Թոմաս Յոհան Զիիբեք

Թոմաս Յոհան Զիիբեք; գերմ.՝ Thomas Johann Seebeck
Ծնվել է	մարտի 29 (ապրիլի 9), 1770
Ծննդավայր	Տալլին, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	դեկտեմբերի 10, 1831 (61 տարեկան)
Մահվան վայր	Բեռլին, Գերմանական միություն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Գուստավ Ադոլֆի գիմնազիա և Գյոթինգենի համալսարան
Մասնագիտություն	ֆիզիկոս
Պարգևներ և ; մրցանակներ	Մաթեմատիկական գիտությունների գլխավոր մրցանակ
Անդամություն	Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Լեոպոլդինա և Բավարիական գիտությունների ակադեմիա
Երեխաներ	Ավգուստ Զիիբեք
	Thomas Johann Seebeck Վիքիպահեստում

Թոմաս Յոհան Զիիբեք(անգլ.՝ Thomas Johann Seebeckմարտի 29 (ապրիլի 9), 1770^[1], Տալլին, Ռուսական կայսրություն - դեկտեմբերի 10, 1831(1831-12-10)^[2]^[3], Բեռլին, Գերմանական միություն^[4]), գերմանացի ֆիզիկոս։

Ֆիզիկոս Ավգուստ Զիիբեքի հայրը։

1822 թվականին հայտնագործել է ջերմության և մագնիսականության միջև կապը։ Ավելի ուշ՝ 1823 թվականին, Հանս Քրիստիան Էրստեդը այս երևույթն անվանել է ջերմաէլեկտրական էֆեկտ^[5]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոմաս Յոհան Զիիբեքը ծնվել է Ռեվալում (այսօրվա Տալլին, Էստոնիա), Բալթյան գերմանացի մի հարուստ վաճառականի ընտանիքում։ 1802 թվականին ստացել է բժշկական կրթություն Գյոթինգենի համալսարանում, սակայն նախընտրել է ուսումնասիրել ֆիզիկան։ Ստանալով բժշկական կրթությունը, ապրել է սկզբնական ժամանակահատվածում Ենայում, Բայրոյթում և Նյուրնբերգում, իսկ 1818 թվականին հաստատվել է Բեռլինում, որտեղ ընտրվել է Գիտությունների ակադեմիայի անդամ։

Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոմաս Յոհան Զիիբեքը մի քանի հայտնագործություն է կատարել․

Օպտիկայի բնագավառում՝ գունային երևույթների միակողմանի և երկսեռ բյուրեղների բևեռացումը, որը միաժամանակ հայտնաբերվել է նաև ֆրանսիացի ֆիզիկոս Բիոտի կողմից, իսկ ավելի վաղ՝ 1813 թվականին Բրյուսթերի, 1814 թվականին Ուիլիամ Հայդ Վոլլաստոնի կողմից։
Ակուստիկայի բնագավառում՝ ձայնային մարմնի շարժման ազդեցությունը տոնայնության վրա։
Ջերմության տեսության մեջ՝ ջերմային ճառագայթների բաշխում արեգակնային սպեկտրում։
Էլեկտրաէներգիայի ոլորտում՝ 1821 թվականին ջերմաէլեկտրական հոսանքների հայտնաբերում. լայնակի մագնիսացում։

Յոհան Զիիբեքը շատ է աշխատել նաև լույսի քիմիական ազդեցության ուսումնասիրության վրա և պարզել էր, որ այդ գործողությունը չի ավարտվում լույսի դադարից անմիջապես հետո, այն շարունակվում է երկար ժամանակ մթության մեջ։ Բացի այդ, Զիիբեքը փորձարարական հաստատում էր տվել Բրյուսթերի օրենքին՝ մարմնի բեկման ինդեքսի և ընդհանուր բևեռացման անկյան միջև հարաբերությունների մասին։ 1821-1823 թվականներին Զիիբեքը մի շարք փորձեր է կատարել՝ փորձելով հասկանալ Հանս Քրիստիան Էրստեդի 1820 թվականի արդյունքները։

Զիիբեքի էֆեկտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1822 թվականին, վոլտային հոսանքի և մագնիսականության վրա նախորդ փորձերից հետո, Թոմաս Յոհան գտել էր, որ երկու տարբեր մետաղներից կազմված շղթան շեղում է կողմնացույցի մագնիսը^[6]։ Զիիբեքը կարծում էր, որ դա պայմանավորված էր տարբեր ջերմաստիճանի մագնիսականությամբ^[7]։ Այս արդյունքի հիման վրա Զիիբեքը մշակել էր աղյուսակ, որը վերաբերում էր տարբեր մետաղական հանգույցների և կողմնացույցի շեղմանը։ Այդ փորձերի հիմնական եզրակացությունը վերաբերում էր երկրային մագնիսականության վրա մետաղների և հրաբուխների ազդեցությանը^[7]։ Այնուամենայնիվ, 1820-ականների ընթացքում էլեկտրականության և մագնիսականության փոխհարաբերությունների վերաբերյալ առնվազն երկու տարբեր բացատրություն կար։ Դրանցից մեկը կապված էր բնության բևեռականության հանդեպ հավատքի հետ՝ (Naturphilosophie), իսկ մյուսը՝ Նյուտոնի ուժի հասկացություններին^[8]։ Հանս Քրիստիան Էրստեդը, Ռիթթերը և մի քանի գերմանացի քիմիկոսներ և ֆիզիկոսներ ընդունում էին բևեռականությանը և փորձում գտնել կապը բնության տարբեր ուժերի միջև՝ էլեկտրականությունը, մագնիսականությունը, ջերմությունը, լույսը և քիմիական ռեակցիաները։ Նյուտոնի ուժի գաղափարին հետևեցին Անդրե-Մարի Ամպերը և որոշ ֆրանսիացի ֆիզիկոսներ^[9]։ Հանս Քրիստիան Էրստեդը մեկնաբանել էր Զիիբեքի փորձը որպես կապ էլեկտրականության, մագնիսականության և ջերմության միջև, և այն ընդունել էր այն իր տեսությունը ամրապնդելու միջոց՝ հաղթահարելով ֆրանսիացի ֆիզիկոսներին։ Երկաթի և պղնձի լարերից Էլեկտրոնը հայտնաբերելուց անմիջապես հետո պարզվել էր, որ Զիիբեքի էֆեկտը էլեկտրական հոսանք է, որը դրդվում է, ինչը Ամպերի օրենքով շեղում է մագնիսը։ Ավելի կոնկրետ, ջերմաստիճանի տարբերությունը առաջացնում է էլեկտրական ներուժ (լարում), որը կարող է էլեկտրական հոսանք ստանալ փակ շղթայում։ Այսօր այս էֆեկտը հայտնի է որպես Պելտյե-Զիիբեքի էֆեկտ։

Արտադրված լարումը հավասար է երկու հանգույցների ջերմաստիճանի տարբերությանը։ Համաչափության հաստատունը (a) հայտնի է որպես Զիիբեքի գործակից, և այն հաճախ անվանում են ջերմաէլեկտրական ուժ կամ ջերմաէներգիա։ Զիիբեքի լարումը կախված չէ հանգույցների միջև մետաղների երկայնքով ջերմաստիճանի բաշխումից։ Այս ազդեցությունը ջերմային զույգի ֆիզիկական հիմքն է, որը հաճախ օգտագործվում է ջերմաստիճանի չափման համար։

$V=a(T_{h}-T_{c})\,\!$

Լարման տարբերությունը, V, որը արտադրվում է բաց շղթայի միջակայքում, որը կազմված է մի զույգ տարբեր մետաղներից՝ A և B, որոնց երկու հանգույցները պահվում են տարբեր ջերմաստիճաններում, ուղղակիորեն համամասնական է տաք և սառը հանգույցների ջերմաստիճանների տարբերությանը, T_h − T_c երկու տարբեր մետաղների հանգույցների վրա արտադրվող լարումը պայմանավորված է էլեկտրոնների ցրման արդյունքում բարձր խտության շրջանից դեպի ցածր էլեկտրոնների խտության շրջան, քանի որ էլեկտրոնների խտությունը տարբեր է ցանկացած մետաղներում։ 1822 թվականին նա իր փորձերի արդյունքները հրապարակել էր Պրուսիայի Գիտությունների Ակադեմիայի զեկույցներում հրապարակված «Տարբեր ջերմաստիճանի պայմաններում առաջացող որոշ մետաղների և հանքաքարերի մագնիսական բևեռացման հարցի վերաբերյալ» հոդվածում։

Գունավոր լուսանկարչության նախադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1810 թվականին Ենայում Զիիբեքը նկարագրել էր արծաթի քլորիդի վրա լույսի սպեկտրի գործողությունը։ Նա նկատել էր, որ մեկուսացած քիմիական նյութը երբեմն ստանում էր այն բացող լույսի գույնի գունատ տարբերակ, և նաև հաղորդում էր լույսի գործողության սպեկտրի մանուշակագույն ծայրից զգալի հեռավորության վրա։ Զիիբեքը Գյոթեի հետ աշխատել է նաև գույների տեսության վրա^[10]^[11]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #117654698 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Зеебек Томас Иоганн // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ Ørsted, Hans C. (1823). «New experiments by Dr. Seebeck on electromagnetic effects». Annales de chimie et de physique. 22: 199–201.
↑ Seebeck, T. J. (1822). «Über den Magnetismus der galvanischen Kette». Abhadlungen der Physikalischen Klasse der Königlisch-Preußsischen. Akademie der Wissenschaftten aus den Jahren 1820-1821: 289–346.
↑ ^7,0 ^7,1 "Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz" "Ueber die Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz,"
↑ CANEVA, Kenneth L. Physics and Naturphilosophie: a reconnaissance. History of science, v. 35, n. 1, p. 35-106, 1997.
↑ DARRIGOL, Olivier. Electrodynamics from ampere to Einstein. Oxford University Press, 2003.
↑ Hugh Chisholm, editor (1911). The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information. Vol. XXI (Eleventh ed.). էջ 485. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)
↑ Johann Wolfgang von Goethe (1810). Theory of Colours. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոմաս Յոհան Զիիբեք» հոդվածին։

[_7579e1dbba53be4b-1] 1,0 ^1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #117654698 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.

[_70907b4cf51bef00-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)

[_25dc5dc9859c474f-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.

[_cf9f4ebb83130b0d-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Зеебек Томас Иоганн // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[:0-5] Ørsted, Hans C. (1823). «New experiments by Dr. Seebeck on electromagnetic effects». Annales de chimie et de physique. 22: 199–201.

[6] Seebeck, T. J. (1822). «Über den Magnetismus der galvanischen Kette». Abhadlungen der Physikalischen Klasse der Königlisch-Preußsischen. Akademie der Wissenschaftten aus den Jahren 1820-1821: 289–346.

[:1-7] 7,0 ^7,1 "Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz" "Ueber die Magnetische Polarisation der Metalle und Erze durch Temperatur-Differenz,"

[8] CANEVA, Kenneth L. Physics and Naturphilosophie: a reconnaissance. History of science, v. 35, n. 1, p. 35-106, 1997.

[9] DARRIGOL, Olivier. Electrodynamics from ampere to Einstein. Oxford University Press, 2003.

[10] Hugh Chisholm, editor (1911). The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information. Vol. XXI (Eleventh ed.). էջ 485. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)

[11] Johann Wolfgang von Goethe (1810). Theory of Colours. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]