ИКЦ «Академкнига», 2009. — С. 67. — 248 с. — ISBN 978-5-94628-340-3
  60. ↑ Например, в: Соколов.
  61. ↑ Дэндэвсурэнгийн Гомбосурэн. Советско-японские отношения и война на Халхин-Голе // Халхин-Гол: взгляд на события из XXI века. Сборник статей. — М.: Институт востоковедения РАН, 2013. — С. 49. — 156 с. — ISBN 978-5-89282-511-5. 
  62. ↑ Гриф секретности снят: Потери Вооружённых Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах: Статистическое исследование. Под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева. — М.: Воениздат, 1993. — 416 с. — ISBN 5-203-01400-0.
  63. ↑ Шейн Р., Содномдаржа Ц. Государственные награды Монгольской Народной Республики. 1921—1983 гг. Справочник. — Улан-Батор: Госиздат МНР, 1984.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Արխիվացված է Ապրիլ 23, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով:
  • Больных А. Глава 3. «Первый блин Халхин-Голом» // Молниеносная война. Блицкриги Второй мировой. — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — 77 с. — ISBN 978-5-699-31584-0
  • Голдмен С. Номонхан 1939. Победа Красной Армии, определившая ход Второй мировой войны. / Перевод: Akmir — Goldman S. Nomonhan, 1939: The Red Army's Victory That Shaped World War II. — Annapolis (MD): Naval Institute Press, 2013. —‎ 240 p. — ISBN-10: 159114339X.
  • Արխիվացված 22 Դեկտեմբերի 2012 թվականին.
  • Кондратьев В. [militera.lib.ru/h/kondratyev_v/index.html Халхин-Гол: Война в воздухе]. — М.: Техника — молодёжи, 2002. — 64 с. — («Авиация»). — 1000 экз. — ISBN 5-88573-009-1
  • Кондратьев В. Битва над степью. Авиация в советско — японском вооружённом конфликте на реке Халхин-Гол.. — М.: Фонд содействия авиации «Русские витязи», 2008. — 132 с. — (Серия «Авиация»). — 2000 экз. — ISBN 978-5-903389-11-7
  • Кошкин А. А. «Кантокуэн» — «Барбаросса» по-японски. Почему Япония не напала на СССР. — М.: Вече, 2011. — 95 с. — (Военные тайны XX века). — ISBN 978-5-9533-5345-8
  • Кошкин А. А. Крах стратегии «спелой хурмы»: Военная политика Японии в отношении СССР, 1931—1945 гг.. — М.: Мысль, 1989. — 271 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-244-00279-1
  • Кузнецов И. И. Герои Халхин-Гола. — 3-е изд. — Улан-Батор: Госиздат, 1984. — 144 с.
  • На Халхин-Голе. Воспоминания ленинградцев-участников боёв с японскими милитаристами в районе реки Халхин-Гол в 1939 г / Составитель Н. М. Румянцев. — Л.: Лениздат, 1989.
  • Новиков М. В. [militera.lib.ru/h/novikov/index.html Победа на Халхин-Голе]. — М.: Политиздат, 1971. — 110 с. — 150 000 экз.
  • Панасовский В. Е. Уроки Хасана и Халхин-Гола. — М.: «Знание», 1989. — 60 с. — (Новое в жизни, науке, технике. Защита Отечества). — ISBN 5-07-000341-0
  • Попов В. Серьёзный противник(ռուս.) // Мир оружия : журнал. — 2005. — Т. 07. — № 04. — С. 60—65. — ISSN 1607-2009.
  • Халхин-Гол: взгляд на события из XXI века. Сборник статей / Научный редактор и составитель Е. В. Бойкова. — М. : Институт востоковедения РАН, 2013. — 156 с. — ISBN 978-5-89282-511-5.
  • Шишкин С. Н. Халхин-Гол. — 2-е изд., пер. и доп.. — М.: Военное издательство, 1954. — 62 с.
  • Шишов А. В. [militera.lib.ru/h/shihsov_av/index.html Россия и Япония. История военных конфликтов]. — М.: Вече, 2001.
  • Смыслов О. С. Халхин-Гол. За кулисами забытого конфликта. — М.: Вече, 2017. — 384 с. — (Военные тайны XX века). — 1300 экз. — ISBN 978-5-4444-5934-8
  • Вооруженный конфликт в районе реки Халхин-Гол. Май-сентябрь 1939 г. Документы и материалы / Отв. сост. А. Р. Ефименко, И. И. Кудрявцев, С. Г. Шилова, Т. Оюунбазар. — М.: Новалис, 2014. — 520 с. — ISBN 978-5-902291-47-3

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խալխին Գոլի մարտեր» հոդվածին։
LCCN: sh85058433 · NDL: 00568677
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Խալխին_Գոլի_մարտեր&oldid=9737795» էջից