Տորոն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Տորոն
Դասակարգում
Թագավորություն  Բույսեր (Plantae)
Ինֆրաթագավորություն Streptophyta
Վերնաբաժին Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ Բոգածաղկավորներ (Gentianales)
Ընտանիք Տորոնազգիներ (Rubiaceae)
Ցեղ Տորոն (Rubia)
L., 1753

Տորոն (լատին․՝ Rúbia), գունարմատ, տորոնազգիների ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի, կիսաթփերի և թփերի ցեղ։

Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցողունը քառանիստ է, հիմնականում՝ մագլցող, երբեմն՝ կանգուն, ճյուղավորվող, բարձրանում է՝ 30-200 սմ։ Տերևները նշտարաձևից էլիպսաձև են, հակադիր, ամբողջական, ունեն տերևակիցներ, որոնք հաճախ մեծանում են, և ստացվում է տերևային օրգանների օղակաձև դասավորություն։ Ծաղիկները դեղնականաչավուն են, մանր, երկսեռ, կանոնավոր, գագաթնային կամ տերևանութային կիսահովանոցներում, որոնք հիմնականում առաջացնում են բարդ հուրանաձև, երբեմն՝ ողկուզանման ծաղկաբույլեր։ Ծաղկում է հունիս-հուլիսին։

Պտուղը

Պտուղը հյութալի երկբաժան հատիկ է կամ տրոհվող տուփիկ։ Որպես դեղահումք օգտագործում են կոճղարմատն ու արմատները (պարունակում են օքսիմեթիլանթրաքինոններ և դրանց ածանցյալները, կիտրոնա-, խնձորա-, գինեթթուներ, սպիտակուցներ, շաքարներ, պեկտինային նյութեր և այլն)։

Տարածում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարածված է Տավուշի, Կոտայքի, Արարատի, Վայոց ձորի, Սյունիքի և այլ մարզերում։ Աճում է թփուտներում, բանջարանոցներում, ճամփեզրերին, քարքարոտ լանջերին։ Տորոնի դասը ընդգրկում է 30 տեսակ, այլ տվյալներով ավելի քան 230[1], աճում է Հարավային Եվրոպայում, ինչպես նաև արևադարձային երկրներ՝ Ասիայում, Ամերիկայում և Աֆրիկայում։

Տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնի է մոտ 60, ՀՀ-ում՝ 2 տեսակ՝ Տորոն ներկատու (R. tinctorum), Տորոն կոշտատերեվ (R. rigidifolia)։

  • Rubia alaica Pachom.
  • Rubia angustifolia L.
  • Rubia chinensis Regel & Maack
  • Rubia chitralensis Ehrend.
  • Rubia cordata Thunb
  • Rubia cretacea Pojark.
  • Rubia deserticola Pojark.
  • Rubia dolichophylla Schrenk
  • Rubia jesoensis (Miq.) Miyabe & Miyake
  • Rubia komarovii Pojark.
  • Rubia krascheninnikovii Pojark.
  • Rubia laevissima Tscherneva
  • Rubia lanceolata Hayata
  • Rubia laxiflora Gontsch.
  • Rubia leiocaulis Diels
  • Rubia linii Chao
  • Rubia margaritifera Reiche
  • Rubia membranacea Diels
  • Rubia pavlovii Bajtenov & Myrz.
  • Rubia podantha Diels
  • Rubia polyphlebia Lo.
  • Rubia pterygocaulis Lo.
  • Rubia rechingeri Ehrend.
  • Rubia regelii Pojark.
  • Rubia rezniczenkoana Litv.
  • Rubia rigidifolia Pojark.
  • Rubia salicifolia Lo.
  • Rubia schugnanica B.Fedtsch. ex Pojark.
  • Rubia syrticola Miq.
  • Rubia tatarica (Trevir.) F.Schmidt
  • Rubia tibetica Hook.f.
  • Rubia transcaucasica Grossh.
  • Rubia yunnanensis (Franch. ex Diels) Diels

Կիրառում և նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատրաստուկներն (թուրմ, փոշի, հաբ) օգտագործում են երիկամաքարային հիվանդությունների բուժման ժամանակ։ Ներկատու Տորոնից ստանում են տորոնաներկ, որի հիմնական գունավոր բաղադրիչ մասն ալիզարինն է։ Բուրդը, զործաթելը, գործվածքն և մանրաթելը ներկելու համար Հայաստանում օգտագործվում է վաղ ժամանակներից (որտեղից նաև արտահանվել է)։ Ըստ հայկական աղբյուրների՝ լավագույն տորոնաներկ պատրաստում են 3-4 տարեկան բույսի արմատներից։ Կախված ներկման պայմաններից և օգտագորվող ժանտանյութի (օրինակ՝ ճարպաթթուներ, աղաղանյութեր, մետաղների աղեր և այլն) տեսակից՝ հումքը ներկվում է վառ կարմիր, մանուշակագույն, շագանակագույն, դեղձանիկադեղին կամ այլ գույներով։ Սինթետիկ ալիզարինի ստացումը սահմանափակեց տորոնաներկի կիրառությունը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1736 թվականին Հովհաննես Ալթունյանը Տորոնի սերմերը գաղտնի տեղափոխել է Ֆրանսիա, որտեղ նրան հաջողվել է մշակել բույսը և խոշոր պլանտացիաներ հիմնել։ Ի պատիվ Ալթունյանի՝ ֆրանսիացիները հուշատախտակ են դրել Ավինյոնի Կելվե թանգարանում (1821), իսկ վոկլյուզցիները Նոտր-Դամ դը Դոմ ժայռի վրա կանգնեցրել են նրա բրոնզե արձանը (1846

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. The International Plant Names Index (2008). Просмотрено 14 апреля 2008.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։