Ածանցյալ գործիքներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ածանցյալ գործիք, երկու կողմերի միջև կնքվող ժամկետային պայմանագիր, համաձայն որի կողմերը պարտավորվում կամ ձեռք են բերում իրավունք՝ գնել կամ վաճառել պայմանագրով նախօրոք համաձայնեցրած բազիսային ակտիվը՝ սահմանված ժամկետներում, ծավալով և գնով։

Համաձայնագրերում, որպես բազիսային ակտիվ կարող են նշվել տարբեր ապրանքատեսակներ, այլ ֆինանսական գործիքներ (ինչպես հիմնական այնպես էլ ածանցյալ), այդ թվում արժեթղթեր և արտարժույթ։

Ածանցյալ գործիքների տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմական ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածանցյալ գործիքների, իսկ ավել ճիշտ՝ վերջիններիս նախատիպերի կնքման մասին առաջին անգամ հիշատակվել է Արիստոտելի «Քաղաքականություն» աշխատության մեջ։ Համաձայն այս աշխատության՝ տվյալ ժամանակաշրջանի փիլիսոփաներից մեկը՝ Թալես անունով, որը նաև հայտնի էր որպես աստղագետ և մաթեմատիկոս, աստղերի միջոցով կանխատեսում է, որ սպասվելու է ձիթապտղի մեծ բերք։ Վերջինս չունենալով համապատասխան սարքավորում ձիթապտղի ձեթի ստանալու համար, ինչպես նաև համապատասխան քանակի դրամական միջոցներ՝ որոշեց կնքել պայմանագիր տվյալ սարքավորման սեփականատերերի հետ։ Համաձայն այդ պայմանագրի նա իրավունք էր ձեռք բերում օգտագործել այդ սարքավորումը պայմանագրում նշված ժամկետում։ Եվ, երբ եկավ ժամանակը, երբ բոլորին անհրաժեշտ էր սարքավորումը, ձիթապտղի ձեթ ստանալու համար, Թեյլը վաճառեց սարքավորումից օգտվելու իրավունքը ավելի բարձր գնով։ Չնայած նրան, որ այս պայմանագիրը տարբերվում է ժամանակակից օպցիոնային պայմանագրերից` այնուամենայնիվ տվյալ պայմանագրերի էությունը նույնն է։ Սկսած 1851 թ-ից, գյուղատնտեսական հումքի և կիսաֆաբրիկատների շուկայական գների սեզոնային տատանումների հետ կապված անորոշությունը նվազեցնելու նպատակով, առաջ եկան ժամանակակից ֆորվարդային պայմանագրերը։ Վաճառականների միջև ծագող վեճերն, ֆորվարդային պայմանագրով պայմանավորված կողմերի պարտավորությունների չկատարման ռիսկը նվազեցնելու նպատակով, ԱՄՆ-ի առաջին ապրանքային բորսայում՝ Չիկագոյի առևտրային պալատում (հիմնադրվել է 1848 թ), սկսած 1865 թ-ից, սկսվեցին կնքվել ֆուչերսային պայմանագրեր [1]: Օպցիոնային շուկաները ածանցիալ գործիքների բաղկացուցիչ մասերից համարվում են ամենաերիտասարդը և համեմատ մյուս ճյուղերի ունեն ավելի քիչ պատմություն։ Ժամանակակից ապրանքային օպցիոնային պայմանագրեր սկսել են շրջանառվել Հոլանդիայում դեռևս 1630-ական թվականներից սկսած կակաչամոլության ժամանակաշրջանում, սակայն բորսայական օպցիաներով առևտրի հիմքը դրվել է 1973 թ. Չիկագոյի օպցիոնային բորսաայի (CBOE) հիմնադրմամբ [2]: Ընդորում ապրիլի 26-ին՝ բորսայի առաջին առևտրային օրը, կնքվեցին 911 պայմանագրեր հիմնված՝ 16 բաժնետոմսերի վրա The options playbook. «A brief history of options».:

Ֆորվարդային համաձայնագիր (ֆորվարդ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆորվարդը կամ ֆորվարդային համաձայնագիրը ոչ բորսայական երկու կողմերի միջև կնքվող պայմանագիր է, ըստ որի՝ կողմերը, համաձայնագրի կնքման պահին, հաստատում (ֆիքսում) են համաձայնագրում նշված բազիսային ակտիվի՝ ապագայում առաքման պայմանները՝ առաքման ժամկետը, ծավալը և գինը։

Ֆորվարդային պայմանագիրը երկու կողմերի միջև կնքված համաձայնություն է ապագայում պայմանագրով նախատեսված ապրանքի առաքման մասին, որը կնքվում է արտաբորսայական շուկայում։ Եթե դուք ունեք որոշակի ակտիվի (ապրանքներ, բաժնետոմս, պարտատոմս, արտարժույթ) գնի վերաբերյալ կանխատեսումներ, կնքեք ֆորվարդային պայմանագիր, նոտարական վավերացմամբ տվեք դրան իրավական ուժ և սպասեք գների հետագա զարգացմանը։ Ենթադրենք Տիգրանը Նանեի հետ կնքել է ֆորվարդային պայմանագիր այն մասին, որ 2 ամիս հետո նրան կվաճառի 100 դոլար՝ յուրաքանչյուրը 350 դրամ։ Այսինքն Տիգրանը կանխատեսում է, որ 2 ամիս հետո դոլարի շուկայական գինը կիջնի և նա հնարավորություն կունենա այն վաճառել ավելի բարձր գնով` 350 դրամով, իսկ Նանեն, հակառակը, կանխատեսում է, որ դոլարի շուկայական գինը կբարձրանա և նա հնարավորություն կունենա այն գնել ավելի ցածր գնով՝ 350 դրամով։ Ենթադրենք պարզվում է, որ ճիշտ են Տիգրանի կանխատեսումները, դոլարի շուկայական գինը իջնում է՝ դառնալով 330 դրամ, նշանակում է շահում է Տիգրանը, նա շուկայից գնում է 100 դոլար, 1$=330 դրամ փոխարժեքով և վաճառում է Նանեին 1$=350 դրամով և ստանում է 2000 դրամի եկամուտ։

Իսկ եթե Նանեի կանխատեսումներն են ճիշտ, 2 ամիս հետո դոլարի շուկայական գինը բարձրանում է՝ դառնալով 1$-ի դիմաց 380 դրամ, Նանեն Տիգրանից գնում է 100$` յուրաքանչյուր դոլարը 350 դրամով և վաճառում է շուկայում 1$=380 դրամ փոխարժեքով և ստանում է 3000 դրամի եկամուտ։

Ընդհանրապես գնորդը կանխատեսում է, որ շուկայում գները կբարձրանան, իսկ վաճառողը կանխատեսում է, որ գները կիջնեն։

Ֆյուչերսային համաձայնագիր (ֆյուչերս)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆյուչերսը բորսայական, երկու կողմերի միջև կնքվող ստանդարտացված համաձայնագիր է, ըստ որի՝ մի կողմը պարտավորվում է սահմանված ժամկետից հետո մյուս կողմից գնել կամ նրան վաճառել բազիսային ակտիվը՝ սահմանված քանակով և գնով։

Ֆյուչերսային պայմանագիրը երկու կողմերի միջև կնքված համաձայնություն է ապագայում պայմանագրով նախատեսված ապրանքի առաքման մասին։ Ֆյուչերսային պայմանագիրը էական հատկություններով տարբերվում է ֆորվարդային պայմանագրից։ Նախ ֆյուչերսային պայմանագիրը կնքվում է միայն բորսայում։ Բորսան ինքն է մշակում յուրաքանչյուր ակտիվի համար ստանդարտ պայմաններ։ Մյուս տարբերությունն այն է, որ համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ ֆյուչերսային պայմանագրերի միայն 2-5% է ավարտվում ակտիվի իրական առաքմամբ։ Այսինքն հակադարձ գործարքով (օֆսեթային գործարք) կողմերը կարող են փակել գրաված դիրքը` գնելով կամ վաճառելով ֆյուչերսային պայմանագիրը։

Օպցիոնային համաձայնագիր (օպցիոն)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օպցիոնը երկու կողմերի մեջ կնքվող համաձայնագիր է, ըստ որի կողմերից մեկը (cօntract seller/cօntract writer) որոշակի գումարային պարգևավճարի դիմաց (premium) վավերացնում է իր պարտավորությունները և վաճառում, իսկ մյուս կողմը՝ գնորդը (cօntract buyer/ cօntract hօlder) վաճառողին վճարվող պարգևավճարի դիմաց ստանում է իրավունք՝ գործարքի առարկան (underlying asset) համաձայանագրով նշված ժամկետում, համաձայնագրով հաստատված ծավալով (vօlume) և գնով (strike price) գնելու (call օption) կամ վաճառելու (put օption) վերաբերյալ։ Եթե դուք վստահ եք ապագայում շուկայի զարգացման վերաբերյալ ձեր կանխատեսումներում, կարող եք կնքել ֆյուչերսային պայմանագիր, սակայն սխալ կանխատեսումների դեպքում հնարավոր է դուք ունենաք խոշոր կորուստներ։ Եվ որպեսզի սահմանափակեք ձեր ֆինանսական ռիսկը, կնքեք օպցիոնային պայմանագիր, որը սահմանափակում է ձեր ռիսկը։ Իրավիճակի անբարենպաստ զարգացման դեպքում դուք կտուժեք որոշակի գումարի սահմանում, միաժամանակ բարենպաստ զարգացման դեպքում ձեր օգուտը սահմանափակված չէ։ Ռիսկի սահմանափակման գործիքը վճարվող պարգևավճարն է։

Մեխանիզմը հետևյալն է. Ենթադրենք ներդրողը պայմանավորվում է Ա ընկերությունից ձեռք բերել 100 հատ բաժնետոմս՝ յուրաքանչյուրը 120$ գնով։ Օպցիոնի գինը, այսինքն պարգևավճարը, կազմում է 5$ յուրաքանչյուր բաժնետոմսի դիմաց, պայմանագրի ժամկետը լրանում է 3 ամսից։ Ներդրողը հույս ունի, որ 3 ամիս հետո բաժնետոմսի շուկայական գինը կգերազանցի 120$-ը։ Ենթադրենք նրա սպասումներն արդարանում են և բաժնետոմսի շուկայական գինը 3 ամիս հետո դառնում է 130$: Այդ դեպքում նա կիրառում է օպցիոնը, օպցիոն վաճառողից ձեռք է բերում բաժնետոմսերը 120$-ով և վաճառում է շուկայում 130$-ով։ Սակայն յուրաքանչյուր բաժնետոմսի դիմաց նրա ստացած շահույթը կլինի ոչ թե 10$, այլ 5$` հաշվի առնելով վճարած պարգևավճարը։ Այժմ ենթադրենք 3 ամիս հետո բաժնետոմսի շուկայական գինը ընկել է` կազմելով 110$, այդ դեպքում նա իրավունք ունի չկիրառել օպցիոնը, քանի որ ընտրությունը նրանն է, պարգևավճար նա է կատարել, այս դեպքում նա տուժում է կատարված պարգևավճարի սահմանում՝ յուրաքանչյուր բաժնետոմսի դիմաց 5$:

Գոյություն ունի օպցիոնի 2 տեսակ՝ գնման (քոլ) և վաճառքի (փութ) օպցիոն։ Եթե ձեռք եք բերում գնման օպցիոն, իրավունք եք ստանում սահմանված ժամկետը լրանալուն պես գնել ակտիվը պայմանագրում նշված գնով և ծավալով կամ հրաժարվել այդ ակտիվը գնելուց՝ անբարենպաստ գնային փոփոխությունների դեպքում։ Օպցիոն թարգմանաբար հենց նշանակում է ընտրություն։ Ենթադրենք դուք կանխատեսել եք, որ շաքարավազի գինը կբարձրանա, սակայն վստահ չեք ձեր կանխատեսումներում, այդ դեպքում դուք գնման օպցիոն եք ձեռք բերում, որի պայմանները հետևյալն են, 3 ամիս հետո գնել 10 կգ շաքարավազ, 1 կգ-ն 300 դրամով։ Ռիսկի ապահովագրումը դուք եք կատարում, այսպես, դուք յուրաքանչյուր 1 կգ շաքարավազի համար անում եք 5 դրամի պարգևավճար։ Եթե շաքարավազի շուկայական գինը բարձրանա, ընդ որում հնարավոր է, որ անվերջ բարձրանա, դուք գնման օպցիոն վաճառողից կգնեք 10 կգ շաքարավազ 300 դրամով, և շուկայում կվաճառեք ավելի բարձր գնով։ Եթե շաքարավազի շուկայական գինը իջնի, դուք պարզապես կհրաժարվեք ակտիվը գնելուց, և կտուժեք կատարված պարգևավճարի սահմանում, այսինքն 50 դրամ։ Եթե դուք կանխատեսում եք, որ ակտիվի շուկայական գինը կիջնի, ձեռք եք բերում վաճառքի օպցիոն, ինչը նշանակում է, որ դուք իրավունք ունեք սահմանված ժամկետից հետո սահմանված գնով և ծավալով վաճառել տվյալ ակտիվը կամ հրաժարվել այն վաճառելուց։ Դրա համար վճարում եք պարգևավճար։ Եթե ակտիվի շուկայական գինը իջավ, դուք պայմանագրով նշված բարձր գնով կվաճառեք ակտիվը, եթե շուկայական գինը բարձրացավ, դուք կհրաժարվեք վաճառելուց և կտուժեք կատարված պարգևավճարի չափով։

Հետևաբար, օպցիոն գնորդը ձեռք է բերում ընտրության իրավունք, իսկ օպցիոն վաճառողը տրամադրում է ընտրության իրավունքը։ Ձեռք բերված իրավունքի դիմաց գնող կողմը վաճառողին վճարում է որոշակի գումար, այսպես ասած պարգևավճար։

Գոյություն ունեն նաև այսպես կոչված էկզոտիկ օպցիոններ, որոնց գնագոյացումն ավելի բարդ է։ Էկզոտիկ օպցիոնները շեղված են դասական օպցիոնների հիմնական հատկանիշներից։ Գոյություն ունեն էկզոտիկ օպցիոնների բազմաթիվ տեսակներ, որոնց կարելի խմբավորել երկու խոշեր խմբում՝ կախված, թե նրանց արժեքը պայմանավորված է բացառապես գործարքի առարկայի կամ ակտիվի վերջնական գնով, թե նաև մինչև գործարգի իրացումը՝ այլ գնային գործոննորով։ Ամենահայտնի էկզոտիկ օպցիոններից են, օրինակ, ընտրովի օպցիոնները, որոնց դեպքում սեփականատերն է ընտրում՝ օպցիոնը գնելու (call օption) թե վաճառելու (put օption) օպցիոն է։ Փոխանակային օպցիոնը սեփականատիրոջը հնարավորություն է տալիս փոխարինել գործարքի առարկան այլ ակտիվով։ Կան օպցիոնններ տարժամկետման հնարավորությամբ, որոնց դեպքում սեփականատերը կարող է երկարաձգել գործարքի իրականացման օրը։ Բարդ օպցիոնների դեպքում որպես գործարքի առարկա կամ ակտիվ է ծառայում մեկ այլ օպցիոնը։ Ասիական օպցիոնների դեպքում ակտիվի գինը որոշվում է որպես օպցիոնի ժամկետի ընթացքում մի շարք օրերի գների թվաբանական միջին։ Որոշ էկզոտիկ օպցիոնների գինը որոշվում է օպցիոնի ժամկետի ընթացքում ակտիվի առավելագույն և նվազագույն գների տարբերության հիման վրա։ Հետահայաց օպցիոնների դեպքում ակտիվի գործարքային գին է համարվում օպցիոնի գործողության ընթացքում ակտիվի դրսևորած լավագույն գինը։ Հաշվի առնելով, որ էկզոտիկ օպցիոնները սեփականատիրոջը տալիս են լրացուցիչ հնարավորություններ, նրանք ավելի թանկ են[1]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. What are Exotic Options?. «Exotic Options». Corporate Finance Institute. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 19-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The History of Exchange Traded Derivative Security Contracts]»։ Simon Fraser University Vancouver, B.C.։

  • Steve Kummer, Christian Pauletto (մայիսի 3, 2012)։ «[file:///C:/Users/Hp%20elitebook%206930p/Downloads/The+History+of+Derivatives+-+A+Few+Milestones%20(2).pdf The History of Derivatives: A Few Milestones]»։ EFTA Seminar on Regulation of Derivatives Markets, Zurich։ Արխիվացված 2013-08-12 Wayback Machine
  • Лорен Жак (Москва 2012г). Опасные игры с деривативами (ռուսերեն). Альпина Паблишер.

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]