Թուրքիայի պատմության միակուսակցական ժամանակաշրջան
Թուրքիայի պատմության միակուսակցական ժամանակաշրջան (թուրքերեն՝ Türkiye'de tek partili dönem), Թուրքիայի Հանրապետության պատմության մի մասը, որը սկիզբ է առել երկրում միակուսակցական ռեժիմի պաշտոնական հաստատումից 1923 թվականին։ 1923-1945 թվականներին Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը Թուրքիայի միակ կուսակցությունն էր՝ մինչև այն պահը, երբ ստեղծվեց ազգային զարգացման կուսակցությունը (թուրքերեն՝ Millî Kalkınma Partisi)։ 1946 թվականին հաղթելով բազմակուսակցական առաջին ընտրությունները՝ Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունն այնուամենայնիվ կորցրեց մեծամասնությունը խորհրդարանում 1950 թվականի ընտրություններում։ Այս ընթացքում նախագահ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը բազմիցս դիմել է բազմակուսակցական ժողովրդավարությանն անցնելու համար ընդդիմադիր կուսակցություններ ստեղծելու խնդրանքով․ և 1930 թվականին ստեղծվել է Լիբերալ-հանրապետական կուսակցություն, սակայն շուտով լուծարվել է իր հիմնադիրների կողմից, ինչպես նաև 1924 թվականին հայտնվել է Առաջադիմական հանրապետական կուսակցություն (ստեղծվել է Քյազըմ Կարաբեքիրի կողմից), սակայն այն շուտով արգելվել է շեյխ Սաիդի ապստամբությանը նրա անդամների մասնակցության պատճառով (1925)։ Արդյունքում, բազմակուսակցական համակարգը հանրապետությունում հայտնվել է արդեն Աթաթուրքի մահից հետո[1][2]։
Աթաթուրքի նախագահության շրջան (1925—1938)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծմամբ երիտասարդ երկրի կառավարությունը սկսել է ջանքեր գործադրել նրա արդիականացման ուղղությամբ։ Արևմտյան երկրների պետական ինստիտուտները, օրենքներն ու սահմանադրությունները (ինչպիսիք են Ֆրանսիան, Շվեդիան, Իտալիան և Շվեյցարիան) վերլուծվել և ադապտացվել են Թուրքիայի կարիքներին և թուրք ազգի առանձնահատկություններին համապատասխան։
Այդ ժամանակ երկրի հասարակությունը շատ աղոտ էր պատկերացնում Մուսթաֆա Քեմալի մտադրություններն և նախագահի ծրագիրը (որն ավելի ուշ դարձավ Աթաթուրք), հաճախ նրան ողջունում էին Մենք վերադառնում ենք առաջին խալիֆների ժամանակներին կարգախոսով։ Մուսթաֆա Քեմալը իշխանության նման կոնսոլիդացիան մի ձեռքում կանգնեցնելու համար մի շարք բարեփոխումներ է իրականացրել՝ պետական կարևոր դիրքերում դնելով մի շարք այլ վառ առաջնորդների՝ Ֆևզի Չաքմաքին, Կազիմ Օզալփին և Իսմեթ Ինյոնյուն։ Այսպիսով, նա հույս ուներ փոխել թուրքական հասարակության ինքնազգացողությունը՝ իսլամից դեպի ժամանակակից, ժողովրդավարական և աշխարհիկ ազգային պետություն։
Նոր պետության տարրերից մեկը ենթադրում էր բազմակուսակցականություն։ Սակայն այդ ճանապարհին մի շարք խոչընդոտներ են առաջացել. մասնավորապես Լիբերալ հանրապետական կուսակցության հիմնադրումից հետո (նրա առաջնորդը Ալի Ֆեթհի Օքյարն էր) նրան միացել են բազմաթիվ կրոնական խմբեր, որից հետո երկրում, հատկապես նրա արևելյան տարածքներում, արյունալի անկարգություններ են սկսվել։ Արդյունքում, 1930 թվականի նոյեմբերի 17-ին Լիբերալ կուսակցությունը լուծարվեց և մինչև 1945 թվականը երկրում բազմակուսակցական ժողովրդավարության ստեղծման ոչ մի հետագա փորձ չի արվել։
Ընդդիմություն (1924—1927)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1924 թվականին, երբ Մոսուլի խնդիրը հատկապես սրվեց (տե՛ս Օսմանյան կայսրության տրոհումը), Շեյխ Սաիդը ապստամբություն կազմակերպեց, որն ավելի ուշ ստացավ նրա անունը։ Քանի որ Շեյխ Սաիդը Դիջլից (Պիրան) հարուստ քուրդ ժառանգորդն էր (ցեղային առաջնորդ), տարածաշրջանում կրոնի և ազգության խնդիրը հատկապես սուր էր. ձգտելով վերականգնել իսլամական օրենքները (Շարիաթ), զինված ուժերը Պիրանից տեղափոխվում էին գյուղական վայրերում, որտեղ գրավում էին կառավարական հաստատությունները և կարևոր քաղաքները (Խարբերդը և Դիարբեքիրը)։
Թուրքական կառավարության անդամների շրջանում տարածվել է այն գաղափարը, որ Շեյխ Սաիդի ապստամբությունը հակահեղափոխության փորձ է․ նրանք կոչ են արել անհապաղ ռազմական գործողություններ սկսել՝ վերջինիս տարածումը կանխելու համար։ 1925 թվականի մարտի 4-ին ապստամբության դեմ պայքարի համար երկրում ընդունվեց հասարակական կարգի պահպանման մասին օրենքը։ Նա կառավարությանն օժտել է բացառիկ լիազորություններով և չեղյալ է հայտարարվել միայն 1929 թվականի մարտին։
Նման միջոցառումները դժգոհություն են առաջացրել նաև իշխող կուսակցության անդամների շրջանում։ Այդ ժամանակ Մուստաֆա Քեմալն իր անհանգստությունն էր հայտնել, որ կարող էր փոքրամասնություն լինել սեփական կուսակցությունում, սակայն նա չէր համարձակվում հեռացնել ընդդիմադիր խմբին։ Արդյունքում Աթաթուրքին հաջողվեց պահպանել իշխանությունը, քանի որ նրա կառավարությանը անվստահության քվերակությունը տապալվեց (1924 թվականի նոյեմբերի 8-ին անվստահության քվեն մերժվեց 148 ձայնով՝ ընդդեմ 18-ի)։ Դրանից հետո Մուստաֆա Քեմալը հայտարարել է, որ թուրք ազգը հաստատակամորեն մտադիր է շարժվել հանրապետության, քաղաքակրթության և առաջընթացի ճանապարհով։
1924 թվականի նոյեմբերի 17-ին անջատված դիրքային խումբը պաշտոնապես հաստատեց Առաջադիմական հանրապետական կուսակցությունը, որում ընդգրկված էին թուրքական խորհրդարանի 29 պատգամավորներ, ինչը դարձավ երկրում առաջին պաշտոնական բազմակուսակցական համակարգի սկիզբը։ ԱՀԿ-ի տնտեսական ծրագիրն ավելի լիբերալ էր՝ ի տարբերություն գործող իշխանության պետական սոցիալիզմի, իսկ ընդդիմադիրների սոցիալական ծրագիրը, ընդհակառակը, ավելի պահպանողական էր՝ ի տարբերություն Աթաթուրքի «մոդեռնիզմի»։ Նոր կուսակցության առաջնորդները վճռականորեն աջակցում էին քեմալական հեղափոխությանը սկզբունքորեն, սակայն հիանալի կարծիք ունեին մշակութային հեղափոխության և աշխարհիկության սկզբունքների մասին։
1926 թվականի ընթացքում Իզմիրում բացահայտվել է Մուստաֆա Քեմալի սպանության դավադրությունը։ Դավադիրների կազմում էր նաև նախկին պատգամավորը, որը դեմ էր խալիֆայության չեղարկմանը, ինչպես նաև անձնական վիրավորանքներ ուներ երկրի առաջնորդի նկատմամբ։ Քայքայիչ գործունեության բացահայտում հայտարարած հետաքննությունը փաստացի օգտագործվել է երկրում մշակութային հեղափոխության նկատմամբ Աթաթուրքի հայացքները չկիսողների դիրքերը խարխլելու համար։ Արդյունքում՝ դատարան են ներգրավվել գործող իշխանության քաղաքական հակառակորդները։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Ruysdael, 2002, էջ 214
- ↑ Keyman, 2007, էջ 97
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Salomon Ruysdael New Trends in Turkish Foreign Affairs: Bridges and Boundaries. — iUniverse, 2002. — ISBN 978-1-4759-1899-1
- Emin Fuat Keyman Remaking Turkey: Globalization, Alternative Modernities, and Democracy. — Lexington Books, 2007. — ISBN 978-0-7391-1815-3