Թուլունիների պետություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թուլունիներ
طولونيون
 Աբբասյան խալիֆայություն 868 - 905 Աբբասյան խալիֆայություն 
Քարտեզ

Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու Արաբերեն Թուրքերեն
Կրոն Իսլամ
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն
Դինաստիա Թուլունիներ
Պետության գլուխ էմիր
Պատմություն
- .

Թուլունիների պետություն, ավատատիրական պետություն Եգիպտոսում (868-905)։ Իշխանության գլուխ էին թուրքական ծագմամբ Թուլունիները (արաբ․՝ طولونيون‎‎)։ Առաջինն է անկախացել Արաբական խալիֆայությունից։ Նրա իշխանության սահմաններում էին Եգիպտոսը, Սիրիան և Պաղեստինը։

Աբբասյան խալիֆայության տրոհումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրոհված Արաբական խալիֆայությունը (9-րդ դարի երկրորդ կեսին և 10-րդ դարի սկզբին)

9-րդ դարի երկրորդ կեսին և 10-րդ դարի առաջին կեսին Արաբական խալիֆայությունում աճեցին կենտրոնախույզ միտումները և սկսվեց նրա աստիճանական քայքայումը։ Տնտեսության զարգացման տարբեր մակարդակով և տարբեր լեզուներով ու մշակութային ավանդույթներով միացած տարածքներով կազմված բազմազգ կայսրության գոյությունը միշտ էլ ամուր չի եղել և ունեցել է կարճ կյանք։ Իսլամական պետությունը ևս բացառություն չեղավ։ Այն առաջին հերթին պահվում էր հզոր զինվորական իշխանության հաշվին։ Այն կորցնելուց հետո սկսվեց խալիֆայության դանդաղ տրոհումը։

Արաբ-մուսուլմանների հաղթանակներից հետո ամենուրեք հսկայական չափերի հասած մուսուլմանական համայնքի հոգևոր և քաղաքական կամքի բարձրագույն արտահայտողը համարվեց խալիֆայության իշխանությունը, որը 9-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսեց թուլանալ։ Միջդինաստիական ընդհարումների արդյունքում, որի հինք դրեցին ալ-Ամինն և ալ-Մամունը և քաղաքական վարչությունների միջև չդադարող պայքարը, սկսվեց խալիֆայության քայքայումը տեղական դինաստիաների կողմից կառավարվող մի շարք նահանգների։ Ստեղծված պայմաններից ելնելով խալիֆը ստիպված էր իշխանությունը կիսել տեղական էլիտայի հետ։ Ձևականորեն ենթարկվելով կենտրոնական իշխանությանը՝ մարզային առաջնորդները փաստորեն հրաժարվեցին ընդունել խալիֆի թե՛ հոգևոր, թե՛ աշխարհիկ իշխանությունը և հարկեր վճարել ընդհանուր պետական գանձարան։ Խալիֆայության մայրաքաղաքում խռովություններն ու պալատական հեղաշրջումները բերեցին Բաղդադում կառավարող դինաստիայի հեղինակության անկմանը և ինչպես արևելյան, այնպես էլ արևմտյան նահանգներում նրա ազդեցության թուլացմանը։ Հասարակության տարբեր խավերից հայտնվեցին մարդիկ, ովքեր իրենց շուրջը համախմբելով աղքատներին՝ տեղական կառավարումը վերցնում էին իրենց ձեռքը՝ խոստանալով վերջ տալ տեղական անարխիային, պետական իշխանության ինքնակամությանը և պա՛տպանել բնակիչներին ավազակներից ու շորթիչներից։ Հաճախ աղքատության այդպիսի շարժումները ընդունում էին հոգևոր պատերազմենրի տեսք, եթե պետությունը չէր կարողանում պայքարել դրանց դեմ։

Թուլունիների հիմնումը. Ահմադ իբն Թուլուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ահմադ իբն Թուլունի մզկիթը Կահիրեում (9 -րդ դար)

Առաջիններից մեկը որը կարողացավ անկախության հասնել Բաղդադի իշխանության նկատմամբ, Եգիպտոսի կառավարիչ Ահմադ իբն Թուլունն էր, ով դեռևս խալիֆ ալ-Մութազզի կողմից խորթ հոր հետ ուղարկվել էր Եգիպտոս՝ գավառներում կենտրոնական իշխանության ֆինանսական շահերը ներկայացնելու։ Ահմադը եռանդուն ու փառասեր աստիճանավոր էր։ Կարճ ժամանակում նա կարողացավ գրավել գավառում լրիվ վերահսկողությունը, ինքն էլ դարձավ տեղապահ, Եգիպտոսը վերածեց Թուլունիների անկախ էմիրության (868-905)։ Դա Եգիպտոսի տիրակալի՝ խալիֆայության սահմաններում անկախության հասնելու առաջին փորձն էր։ Բաղդադի խալիֆա ալ Մութամիդի եղբայրը՝ ալ-Մուվաֆֆակը, որ երկրի փաստացի կառավարիչն էր, Ահմադի մեջ տեսնում է առևտրական հակառակորդի, ով ոտնձգություն էր կատարել կենտրոնական իշխանության հետաքրքրություններին։ Օգտվելով այն հանգամանքից, որ ալ Մուվաֆֆակի հիմնական ուժերը զբաղված են զանգիների հետ պատերազմով՝ Ահմադ իբն Թուլունը մտավ Սիրիա և Պաղեստին ու դրանք միացրեց իր տիրույթներին՝ դա բացատրելով Բյուզանդիայի զորքերին դիմակայելու անհրաժեշտությամբ։

Ահմադ իբն Թուլունը Եգիպտոսում ստեղծեց պրոֆեսիոնալ բանակ՝ կազմված թուրքերից, բերբերներից ու սուդանցիներից։ Նրա օրոք ծաղկում ապրեցին գյուղատնտեսությունն ու առևտուրը, ծավալվեցին շինարարական աշխատանքներ. հյուսիսում կառուցվեց Ֆուստատ նոր քաղաքը, որի մզկիթը ոչնչով չէր զիջում Սամարայում գտնվող գլխավոր մզկիթին։ Ահմադը սկսեց նաև դրամներ հատել, որոնց վրա՝ խալիֆի անվան կողքին գրում էր իր անունը։ Հետագայում եգիպտացի պատմաբանները Ահմադի կառավարման ժամանակաշրջանը անվանեցին « Եգիպտական պատմության ոսկեդար»։ Չգոհանալով Եգիպտոսի, Սիրիայի և Պաղեստինի վրա ունեցած իշխանությամբ՝ Ահմադ իբն Թուլունը սկսեց խառնվել Բաղդադի պալատական գործերին. 883 թվականին նա փորձեց ալ Մուվաֆֆակին զրկել իշխանությունից հօգուտ նրա եղբոր՝ խալիֆ ալ-Մութամիդի։ Սակայն նրա այս ծրագիրը չիրագործվեց։

884 թվականին, իր փառքի գագաթնակետին հասած Ահմադ իբն Թուլունը մահացավ և, խալիֆայության ինքնավար մարզերում գործող սովորույթի համաձայն, էմիրի պաշտոնը ժառանգեց նրա 20-ամյա որդին՝ Խումարավայհը, ով, հետևելով հոր օրինակին, իշխում էի ինքնուրույն և ավելի քիչ էր հաշվի նստում խալիֆի հետ։ Զսպելով զանգիների ապստամբությունը և տեղեկանալով Ահմադ իբն Թուլունի մահվան մասին՝ ալ-Մուվաֆֆակը կրկին զորք է ուղարկում Եգիպտոս, որը պարտություն է կրում, ինչի արդյունքում խալիֆը ստիպված է լինում օրինականացնել Թուլունիների ժառանգական իշխանությունը և ընդունել Խումարավայհին և նրա ժառանգներին՝ որպես Եգիպտոսի ու Սիրիայի տիրակալներ։ Ալ-Մուվաֆֆակի անունը պետք է նշվեր ուրբաթօրյա աղոթքի ժամին։ Հաջորդ խալիֆան՝ ալ-Մուվաֆֆակի որդին, որպեսզի ամրապնդեր հարաբերությունները Թուլունիների հետ, ամուսնացավ Խումարավայհի դստեր հետ։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]