Նոր տարվա տոնակատարությունը Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ
Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում Նոր տարին նշվում էր խորհրդային քաղաքացիների կողմից ինչպես ռազմաճակատում, այնպես էլ թիկունքում։ Տոնը ԽՍՀՄ-ում նշվել է 1936 թվականի հունվարի 1-ից՝ դուրս մղելով Սուրբ Ծննդյան ավանդական տոնակատարությունը և մասամբ փոխառելով դրա սիմվոլիկան։ Ռազմական զրկանքների պայմաններում տոնական ատրիբուտները ենթարկվել են փոփոխությունների. այլ ծառերի, օրինակ՝ թխկի կամ կնձնի, իսկ տոնածառի զարդերը պատրաստվել են իմպրովիզացված նյութերից՝ վիրակապերից, բամբակյա բրդից, գործվածքների մնացորդներից, մետաղալարից, ծղոտից և նույնիսկ ձվի կճեպից։ Նոր տարվա համար թողարկված պատկերազարդ փոստային քարտերը համատեղում էին ռազմական և տոնական թեմաները։ Գործող բանակում ամանորյա տոնակատարությունների անցկացման առանձնահատկությունները կախված էին զորքերի տեսակից և մարտական իրավիճակի պայմաններից. առաջնագծի ամանորյա կյանքի կարևոր մասը ծանրոցներն էին՝ թիկունքից նվերներով և «նարկոմովսկի 100 գրամ» օղիով։
Պատմական համատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո բոլշևիկներն ի սկզբանե նպաստեցին Նոր տարվա տոնակատարությանը՝ որպես համաժողովրդական կոմունիստական տոն։ Նէպ-ի ավարտը նշանավորվեց ինչպես Սուրբ Ծննդյան, այնպես էլ Ամանորի դեմ ակտիվ պետական քարոզչության իրականացմամբ։ Ամանորյա և Սուրբ Ծննդյան պաշտոնական տոնակատարություններն արգելվել են որպես «բուրժուական» և «տերտերական» մնացորդներ[1]։
Նոր տարին ԽՍՀՄ-ում կրկին սկսեց նշվել 1936 թվականին՝ վերջապես փոխարինելով Սուրբ Ծննդյան տոնակատարությունը և մասամբ փոխառելով դրա հատկանիշները, օրինակ՝ տոնական եղևնի տեղադրելու ավանդույթը[1][2]։ 1935 թվականի դեկտեմբերի 28-ին «Պրավդա» թերթում տպագրվել է Ուկրաինայի կոմկուսի (Բ) կենտկոմի երկրորդ քարտուղար Պ. Պ. Պոստիշևի հոդվածը «Եկեք երեխաների համար լավ տոնածառ կազմակերպենք Ամանորի համար։ «Նախահեղափոխական ժամանակաշրջանում բուրժուազիան և բուրժուազիայի պաշտոնյաները միշտ իրենց երեխաների համար տոնածառ էին կազմակերպում Ամանորի համար ... Ինչու են մեր դպրոցները, մանկատները, մսուրները, մանկական ակումբները, պիոներական պալատները զրկում Սովետական երկրի աշխատողների երեխաների այս գեղեցիկ հաճույքից։ Ինչ-որ մեկը, ոչ այլ ինչ, քան «ձախ» կռվարարները, այս մանկական զվարճանքը վերածեցին բուրժուական ձեռնարկության»[1][3]։ Հաջորդ օրը «Պրավդա» թերթը հրապարակեց ՀամԼԿԵՄ Կենտկոմի քարտուղար Ա. Վ. Կոսարևի որոշումը կոմերիտականների և պիոներների կողմից դպրոցներում, մանկական ակումբներում և մանկատներում «տոնածառեր» անցկացնելու մասին, իսկ 1936 թվականի հունվարի 1-ին թերթը լույս տեսավ առաջին էջում տեղադրված շնորհավորանքով Ի. Վ. Ստալինը[1]։
1941 թվականի հունիսի 22-ին սկսվեց Հայրենական մեծ պատերազմը. նացիստական Գերմանիայի և նրա եվրոպական դաշնակիցների զորքերը, խախտելով չհարձակման մասին դաշնագիրը, ներխուժեցին ԽՍՀՄ տարածք։ Պատերազմն ավարտվեց 1945-ի մայիսին Կարմիր բանակի հաղթանակով և Երրորդ ռայխի պարտությամբ։
Նոր տարին ճակատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ պատմաբան, Հաղթանակի թանգարանի աշխատակից Ալեքսանդր Միխայլովի, Նոր տարին Կարմիր բանակի զինծառայողների համար շատ կարևոր էր և թույլ չէր տալիս մոռանալ, թե ինչպիսին էր խաղաղ կյանքը. «Եթե հնարավոր չէր գտնել խաղալիքներ, դրանք պատրաստված էին իմպրովիզացված նյութերից»[4]։
Առաջնագծի զինվորները ծանրոցներ էին ստանում թիկունքից, և ճնշող մեծամասնությամբ դրանք ստանդարտացված չէին և պարունակում էին իրերի և պարագաների տարբեր հավաքածուներ. քաղաքների և գյուղերի բնակիչները ռազմաճակատ էին ուղարկում գրենական պիտույքներ, անձնական հիգիենայի պարագաներ, ծխախոտներ, տաք իրեր[4]։ Հաճախ, ըստ Ալեքսանդր Միխայլովի, որպես նվեր մարտիկներին ուղարկվել են տարբեր քաղցրավենիք, օրինակ՝ հանրաճանաչ կարամելային կոնֆետներ «խեցգետնային պարանոցիկներ» (Տագանրոգի հրուշակեղենի ֆաբրիկայի արտադրության) և միջուկով շոկոլադե սալիկներ (Կրուպսկայայի անվան ֆաբրիկայի արտադրության), ինչպես նաև ծխախոտներ («Կորեիզ», «Կազբեկ», «Սևեր», «Դուկատ», «Մոտոր», «Պրիբոյ» և այլն)[4]։ «Ստանալով նման նվերներ՝ ռազմաճակատի զինվորները զգում էին Սովետական միության բնակչության հսկայական բարոյական աջակցությունն ու խնամքը, որոնք թիկունքում անում էին հնարավոր ամեն ինչ՝ առաջնագծում զինվորների կյանքը հեշտացնելու համար»,-շեշտեց Միխայլովը[4]։ Դրա փաթեթավորումը կախված էր նվերի կազմից՝ տուփ կամ պայուսակ, օրինակ, եթե նվերը փոքր էր, այն տեղավորվում էր կտավի տոպրակի մեջ։ Փաթեթավորման վրա մնացել են տարբեր կարգախոսներ կամ գրություններ («հայրենիքի պաշտպան», «Կարմիր բանակի մարտիկ»)[4]։
Նոր տարվա (հունվարի 1-ին), ինչպես մյուս տոնական օրերին, Կարմիր բանակի զինծառայողներին, համաձայն պաշտպանության պետական կոմիտեի 1942 թվականի հունիսի 6-ի «գործող բանակի զորքերին Օղի տրամադրելու կարգի մասին» որոշման, տրվել է 100 գրամ օղի։ 1942 թվականի հունվարի 1-ին Կարմիր բանակի զինծառայողներին տրվել է 100 գրամ օղի։ Պատմական գիտությունների թեկնածու Ի. Գ. Թաժիդինովայի խոսքով՝ առաջնագծի զինվորները Ամանորին ազատորեն նամակներում գրել են «Վորոշիլովյան 100 գրամի» մասին[5]։
Պատմական գիտությունների թեկնածու Ա. Է. Լարիոնովը մեջբերում է Ն. ն. Ինոզեմցևի «Ֆրոնտային օրագրից» վերցված Ամանորի տոնակատարության բնութագրական նկարագրությունը առաջնագծում գտնվող ստորաբաժանումում... Ակումբը լուսավորված է, կենտրոնում մեծ տոնածառ է՝ խաղալիքներով, բեմում կարմիր լամպերից պատրաստված ավանդական «1944» թվերն են։ Սկսվում է համերգը։ Երգչախումբը ելույթ է ունենում... Տարասենկոյի մարմնամարզական էտյուդը... վայրի ճիչով և ճչոցով մեզենցիների դահլիճից հայտնվում է ... ծաղրածուի տարազով։ Գոտիների, պարանների և պարանների վրա քարշ է տալիս բոլոր շերտերի և չափերի տասնյակ շներ։ Երկար ժամանակ նրանց նստեցնում է ձայների վրա, և շների երգչախմբի «մենակատարուհի» Ռոզան (շտաբի պետի ֆոքստերիերը) սկսում է ոռնալ Սերժ Մեզենցևի հարմոնիկայի տակ։ Սենյակն անցնում է մեծ հաջողությամբ։ Մի քանի բան Սիմոնովան կարդում է Սաֆոնովը ... առաջին մասն ավարտվեց։ Երկրորդում եռյակը հանդես է գալիս «Տիրիտոմբայով» և ուկրաինական երգերով։ Այնուհետև Լոբովը, բայանի նվագակցությամբ, կատարում է «սպայական վալս» 1944-ի ձմռան ամենատարածված բանը... <...> համերգը ավարտվում է «Կրասնոարմեյսկի պարով», որը վարպետորեն բեմադրվել է Մեզենցևի կողմից։ Համերգից բոլորի տպավորությունը, առանց չափազանցության, ամենալավն է»[6]։
Լարիոնովի խոսքով՝ նշված հատվածը վերլուծելիս պետք է հաշվի առնել, որ նկարագրված Նոր տարվա տոնակատարությունը տեղի է ունեցել պատերազմի վերջին փուլում, երբ «ռազմական կյանքը կարգավորված էր, ճակատային ինքնագործունեությունը օրգանապես տեղավորվում էր դրա կառուցվածքի մեջ»։ Պատերազմի սկզբնական փուլում, առավել ևս նահանջների և շրջափակումների շրջանում, հազիվ թե զորքերում հնարավորություն կար նման մասշտաբային տոներ կազմակերպել, ընդգծում է պատմաբանը[6]։ Առանձին-առանձին, Լարիոնովը ուշադրություն է հրավիրում այն փաստի վրա, որ Ն. Ն. Ինոզեմցևը հատվածը գրելու պահին հրետանու սպա էր, իսկ Գերագույն գլխավոր հրամանատարության կորպուսի կամ պահուստի մակարդակը (ՌՎԳԿ). «նույնիսկ զինվորների կազմը ՌՎԳԿ-ի ստորաբաժանումներում համեմատաբար արտոնյալ դիրքում էր»[6]։ Հետազոտողի խոսքով՝ նման նկարագրություններ չեն հանդիպում հետևակայինների, տանկիստների, ռազմական հետախույզների, գումարտակային և գնդային ականանետների ականանետների հիշողություններում, քանի որ մարտական գործողությունների այն ինտենսիվությամբ և լարվածությամբ, ինչպես նաև թվարկված զորատեսակներում առկա բարձր կորուստներով, զինծառայողները ժամանակ, ուժ և ռեսուրսներ չեն ունեցել և չէին կարող ունենալ «նման բարձր մակարդակով հանգստի և ժամանցի կազմակերպման համար»։
Հատկանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տոնածառ և Տոնածառի զարդեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամանորյա եղևնին Նոր տարվա պարտադիր ատրիբուտ է եղել նաև պատերազմի տարիներին[7]։ Հնարավորության դեպքում տոնական ծառերը, որոնք զարդարված են իմպրովիզացված նյութերից պատրաստված տնական խաղալիքներով, տեղադրվել են նույնիսկ գործող բանակի մարտիկների կողմից[4]։ Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ռ. Ռ. Հիսամուտդինովան իր «Հայրենական մեծ պատերազմը և Չկալովի (Օրենբուրգի) շրջանի գյուղական բնակչության առօրյա կյանքը» (2011) աշխատության մեջ նշում է, որ ծառի փոխարեն թխկիները կամ Էլմերը կարող էին զարդարվել։
Տոնածառի զարդեր, որոնք կապված են ռազմական թեմաների հետ (տանկեր, ինքնաթիռներ, զենքեր, ինչպես նաև դինամիկ դիրքերով զինվորների գործիչներ, որոնք հաճախ ուղեկցվում էին խաղալիք շներով) ԽՍՀՄ-ում արտադրվել են Հայրենական Մեծ պատերազմի մեկնարկից առաջ. արդեն անմիջապես պատերազմի տարիներին դրանք նույնպես լայնորեն տարածվել են։ Ռազմական դեֆիցիտի պայմաններում տոնածառի խաղալիքները պատրաստվում էին արտադրության թափոններից, օրինակ՝ ներկված թիթեղից, բարակ մետաղալարից, թելերից, դեղորայքի տութերից և հին շիկացման էլեկտրական լամպերից[8][9]. Օգտագործումը կարում էր նաև զինվորական համազգեստի կարումից մնացած նյութերը, օրինակ՝ ուսադիրները[9]։ Ռ. Ռ. Հիսամուտդինովան նշում է այնպիսի տնական խաղալիքների մասին, որոնք պատրաստվել են Չկալովի մարզի գյուղական վայրերում, ինչպիսիք են ծղոտե ներկված տները և ձվի կճեպով թռչունները[7]։ Պահպանվեց բամբակից պատրաստված տոնական խաղալիքների արտադրությունը, փափուկ զարդեր պատրաստելու համար օգտագործվող ամենատարածված նյութերից մեկը բժշկական վիրակապն էր[8]։ Տոնածառի զարդերի արտադրությանը մասնակցել են ոչ միայն խաղալիքների գործարանները, այլև ոչ հիմնական ձեռնարկությունները, մասնավորապես՝ տանկային գործարանները[9][10]։
Փոստային քարտեր և բացիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին թողարկվեցին հատուկ ամանորյա փոստային քարտեր, որոնք համատեղում էին ռազմական և տոնական դրդապատճառները. դրանցից մի քանիսը ներկայացված են Ռուսաստանի ժամանակակից պատմության թանգարանի ֆոնդերում պարունակվող փոստային քարտերի հավաքածուում[11]։ Այսպիսով, Մոսկվայի համար ճակատամարտի կեսին «Արվեստ» հրատարակչությունը թողարկել է շնորհավորական բացիկներ ՝ 300 000 տպաքանակով[11]։
Դրանց վրա տեղադրված էին մարտական նկարչության, ծաղրանկարների, պաստառների վերարտադրություններ, պատկերում էին Սովետական զինծառայողների, պարտիզանների, թիկունքի աշխատողների սխրանքները, ինչպես նաև ատիպիկ սյուժեներ, օրինակ՝ Ձմեռ Պապը, որը վտարում էր նացիստներին[11]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «История Нового года в России. Досье». ТАСС. 2015 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ Новый год // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Новоселова, 2015, էջ 7
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 «Историк рассказал о новогодних подарках фронту». pobedarf.ru. Российское информационное агентство «Победа РФ». 2019 թ․ դեկտեմբերի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ Тажидинова, 2016, էջ 121—124
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Ларионов, 2011, էջ 127
- ↑ 7,0 7,1 Хисамутдинова, 2011, էջ 63
- ↑ 8,0 8,1 Агеева, Сметанина, 2019, էջ 204
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Салтыкова К. «Истории елочных игрушек. От белого к красному: как по елочным украшениям читать историю страны». ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ «Космонавты из ваты и початки кукурузы: история СССР в елочных украшениях». lv.sputniknews.ru. Sputnik Латвия. 2021 թ․ հունվարի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 «С пожеланием скорейшей победы: открытки к Новому году с фронта». РИА Новости. 2019 թ․ դեկտեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Агеева Ю. С., Сметанина Н. И. Образ страны в советской ёлочной игрушке // Образ Родины: содержание, формирование, актуализация : материалы III Международной научной конференции. — М.: Московский художественно-промышленный институт, 2019. — С. 200—204.
- Бочкарева А. С., Козинский В. М., Хотина Ю. В. Праздники и массовые мероприятия в СССР в 1941-1945 годы и периодическая печать // Великая Отечественная война: история, люди, судьбы : сборник трудов Международной научной очно-заочной конференции. — Краснодар: Кубанский государственный технологический университет, 2020. — С. 26—36.
- Великая Отечественная война 1941—45 / А. С. Орлов // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 722—732. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
- Ларионов А. Э. Отдых и досуг как компонент повседневной жизни Красной армии в годы Великой Отечественной войны // Сервис в России и за рубежом : журнал. — 2011. — № 7 (26). — С. 120—133.
- Новоселова Е. Есть установка весело встретить Новый год // Российская газета — Федеральный выпуск. — 2015. — № 294 (6865. — С. 7.
- Тажидинова И. Как "наркомовские 100 грамм" помогали воевать // Родина : журнал. — 2016. — № 8. — С. 121—124.
- Хисамутдинова Р. Р. Великая Отечественная война и повседневная жизнь сельского населения Чкаловской (Оренбургской) области // Вестник Оренбургского государственного педагогического университета : журнал. — 2011. — № 1 (57). — С. 56—67.
- Шаповалов С. Н. Праздник и война — опыт проведения праздников в 1941-1942 гг. (по материалам Краснодарского края и Ростовской области) // Общество: философия, история, культура : журнал. — 2014. — № 1. — С. 45—49.
- Шаповалов С. Н. Праздник и война — опыт проведения праздников в 1943-1945 гг. (по материалам Краснодарского края и Ростовской области) // Общество: философия, история, культура : журнал. — 2014. — № 2. — С. 36—39.