«Առոգանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

19:26, 23 Ապրիլի 2017-ի տարբերակ

Առոգանություն, հնչյունի, բառի, նախադասության ընդհանրացված արտասանություն։ Յուրաքանչյուր լեզու ունի իր առոգանությունը, որը հնարավորություն է տալիս ճիշտ հասկանալու բանավոր խոսքը:

Պատմություն

Առոգանության հարցերով սկսել են զբաղվել վաղ ժամանակներից (Դիոնիսիոս Թրակացի, «Քերականական արվեստ», մ. թ. ա. 2-1-ին դարերում)։ Արտահայտության հիմնական միջոցներ են հնչերանգն ու շեշտը։

Հնչերանգ

Հնչերանգը դրսևորվում է ամենատարբեր ձևերով, որոնցից կարևոր են պատմողականը (առանց որևէ նշանի), հարցականը «՞», հրամայականը «՛» և բացականչականը «՜»։ Որոշ լեզուներում (աֆրիկյան լեզուների մի մասում, չինարենում և այլն) առատ է երաժշտական տարրը, որն արտահայտվում է արտասանության ժամանակ ձայնի ելևէջումներով և շեշտի տևականությամբ։

Շեշտ

Առոգանության մեջ մեծ է շեշտի նշանակությունը, այն տարբեր լեզուներում տարբեր ձևերով է դրսևորվում։ Գոյություն ունեն բառական և տրամաբանական շեշտեր։

Բառական շեշտ

Բառական շեշտն արտահայտում է շեշտվող վանկի ուժգնությունը, որը հայերենում կայուն - շարժական է, այսինքն՝ միշտ (բացառությամբ գրեթե, մանավանդ և նման բառերի) դրվում է բառի վերջին վանկի վրա (տուն - տներ - տների), ռուսերենում՝ շարժական (вода-воды, рука-руки), գերմաներենում՝ կայուն - անշարժ (Mensch-«մարդ», menschlic - «մարդկային», Ménschlichkeit - «մարդկայնություն»)։ Ի տարբերություն գերմանական և ռոմանական լեզուների շեշտի ուժգնության, ֆրանսերենում այն թույլ է արտահայտվում (հմմտ. ֆր.՝ sabre՝ «սուսեր», գերմ.՝ säbel)։

Տրամաբանական շեշտ

Տրամաբանական շեշտը կարևոր դեր ունի ճիշտ ընկալման համար, օրինակ՝ ես տուն գնացի, ես տուն գնացի և այլն, ուր նույն շարադասությամբ, բայց տարբեր առոգանությամբ արտահայտվել են երկու տարբեր երանգավորումով մտքեր։ Առոգանությունը թեև շատ դանդաղ բայց ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է։ Այդպիսի փոփոխություններ կան նաև հայերենի բարբառներում։ Դրանք դրսևորվում են և՛ հնչյունական համակարգում (օրինակ՝ «է»-ի քմայնացումը Վանի, Խոյի, Հաճընի բարբառներում, «ա»-ի շրթնայնացումը Բայազետի խոսվածքում), և՛ շեշտի վերջընթեր լինելու ու մեծ տևականության, և՛ նախադասությունների երանգների յուրահատուկ դրսևորումների մեջ։ Առոգանությունը կարող է ըմբռնվել առավել ընդհանուր իմաստով (ակցենտ), երբ որևէ լեզվով կամ բարբառով խոսող անձնավորություն իր մայրենի լեզվի կամ բարբառի ընդունված առոգանության համապատասխան խոսում է մի այլ լեզվով կամ բարբառով (օրինակ՝ ֆրանսիացին՝ ռուսերեն, համշենցին՝ Լոռու խոսվածքով և այլն)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
-'''Առոգանություն''', [[Հնչյուն (խոսքի միավոր)|հնչյուն]]<nowiki/>ի, [[Բառ|բառի]], [[Նախադասություն|նախադասության]] ընդհանրացված արտասանություն։ Յուրաքանչյուր [[լեզու]] ունի իր առոգանությունը, որը հնարավորություն է տալիս ճիշտ հասկանալու բանավոր [[Խոսք|խոսքը:]]
+'''Առոգանություն''', [[Հնչյուն (խոսքի միավոր)|հնչյուն]]<nowiki/>ի, [[բառ]]ի, [[Նախադասություն|նախադասության]] ընդհանրացված արտասանություն։ Յուրաքանչյուր [[լեզու]] ունի իր առոգանությունը, որը հնարավորություն է տալիս ճիշտ հասկանալու բանավոր [[Խոսք|խոսքը:]]
 == Պատմություն ==
-Առոգանության հարցերով սկսել են զբաղվել վաղ ժամանակներից (Դիոնիսիոս Թրակացի, «Քերականական արվեստ», մ. թ. ա. 2-1-ին դարերում)։ Արտահայտության հիմնական միջոցներ են [[Հնչերանգ|հնչերանգն]] ու [[շեշտ|շեշտը]]։
+Առոգանության հարցերով սկսել են զբաղվել վաղ ժամանակներից (Դիոնիսիոս Թրակացի, «Քերականական արվեստ», մ. թ. ա. 2-1-ին դարերում)։ Արտահայտության հիմնական միջոցներ են [[հնչերանգ]]ն ու [[շեշտ]]ը։
 === Հնչերանգ ===
-Հնչերանգը դրսևորվում է ամենատարբեր ձևերով, որոնցից կարևոր են պատմողականը (առանց որևէ նշանի), հարցականը «՞», հրամայականը «՛» և բացականչականը                    «՜»։ Որոշ [[Լեզուներ|լեզուներում]] ([[Աֆրիկա|աֆրիկյան լեզուների]] մի մասում, [[Չինարեն|չինարենում]] և այլն) առատ է երաժշտական տարրը, որն արտահայտվում է արտասանության ժամանակ ձայնի ելևէջումներով և շեշտի տևականությամբ։
+Հնչերանգը դրսևորվում է ամենատարբեր ձևերով, որոնցից կարևոր են պատմողականը (առանց որևէ նշանի), հարցականը «՞», հրամայականը «՛» և բացականչականը «՜»։ Որոշ [[լեզուներ]]ում ([[Աֆրիկա|աֆրիկյան լեզուների]] մի մասում, [[չինարեն]]ում և այլն) առատ է երաժշտական տարրը, որն արտահայտվում է արտասանության ժամանակ ձայնի ելևէջումներով և շեշտի տևականությամբ։
 === Շեշտ ===
-Առոգանության մեջ մեծ է շեշտի նշանակությունը, այն տարբեր լեզուներում տարբեր ձևերով է դրսևորվում։ Գոյություն ունեն բառական և  տրամաբանական շեշտեր։
+Առոգանության մեջ մեծ է շեշտի նշանակությունը, այն տարբեր լեզուներում տարբեր ձևերով է դրսևորվում։ Գոյություն ունեն բառական և տրամաբանական շեշտեր։
 ==== Բառական շեշտ ====
-Բառական շեշտն արտահայտում է շեշտվող վանկի ուժգնությունը, որը հայերենում կայուն - շարժական է, այսինքն՝ միշտ (բացառությամբ ''գրեթե'', ''մանավանդ'' և ''նման'' բառերի) դրվում է բառի վերջին վանկի վրա (տուն - տներ - տների),  ռուսերենում՝ շարժական (вода-воды, рука-руки), գերմաներենում՝ կայուն - անշարժ (Mensch-«մարդ», menschlic - «մարդկային», Ménschlichkeit - «մարդկայնություն»)։ Ի տարբերություն [[Գերմաներեն|գերմանական]] և [[Ռոմանական լեզուներ|ռոմանական լեզուների]] շեշտի ուժգնության, [[Ֆրանսերեն|ֆրանսերենում]] այն թույլ է արտահայտվում (հմմտ. {{lang-fr|sabre}}՝ «սուսեր», {{lang-de| säbel}})։
+Բառական շեշտն արտահայտում է շեշտվող վանկի ուժգնությունը, որը հայերենում կայուն - շարժական է, այսինքն՝ միշտ (բացառությամբ ''գրեթե'', ''մանավանդ'' և ''նման'' բառերի) դրվում է բառի վերջին վանկի վրա (տուն - տներ - տների), ռուսերենում՝ շարժական (вода-воды, рука-руки), գերմաներենում՝ կայուն - անշարժ (Mensch-«մարդ», menschlic - «մարդկային», Ménschlichkeit - «մարդկայնություն»)։ Ի տարբերություն [[Գերմաներեն|գերմանական]] և [[ռոմանական լեզուներ]]ի շեշտի ուժգնության, [[ֆրանսերեն]]ում այն թույլ է արտահայտվում (հմմտ. {{lang-fr|sabre}}՝ «սուսեր», {{lang-de| säbel}})։
 ==== Տրամաբանական շեշտ ====
-Տրամաբանական շեշտը կարևոր դեր ունի ճիշտ ընկալման համար, օրինակ՝  ''ես տուն գնացի'', ''ես տուն գնացի'' և այլն, ուր նույն շարադասությամբ, բայց տարբեր առոգանությամբ արտահայտվել են երկու տարբեր երանգավորումով մտքեր։ Առոգանությունը թեև շատ դանդաղ բայց ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է։ Այդպիսի փոփոխություններ կան նաև հայերենի [[Բարբառ|բարբառներում։]] Դրանք դրսևորվում են և՛ հնչյունական համակարգում (օրինակ՝ «է»-ի քմայնացումը [[Վան|Վանի]],  [[Խոյ|Խոյի]], [[Հաճըն|Հաճընի]] բարբառներում,  «ա»-ի շրթնայնացումը [[Բայազետ|Բայազետի]] խոսվածքում),  և՛ շեշտի վերջընթեր լինելու ու մեծ տևականության, և՛ [[Նախադասություն|նախադասությունների]] երանգների յուրահատուկ դրսևորումների մեջ։ Առոգանությունը կարող է ըմբռնվել առավել ընդհանուր իմաստով (ակցենտ), երբ որևէ լեզվով կամ բարբառով խոսող [[անձնավորություն]] իր մայրենի լեզվի կամ բարբառի ընդունված առոգանության համապատասխան խոսում է մի այլ լեզվով կամ [[Բարբառ|բարբառով]] (օրինակ՝ ֆրանսիացին՝ ռուսերեն, համշենցին՝ [[Լոռու մարզ|Լոռու խոսվածքով]] և այլն)։
+Տրամաբանական շեշտը կարևոր դեր ունի ճիշտ ընկալման համար, օրինակ՝ ''ես տուն գնացի'', ''ես տուն գնացի'' և այլն, ուր նույն շարադասությամբ, բայց տարբեր առոգանությամբ արտահայտվել են երկու տարբեր երանգավորումով մտքեր։ Առոգանությունը թեև շատ դանդաղ բայց ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է։ Այդպիսի փոփոխություններ կան նաև հայերենի [[Բարբառ|բարբառներում։]] Դրանք դրսևորվում են և՛ հնչյունական համակարգում (օրինակ՝ «է»-ի քմայնացումը [[Վան]]ի, [[Խոյ]]ի, [[Հաճըն]]ի բարբառներում, «ա»-ի շրթնայնացումը [[Բայազետ]]ի խոսվածքում), և՛ շեշտի վերջընթեր լինելու ու մեծ տևականության, և՛ [[նախադասություն]]ների երանգների յուրահատուկ դրսևորումների մեջ։ Առոգանությունը կարող է ըմբռնվել առավել ընդհանուր իմաստով (ակցենտ), երբ որևէ լեզվով կամ բարբառով խոսող [[անձնավորություն]] իր մայրենի լեզվի կամ բարբառի ընդունված առոգանության համապատասխան խոսում է մի այլ լեզվով կամ [[բարբառ]]ով (օրինակ՝ ֆրանսիացին՝ ռուսերեն, համշենցին՝ [[Լոռու մարզ|Լոռու խոսվածքով]] և այլն)։
 {{ՀՍՀ}}