11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիա
| 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիա | |
|---|---|
 Ստերոիդոգենեզ։ 11β-հիդրօքսիլազի ազդեցությունը կարելի է տեսնել նկարի աջ կողմում։ | |
| Տեսակ | հիվանդության կարգ |
| Հոմանիշներ | CYP11B1 անբավարարություն |
11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիան (11β-OH ՄԿԲՀ) մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիայի (ՄԿԲՀ) տեսակ է, որի ժամանակ արտադրվում են նորմայից ավելի շատ անդրոգեններ[1], որի պատճառը 11β-հիդրօքսիլազ (11β-OH) ֆերմենտը կոդավորող գենի մուտացիան է։ Այս ֆերմենտը մակերիկամներում պատասխանատու է կորտիզոլի սինթեզի վերջնական փուլի համար։ 11β-OH մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիան միներալոկորտիկոիդների ավելցուկային արտադրության պատճառով առաջացնում է զարկերակային հիպերտենզիա։ Սրա ժամանակ առկա է նաև անդրոգենների արտադրության ավելացում մինչև երեխայի ծնվելը և ծննդից հետո, որն էլ կարող է բերել երեխայի կամ պտղի վիրիլիզացիայի։
Դրսևորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միներալոկորտիկոիդային ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանր 11β-հիդրօքսիլացի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ի ժամանակ միներալոկորտիկոիդային դրսևորումները կարող են դրսևորվել վաղ մանկական շրջանում անբավարարության տեսքով (աղ կորցնող ձև), իսկ ավելի ուշ գերարտադրության (դրսևորվել հիպերտենզիայով)[2]։
11β-հիդրօքսիլազի աղ կորցնող ձևը վաղ մանկական հասակում առաջանում է հազվադեպ, ալդոստերոնի անբավարար արտադրության հետևանքով աղ պահելու անարդյունավետության պատճառով։ Ծանր 21-հիդրօքսիլազի անբավարարության ժամանակ հանդիպող աղ կորցնող ձևի նման, սրա ժամանակ էլ կյանքի առաջին շաբաթում կարող է առաջանալ քաշի ավելացում և փսխում, որը կյանքի առաջին ամսում կարող է վերածվել կյանքին վտանգ սպառնացող ջրազրկման, հիպոնատրեմիայի, հիպերկալեմիայի և մետաբոլիկ ացիդոզի[2]։
Չնայած ալդոստերոնի անբավարար արտադրության, 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿՆՀ-ի ժամանակ հանդիպող միներալոկորտիկոիդային ազդեցությանը բնորոշ է հիպերտենզիան։ Ադրենոկորտիկոտրոպ հորմոնի (ԱԿՏՀ) շարունակական գերարտադրության հետևանքով մակերիկամների կեղևի հիպերպլազիան հանգեցնում է 11-դեօքսիկորտիկոստերոնի (ԴՕԿ) գերրտադրության։ 11-դեօքսիկորտիկոստերոնն ավելի թույլ միներալոկորտիկորդ է, բայց բարձր քանակներով առաջացնում է միներալոկորտիկոիդներին բնորոշ ազդեցություն՝ աղի պահում, ծավալային ծանրաբեռնվածություն և գերճնշում[2]։
Սեռական ստերոիդների ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քանի որ սեռական ստերոիդների (անդրոգենների և էստրոգենների) համար 11β-հիդրօքսիլազ ֆերմենտի ակտիվությունը պարտադիր չէ, հիպերպլազիայի ենթարկված մակերիկամի կեղևն արտադրոմ է մեծ քանակությամբ սեռական ստերոիդներ՝ ԴՀԷԱ (դեհիդրոէպիանդրոստենդիոն), անդրոստենդիոն և տեստոստերոն։ Անդրոգենները ցուցաբերում են նույն ազդեցություններն ինչ 21-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ի ժամանակ։ Ծանր դեպքերում, XX (գենետիկորեն աղջիկ) պտուղները կարող են ենթարկվել վիրիլիզացիայի՝ երկակի արտաքին սեռական օրգաններով, որոնք ավելի շատ նմանվում են արական սեռական օրգանների, չնայած ներքին սեռական օրգանները՝ արգանդիը և ձվարանները զարգանում են նորմալ։
XY պտուղները (գենետիկորեն տղա) անդրոգենների գերարտադրության հետևանքով առաջացած դրսևորումներ չեն ունենում։ Տղաների մոտ սովորաբար առկա է մեգալոպենիս (առնանդամի չափսը > 22սմ)։
Ավելի մեղմ մուտացիաների դեպքում, երկու սեռի մոտ էլ անդրոգենների գերարտադրությամբ պայմանավորված ազդեցությունները դրսևորվում են միջին մանկական հասակում, արտահայտվելով վաղ ցայլային մազակալմամբ, ոսկրային տարիքի առաջ անցմամբ։
Չնայած գրանցվել են հիվանդության «ոչ կլասիկ» ձևերի ժամանակ առաջացող հիրսուիտիզմի և անկանոն դաշտանային ցիկլի դեպքեր, դեպքերից շատերում պացիենտները չեն ունեցել 11β-հիդրօքսիլազի հաստատված մուտացիաներ։ Դրա համար էլ 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ ՄԿԲՀ-ն ներկայումս համարվում է հիրսուտիզմի և անպտղության շատ հազվադեպ պատճառ։
Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆերմենտը, որը պատասխանատու է 11β-հիդրօքսիլազի ակտիվության համար այժմ հայտնի է, որպես P450c11β, քանի որ այն ցիտոքրոմ P450 օքսիդազ ֆերմենտի տեսակներից մեկն է, որը տեղակայված է մակերիկամի կեղևի բջիջների ներքին միտոքոնդրիալ թաղանթում[3]։ Այն կոդավորվու է 8q21-22 գենով։ Ինչպես ՄԿԲՀ-ի մյուս ձևերը, հիվանդության համար պատասխանատու են մի քանի տարբեր ալելներ, որոնք առաջացնում են 11β-հիդրօքսիլազի ակտիվության տարբեր աստիճանի խանգարումներ[3]։ Ինչպես ՄԿԲՀ-ի մյուս ձևերը, 11β-OH ՄԿԲՀ-ն նույնպես ժառանգվում է աուտոսոմ ռեցեսիվ ձևով։
11β-հիդրոքսիլազը միջնորդում է գլյուկոկորտիկոիդների սինթեզի ուղու վերջին փուլը՝ 11-դեօքսիկորտիզոլից կորտիզոլի արտազատումը։ Այն նաև կատալիզում է միներալոկորտիկոիդային ուղում 11-դեօքսիկորտիկոստերոնի (DOC) փոխակերպումը կորտիկոստերոնի։
Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մակերիկամների կեղևի բնածին հիպերպլազիան (ՄԿԲՀ) աուտոսոմ ռեցեսիվ հիվանդություն է, որն առաջանում է մակերիկամների կեղևում խոլեստերինից կորտիզոլի սինթեզի փուլերում խանգարումների արդյունքում[4]։ ՄԿԲՀ-ի բոլոր տեսակների ժամանակ առկա է սեռական ստերոիդների պակաս կամ ավելցուկ արտադրություն, որը կարող է ախտահարված նորածինների, երեխաների կամ չափահասների մոտ խանգարել կամ հանգեցնել առաջնային կամ երկրորդային սեռական հատկանիշների զարգացման։ Սրա շատ տեսակներ կարող են նաև հանգեցնել միներալոկորտիկոիդների անբավարար կամ ավելցուկ արտադրության, որն էլ իր հերթին համապատասխանաբար կհանգեցնի աղի կորստի կամ հիպերտենզիայի առաջացման։
ՄԿԲՀ-ի ամենից հաճախ հանդիպող տեսակը պայմանավորված է 21-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ։ Իսկ 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությունը ՄԿԲՀ-ի ամենահազվադեպ հանդիպող տեսակներից է, և պայմանավորված է կորտիզոլի սինթեզում ներգրավված այլ սպիտակուցների և ֆերմենտների անբավարարությամբ[5]։
11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ն իր անդրոգենային դրսևորումներով նման է 21-հիդրօքսիլազի անբավարարության դեպքում առաջացով ՄԿԲՀ-ին՝ գենետիկորեն իգական սեռի երեխաների մոտ մասնակի վիրիլիզացիա և երկակի սեռական օրգաններ, վաղ վիրիլիզացիա երկու սեռերի մոտ, հազվադեպ նաև դեռահասների կամ չափահաս կանանց մոտ դիտվող վիրիլիզացիա և անպտղություն։
Միներալոկորտիկոիդային ազդեցությունը լինում է տարբեր։ Հիպերտենզիայի առկայությունը հուշում է 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարության մասին։ 11β-հիդրօքսիլացի անբավարարության ՄԿԲՀ-ի ախտորոշումը հաստատվում է արյան մեջ 11-դեօքսիկորտիզոլի և 11-դեօքսիկորտիկոստերոնի զգալի բարձր քանակությամբ, որոնք 11β-հիդրօքսիլազի սուբստրատներն են։ Բուժումը նման է 21-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ի բուժմանը, բացառությամբ նրա, որ միներալոկորտիկոիդների փոխարինման կարիք չկա։
Վարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինչպես ՄԿԲՀ-ի այլ ձևերի ժամանակ, 11β-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ի առաջնային բուժումը գլյուկոկորտիկոիդների փոխարինումն է ողջ կյանքի ընթացքում՝ կանխարգելելու համար մակերիկամային անբավարարության առաջացումն ու ճնշելու համար միներալոկորդիկոիդների և անդրոգենների արտադրությունը։
Մանկական հասակում աղ կորցնող ձևի ժամանակ օգտագործում են ներերակային ֆիզ․ լուծույթ, դեքստրոզ և բարձր դոզայով հիդրոկորտիզոն, բայց ֆլյուդրոկորտիզոնով երկարատև փոխարինիչ բուժման կարիք չկա։ Հիպերտենզիան բարելավվում է գլյուկոկորտիկոիդներով 11-դեօքսիկորտիկոստերոնի ճնշման միջոցով։
Գլյուկոկորտիկոիդներով երկարատև բուժման խնդիրները նման են 21-հիդրօքսիլազի անբավարարությամբ պայմանավորված ՄԿԲՀ-ի ժամանակ առաջացող խնդիրներին, անհնրաժեշտ է զգուշությամբ գլյուկոկորտիկոիդների դեղաչափը հավասարակշռել այնպես, որ ճնշվի անդրոգենների ավելցուկ արտադրությունը, միևնույն ժամանակ խուսափելով երեխայի հասակի աճը ճնշելուց։ Քանի որ ֆերմենտի անբավարարությունը չի ազդում սեռական ստերոիդների արտադրության վրա, մակերիկամային անդրոգենների արտադրության ճնշման պարագայում հասունացման ժամանակ սեռական գեղձերի ֆունկցիան և պտղաբերությունը լինում են նորմալ։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «11-beta-hydroxylase deficiency | Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) – an NCATS Program». rarediseases.info.nih.gov (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 18-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Whitaker, Emmett; Argote-Romero, Graciela; Jayanth, Venkata R.; Tome, Enrique; Tobias, Joseph D. (2015 թ․ ապրիլի 24). «Perioperative Care of an Adolescent With 11-Beta-Hydroxylase Deficiency». Journal of Medical Cases. 6 (5): 221–225. doi:10.14740/jmc2125w. ISSN 1923-4163.
- ↑ 3,0 3,1 Trapp, Christine M.; Levine, Lenore S.; Oberfield, Sharon E. (2018). Congenital Adrenal Hyperplasia. Cham: Springer International Publishing. էջեր 311–334. ISBN 978-3-319-73781-2.
- ↑ Schröder, Mariska A. M.; Claahsen - van der Grinten, Hedi L. (2022 թ․ փետրվարի 23). «Novel treatments for congenital adrenal hyperplasia». Reviews in Endocrine and Metabolic Disorders. 23 (3): 631–645. doi:10.1007/s11154-022-09717-w. ISSN 1389-9155.
- ↑ Peter, Michael (2002). «Congenital Adrenal Hyperplasia: 11β-Hydroxylase Deficiency». Seminars in Reproductive Medicine. 20 (3): 249–254. doi:10.1055/s-2002-35389. ISSN 1526-8004.