Հարավարևելյան Ասիայի պատմություն
Հարավարևելյան Ասիա (ՀԾԳ) տարածաշրջան է, որն ընդգրկում է մայրցամաքային և կղզիային տարածքներ Չինաստանի, Հնդկաստանի և Ավստրալիայի միջև։ Ներառում է Հնդկաչինի թերակղզին և Մալայական արշիպելագը, Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի մի մասը։ Ներառում է հետևյալ 11 երկրները[1]՝ մայրցամաքային մասում կան Վիետնամ, Կամբոջա, Լաոս, Մյանմար, Թաիլանդ, Մալայզիա, իսկ կղզու մասում՝ Բրունեյ, Արևելյան Թիմոր, Ինդոնեզիա, Սինգապուր, Ֆիլիպիններ։
Հնագույն պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 50 հազար տարի առաջ ժամանակակից մարդիկ (ավստրալոիդներ) բնակվել են Հարավարևելյան Ասիայի տարածքում։
Հին և դասական թագավորություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեծ Հնդկաստան պատմական շրջան, որը զգալի ազդեցություն է ունեցել հնդկական մշակույթի և հինդուիզմի վրա, հատկապես 5-15-րդ դարերում։ Մեծ Հնդկաստանը տարածվում էր Հնդկական թերակղզու սահմաններից դուրս՝ Աֆղանստանից մինչև Հարավարևելյան Ասիայի և Հեռավոր Արևելքի կղզիները, Ցեյլոնից մինչև Հիմալայների և Տիբեթի ստորոտները։ Մեծ Հնդկաստանը կապված է Հինդուիզմի տարածման հետ Հարավարևելյան Ասիայում, ինչպես նաև (որը տեղի է ունեցել մ.թ. առաջին դարերում) բուդդիզմի ընդլայնումը Հնդկական թերակղզու սահմաններից դուրս Կենտրոնական Ասիա և Չինաստան Մեծ Մետաքսի ճանապարհով։
Վանգլանգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վան Լանգ (վիետնամերեն Văn Lang, ty-nom 文郎) վիետնամական առաջին պետությունն է ժամանակակից Վիետնամի տարածքում, որը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 2524 թվականին[2][3]) (այլ աղբյուրների համաձայն՝ սա եղել է մ.թ.ա. 7-րդ դարում [2] [3]) եւ տեւել է մինչեւ մ.թ.ա. 258 թվականը[4]։
Երկիրը կառավարում էր Հոնգ-Բանգ դինաստիան։ Վանլանգցիները կոչվում էին լագվիետներ։ Վանլանգի մասին շատ քիչ բան է հայտնի. Հունգ Վուոնգի կառավարիչները և ինքը պետությունը հիշատակվել են Ցին և Թանգ աղբյուրներում[5]։
Վանլանգի հիմնադիրը թագավորն էր Հունգ Լանը, ով իրեն հայտարարեց երրորդ, գահը ժառանգական էր։ Հունգ Վուոնգները և՛ գլխավոր հրամանատարներ էին, և՛ հոգևոր առաջնորդներ։
Վանլանգում ստրկատիրական հասարակարգ էր։
Կխմերական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կխմերների կայսրությունը կամ Կամբուջադեշը (օգտագործվում է նաև Անգկոր Կամբոջա կամ Անգկորի թագավորություն տերմինը) քմերական ֆեոդալական պետություն է, որը գոյություն է ունեցել 9-13-րդ դարերում ժամանակակից Կամբոջայի, Վիետնամի, Թաիլանդի և Լաոսի տարածքում, կենտրոնը՝ Անգկորում։
Այն իր ծաղկման գագաթնակետին հասել է 12-րդ դարում։ Այս ժամանակաշրջանում կայսրությունը ներառում էր Վիետնամի, Կամբոջայի, Թաիլանդի և Լաոսի ժամանակակից տարածքները։ Պետությունը ձևավորվել է ցեղային հարաբերությունների քայքայման հետևանքով քհմերների ցեղերի միջև, որոնք բնակվում էին Հնդոչինայի ներքին տարածքներում։ Ցրված քմերական իշխանությունների միավորմանը նպաստել է Անգկորի բարենպաստ դիրքը, գյուղատնտեսության զարգացումը և արտաքին թշնամիներից պաշտպանվելու անհրաժեշտությունը։ Պետական կառույցների ձևավորման գործում որոշակի դեր է խաղացել նաև հնդկական քաղաքակրթության ազդեցությունը, որը տարածվել է առափնյա շրջաններից մինչև թերակղզու խորքերը։
Ջայավարման II-ը (802-850) պաշտոնապես համարվում է Կամբուջադեշի թագավորական դինաստիայի հիմնադիրը, սակայն իրականում երկրի միավորումը տեղի է ունեցել Ինդրավարման I-ի (877-889) և Յաշովարման I-ի (889-900) օրոք։ XI-XII դարերում երկիրը հասավ իր մեծագույն բարգավաճմանը և դարձավ Հարավարևելյան Ասիայի ամենահզոր պետություններից մեկը։ Սուրյավարման I (1002–1050) և Ուդայադիտյավարման II (1050–1066) թագավորները կառուցեցին ոռոգման մեծ ցանց, որը սնվում էր արհեստական լճից 16 կմ² տարածքով՝ Արևմտյան Բարայ։
Սուրյավարման II-ի օրոք երկիրը ավերիչ պատերազմներ մղեց Չաո Փրայա հովտում գտնվող հարեւան Մոն նահանգների և նաև Տյամպա նահանգի դեմ:Կամբուջադեշիի տարածքը հասնում է իր ամենամեծ չափերին։ Մայրաքաղաքի մոտակայքում տեղադրվում է կամբոջական ճարտարապետության հուշարձան՝ Անգկոր Վատ տաճար։ 12-րդ դարի կեսերից Կամբուջադեշան, ուժասպառ լինելով շարունակական պատերազմներից և շինարարության հսկայական մասշտաբներից, աստիճանաբար քայքայվեց։ 13-րդ դարի 2-րդ կեսին այն մշտապես ճնշվել է արևմուտքից թաիլանդական ցեղերի կողմից։ 14-րդ դարում Կամբուջադեշի կայսրությունը դադարեց գոյություն ունենալ։
Շրիվիջայա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սրիվիջայա (նաև՝ Շրիվաջա) (չինարեն՝ 三佛齐, 室利佛逝 200-1400 թթ.) հին մալայական թագավորություն է՝ կենտրոնացած Սումատրա կղզու վրա, որը տարածվում էր նաև Մալայական արշիպելագի և հարավարևելյան Ասիայի կղզիների վրա։ Այն ծագում է ըստ տարբեր աղբյուրների՝ մ.թ. 200-ից մինչև 500 թվականը։ Պետությունը դադարել է գոյություն ունենալ մոտ 1400 թվականին։ Անունը սանսկրիտում նշանակում է փայլուն հաղթանակ։
Վաջրայանա բուդդայականությունը ծաղկեց Սրիվիջայայում, այստեղ զարգացավ մշակույթն ու առևտուրը։ Բուդդայական համալսարանները շատ հեղինակավոր էին։ Իր բարձրության վրա Սրիվիջայան վերահսկում էր Սումատրա կղզին, Ճավա կղզու արևմտյան մասը, Կալիմանտան կղզու մի մասը, Մալայական թերակղզին և ժամանակակից Թաիլանդի մի մասը։
Արևմտյան ժամանակակից պատմական գիտության համար Սրիվիջայան հայտնաբերվել է միայն 1918 թվականին, երբ ֆրանսիացի պատմաբանները կարողացան նույնացնել սանսկրիտ անունը Sri Vijaya իսլամական Sribuza և չինական San-fo-qi անունով։
Նահանգի մայրաքաղաքը եղել է Պալեմբանգ քաղաքը Սումատրա կղզում, ամենայն հավանականությամբ հնագույն մայրաքաղաքը գտնվել է այն վայրում, որտեղ գտնվում է ժամանակակից քաղաքը, դրա մասին է վկայում Գանեշայի մեծ արձանի հայտնաբերումը, կան ենթադրություններ. տարբեր շենքերի և առարկաների գտնվելու վայրը, իսկ Շրի Վիջայայի սուրբ լեռը, ամենայն հավանականությամբ, համապատասխանում է Բուկիտ Սեգունթանգ լեռան հետ։
Իշխող դինաստիան Շայլենդրայի դինաստիան էր, ենթադրաբար ծագումով ճավայական։ Պետությունը հիմնադրվել է մինչև 500 թվականը, ենթադրաբար Կանթոլի նահանգի (Կան-տո-լի) տեղում։ Չինական աղբյուրները հարյուր տարի անց նշում են Սումատրայում երկու թագավորությունների մասին՝ Ջամբին և Պալեմբանգը, մինչդեռ Ջամբին բավականին հզոր էր և հարաբերություններ էր պահպանում Չինաստանի հետ։ 686 թվականին Ջամբին գրավել է Սրիվիջայան, ինչպես գրել է բուդդայական ուխտավոր Ի Չինգը։ Առևտրային ուղիների վրա հարմար նավահանգստում Պալեմբանգի շահավետ դիրքը հանգեցրեց թագավորության ծաղկմանը. գործվածքների, թանկարժեք քարերի, փղոսկրի, արծաթի, կամֆորայի, թանկարժեք փայտերի, համեմունքների, փղերի և խունկի առևտուրն անցնում էր Փալեմբանգով։ Նավերը նավարկեցին Մալակկայի և Սունդայի նեղուցներով՝ ապրանքներ փոխանակելով Հնդկաստանից, Չինաստանից և Արաբիայից։ Մալակկայի նեղուցը կոչվում էր նաև ծովային մետաքսի ճանապարհ։
Մալակկայի սուլթանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մալակկայի սուլթանությունը (մալայերեն՝ Kesultanan Melayu Melaka) իսլամադավան պետություն է Մալայզիայում և Արևմտյան Ինդոնեզիայում, որը գոյություն է ունեցել 1400-ից 1511 թվականներին։ 1414 թվականին Մալաքայի տիրակալը իսլամ է ընդունել՝ հույս ունենալով քաղաք գրավել մուսուլման վաճառականներին։ 1445 թվականին մուսուլմանները հեղաշրջում կատարեցին, սպանեցին երիտասարդ Ռաջային և գահին կանգնեցրին արքայազն Քասիմին, ով վերցրեց Մուզաֆար Շահ անունը (1445-1459)։ Սկսվեց պետության ինտենսիվ իսլամացումը։
Ոչնչացվել է պորտուգալացիների կողմից 1511 թվականին։
1299 թվականին Սրիվիջայան արքայազն Սանգ Նիլա Ուտաման հիմնադրեց Սինգապուրը:Նա կղզու վերահսկողությունը պահպանեց 48 տարի և 1366 թվականին Յուան կայսրի բանագնացի կողմից ճանաչվեց որպես կառավարիչ։ Պարամեսվարան իշխում էր Պալեմբանգում, Բինտանում և Սինգապուրում։ Նրա հետնորդները երկար ժամանակ կառավարել են Սինգապուրում՝ որդին՝ Շրի Տրի Բուանան (1372-1386), թոռը՝ Պադուկա Սերի Ռանա Վիրա Կերման (1386-1399) և ծոռը՝ Պադուկա Շրի Մահարաջա Պարամեշվարան (1399-1413)։ 1390-ականներին Մաջապահիտը հազարավոր նավեր ուղարկեց՝ հարձակվելու Մալակկայում տեղակայված Սրիվիջայա և Սինգապուր վրա։ Բենդահարա Թապայի հետ համաձայնության գալով՝ Մաջապահիտին հաջողվեց 1401 թվականին գրավել Սինգապուրը և վտարել Պարամեշվարային։
Պարամեսվարան փախավ հյուսիս և հիմնեց Մալաքկան 1402 թվականին։ 1409 թվականին Փարամեշվարան ստանձնեց Սուլթան Իսկանդար շահի տիտղոսը Փասայից արքայադստեր հետ ամուսնանալու պատճառով։ Նրա ամուսնությունը մուսուլման արքայադստեր հետ խրախուսում էր հպատակներին ընդունել իսլամ։
Մալակկայի հիմնական բնակչությունը հիմնականում հինդուներ էին։ Ըստ «Malay Chronicle»-ի՝ Պարամեսվարան երազում տեսել է, որ Մուհամեդը եկել է իր մոտ՝ Մալաքայում իսլամ հռչակելով։ Պարամեշվարան ընդունեց իսլամական անուն՝ դառնալով Սուլթան Իսկանդար Շահ, և նոր կրոնը արագորեն տարածվեց սուլթանությունում։
Պարամեշվարայից հետո իշխել է սուլթան Ահմադ շահը։ Նա պատասխանատու էր կայսրության կառուցման համար։ Մալակկայի կայսրությունը ծովային կայսրությունից վերածվեց առևտրային կայսրության։ Արևելյան այլ քաղաքակրթություններ, ինչպիսիք են Մինգ և Այութայա կայսրությունները, ինչպես օրինակ՝ Գուջարաթը, արաբները և եվրոպացիները առևտուր էին անում Մալակկայի հետ։
Սուլթան Ալադդին Ռիաթ Շահի օրոք՝ 15-րդ դարի վերջին, պորտուգալացիները Մալաքա են ժամանել առևտրի նպատակով։ 1511 թվականին Մահմուդ շահի օրոք Մալական գրավվեց պորտուգալացիների կողմից։
Եվրոպական գաղութացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1511 թվականի օգոստոսի 24-ին պորտուգալացիները գրավեցին Մալական։
Քաղաքը դարձավ պորտուգալացիների համար հենակետ Հարավարևելյան Ասիայում։ Գրավումից անմիջապես հետո պորտուգալացիները սկսեցին կառուցել հզոր ամրոց, որը կոչվում էր A'Famosa («հայտնի»)։ Այդ նպատակով օգտագործվել են քաղաքի գերի բնակիչները և սուլթանի 1500 ստրուկները, որոնք ինքնաբերաբար դարձել են Մանուել I-ի ստրուկները, մզկիթներից, դամբարաններից և քաղաքային այլ շինություններից քար են կոտրել։
Ստեղծվեց նոր վարչակազմ։ Քաղաքի գլխին կանգնած էր «ամրոցի նավապետը», որը ուղղակիորեն զեկուցում էր Հնդկաստանի փոխարքային։
Նա փոխարինվում էր երեքից չորս տարին մեկ։ «Բերդի նավապետի» տեղակալը «Նվահանգստի կապիտանն» էր։ Բացի այդ, ստեղծվել է քաղաքային խորհուրդ։ Խորհրդի գլխավոր դատավորն ու քարտուղարը նշանակվել են փոխարքայի կողմից, իսկ վեց խորհրդականներ, որոնք պատասխանատու են քաղաքի ֆինանսների, դատական գործընթացների և այլնի համար, ընտրվել են տեղի պորտուգալացիների կողմից։ Քաղաքային խորհրդում ծառայում էին նաև տեղի կաթոլիկ եկեղեցականների առաջնորդները։ Պորտուգալացին պահպանեց հին վարչակազմի մի մասը։ Տեղի մալայացիները և այլ ոչ քրիստոնյաները նրան ենթակա էին, և նա վերահսկում էր ոչ պորտուգալական դատարանները։
Մալակկայի նեղուցով անցնող բոլոր նավերը պետք է մտնեին Մալակա և վճարեին տուրք։ Նրանց, ովքեր փորձել են անցնել կողքով, պորտուգալացի պարեկները որսացել և խեղդել են։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «russland_vostok_28_03_12(ed.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Ванланга цари — Монархи. Древний Восток — Яндекс. Словари [https://web.archive.org/web/20130128032556/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8.%20%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%B9%20%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA/%D0%92%D0%B0%D0%BD%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%20%D1%86%D0%B0%D1%80%D0%B8/ Արխիվացված է Հունվար 28, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով:Կաղապար:Мёртвая ссылка
- ↑ } «Вьетнам». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
{{cite web}}: Check|url=value (օգնություն) - ↑ Trần Trọng Kim Việt Nam sử lược. — Хошимин: Ho Chi Minh City General Publishing House, 2005. — С. 17.
- ↑ Keith Taylor, The Birth of Vietnam, Appendix A, Appendix B and C