Տորոն

Տորոն
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Բոգածաղկավորներ (Gentianales)
Ընտանիք	Տորոնազգիներ (Rubiaceae)
Ցեղ	Տորոն (Rubia) L., 1753

Տորոն (լատին․՝ Rúbia), գունարմատ, տորոնազգիների ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի, կիսաթփերի և թփերի ցեղ։

Կենսաբանական նկարագիր

Ցողունը քառանիստ է, հիմնականում՝ մագլցող, երբեմն՝ կանգուն, ճյուղավորվող, բարձրանում է՝ 30-200 սմ։ Տերևները նշտարաձևից էլիպսաձև են, հակադիր, ամբողջական, ունեն տերևակիցներ, որոնք հաճախ մեծանում են, և ստացվում է տերևային օրգանների օղակաձև դասավորություն։ Ծաղիկները դեղնականաչավուն են, մանր, երկսեռ, կանոնավոր, գագաթնային կամ տերևանութային կիսահովանոցներում, որոնք հիմնականում առաջացնում են բարդ հուրանաձև, երբեմն՝ ողկուզանման ծաղկաբույլեր։ Ծաղկում է հունիս-հուլիսին։

Պտուղը

Պտուղը հյութալի երկբաժան հատիկ է կամ տրոհվող տուփիկ։ Որպես դեղահումք օգտագործում են կոճղարմատն ու արմատները (պարունակում են օքսիմեթիլանթրաքինոններ և դրանց ածանցյալները, կիտրոնա-, խնձորա-, գինեթթուներ, սպիտակուցներ, շաքարներ, պեկտինային նյութեր և այլն)։

Տարածում

Տարածված է Տավուշի, Կոտայքի, Արարատի, Վայոց ձորի, Սյունիքի և այլ մարզերում։ Աճում է թփուտներում, բանջարանոցներում, ճամփեզրերին, քարքարոտ լանջերին։ Տորոնի դասը ընդգրկում է 30 տեսակ, այլ տվյալներով ավելի քան 230, աճում է Հարավային Եվրոպայում, ինչպես նաև արևադարձային երկրներ՝ Ասիայում, Ամերիկայում և Աֆրիկայում։

Տեսակներ

Հայտնի է մոտ 60, Հայաստանում՝ 2 տեսակ՝ Տորոն ներկատու (R. tinctorum), Տորոն կոշտատերեվ (R. rigidifolia)։

• Rubia alaica Pachom.
• Rubia angustifolia L.
• Rubia chinensis Regel & Maack
• Rubia chitralensis Ehrend.
• Rubia cordata Thunb
• Rubia cretacea Pojark.
• Rubia deserticola Pojark.
• Rubia dolichophylla Schrenk
• Rubia jesoensis (Miq.) Miyabe & Miyake
• Rubia komarovii Pojark.
• Rubia krascheninnikovii Pojark.
• Rubia laevissima Tscherneva
• Rubia lanceolata Hayata
• Rubia laxiflora Gontsch.
• Rubia leiocaulis Diels
• Rubia linii Chao
• Rubia margaritifera Reiche
• Rubia membranacea Diels
• Rubia pavlovii Bajtenov & Myrz.
• Rubia podantha Diels
• Rubia polyphlebia Lo.
• Rubia pterygocaulis Lo.
• Rubia rechingeri Ehrend.
• Rubia regelii Pojark.
• Rubia rezniczenkoana Litv.
• Rubia rigidifolia Pojark.
• Rubia salicifolia Lo.
• Rubia schugnanica B.Fedtsch. ex Pojark.
• Rubia syrticola Miq.
• Rubia tatarica (Trevir.) F.Schmidt
• Rubia tibetica Hook.f.
• Rubia transcaucasica Grossh.
• Rubia yunnanensis (Franch. ex Diels) Diels

Կիրառում և նշանակություն

Պատրաստուկներն (թուրմ, փոշի, հաբ) օգտագործում են երիկամաքարային հիվանդությունների բուժման ժամանակ։ Ներկատու Տորոնից ստանում են տորոնաներկ, որի հիմնական գունավոր բաղադրիչ մասն ալիզարինն է։ Բուրդը, զործաթելը, գործվածքն և մանրաթելը ներկելու համար Հայաստանում օգտագործվում է վաղ ժամանակներից (որտեղից նաև արտահանվել է)։ Ըստ հայկական աղբյուրների՝ լավագույն տորոնաներկ պատրաստում են 3-4 տարեկան բույսի արմատներից։ Կախված ներկման պայմաններից և օգտագորվող ժանտանյութի (օրինակ՝ ճարպաթթուներ, աղաղանյութեր, մետաղների աղեր և այլն) տեսակից՝ հումքը ներկվում է վառ կարմիր, մանուշակագույն, շագանակագույն, դեղձանիկադեղին կամ այլ գույներով։ Սինթետիկ ալիզարինի ստացումը սահմանափակեց տորոնաներկի կիրառությունը։

Պատմություն

1736 թվականին Հովհաննես Ալթունյանը Տորոնի սերմերը գաղտնի տեղափոխել է Ֆրանսիա, որտեղ նրան հաջողվել է մշակել բույսը և խոշոր պլանտացիաներ հիմնել։ Ի պատիվ Ալթունյանի՝ ֆրանսիացիները հուշատախտակ են դրել Ավինյոնի Կելվե թանգարանում (1821), իսկ վոկլյուզցիները Նոտր-Դամ դը Դոմ ժայռի վրա կանգնեցրել են նրա բրոնզե արձանը (1846)։

Արտաքին հղումներ

• Rubia in the World Checklist of Rubiaceae

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տորոն» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տորոն» հոդվածին։