Թոմաս Լիրեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թոմաս Լիրեր
Ծնվել էանհայտ
Վախճանվել էանհայտ
Մասնագիտությունգրող
Լեզուգերմաներեն
Քաղաքացիություն Գերմանիա
 Thomas Lirer Վիքիպահեստում

Թոմաս Լիրեր կամ Թոմաս Լիրարը Ռանկվայլից (գերմ.՝ Thomas Lirer, գերմ.՝ Thomas Lirar aus Rankweil, մահացել է 1475 թվականից հետո[1][2]), գերմանացի մատենագիր, «Շվաբյան տարեգրության» (գերմ.՝ Schwäbische Chronik) կամ «Բոլոր թագավորների և կայսրերի տարեգրության» գերմ.՝ Chronik von allen Königen und Kaisern) հեղինակը, որն առաջին անգամ հրատարակվել է Ուլմում 1486 թվականին՝ «Կայսրերի Գմյունդյան տարեգրության» (գերմ.՝ Gmünder Kaisern) հետ միասին[3]։

Թոմաս Լիրերի «Շվաբյան տարեգրություն» հրատարակության տիտղոսաթերթը, 1761
Ռոտենֆանի կոմսերը։ Պատկերազարդում Թոմաս Լիրերի «Շվաբյան տարեգրությունից» (1486)
Կայսր Կառլոս Մեծը իր պալատականների հետ։ Պատկերազարդում Թոմաս Լիրերի «Շվաբյան տարեգրությունից» (1486)
Թոմաս Լիրերա փողոցը ավստրիական Գյոցիս գյուղում

Կյանք և ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նրա իսկական անունը չի հաստատվել, «Թոմաս Լիրեր»-ը նրա կեղծանուն է կամ կեղծանունը[4], որտեղ գերմաներեն Lirer-ը կարելի է թարգմանել որպես «քնարահար» (ժամանակակից գերմ.՝ spieler auf Leier) կամ «պատմող»[5]։ Այն ենթադրությունը, որ նա ծնվել է 1470-ականների սկզբին Ալտախում (ժամանակակից Ֆելդկիրխ օկրուգ Ավստրիայի Ֆորարլբերգ դաշնային նահանգում), Մոնֆորտների կոմսերի կալվածքում, հերքվել է պատմաբան Կարլ Հայնց Բուրմայստերի կողմից, ով 30 տարի (1971-2001) ղեկավարել է Բրեգենցի Ֆորարլբերգ դաշնային շրջանի արխիվը։ Ըստ Կ. Հ. Բուրմայստերի՝ «Թոմաս Լիրեր» կեղծանվան տակ կարող էր թաքնված լինել կրթված աշխարհական (լատին․՝ laicus peritus), որը ծառայել է որպես գրագիր կամ դատավոր։ Հավանաբար նա ծնվել է Տիրոլի Ֆելդկիրխի մոտ գտնվող Ռանկվեյլում և եղել է Վերդենբերգի կոմսերից մեկի սպասավորը, որին նա ուղեկցել է Պորտուգալիա մեկնելիս[6]։

Այս ամենի մասին նա ինքն է հայտնել իր «Շվաբյան տարեգրության» առաջին մասի վերջում, որը գրվել է 1460-1485 թվականներին և կրել է, մեծ մասամբ, առասպելական և դիցաբանական բնույթ։ Նրանում Շվաբիայի և Տիրոլի պատմությունը սկսվում է հնագույն Ռեցիա նահանգից և մտացածին հռոմեական կայսր Կյուրոսի ժամանակներից, ով իբր եկել է այդտեղ իր ընտանիքի և հպատակների հետ։ Շվաբական կոմսերի հռոմեացիներից ծագման մասին լեգենդները թվագրվում են 14-րդ դարի կեսերին[7] և արդեն հիմնավոր կասկածներ են առաջացրել Վերածննդի դարաշրջանի հեղինակների մոտ, օրինակ՝ շվաբացի մատենագիր Հանս Մյուլլերը, ով օգտագործել է Լիերերի ստեղծագործությունը իր «Ցիմերնյան ժամանակագրություն»-ում (գերմ.՝ Chronik der Grafen von Zimmern, 1566), որը գրվել է կոմս Ֆրոբեն Քրիստոֆ ֆոն Ցիմերնի մասնակցությամբ[7]։

Լիրերի հիմնական նպատակը, ակնհայտորեն եղել է տեղի ֆեոդալ կառավարիչների՝ Մոնֆորների, Վերդենբերգների, Բրեգենցների և Տոգենբուրգների[8] փառաբանումը և 13-15-րդ դարերում իրենց հարևաններից գրավված հողերի սեփականության իրավունքի պատմական և ծագումնաբանական հիմնավորումը։

«Շվաբյան տարեգրության» երկրորդ մասը տարբերվում է առաջինից և պարունակում է համաշխարհային պատմության համառոտ ակնարկ՝ աշխարհի ստեղծումից մինչև 1462 թվականը, կենտրոնանալով Կառլոս Մեծի թագավորության վրա։ Այն ներառում է մոտ քառասուն գերմանական ժողովրդական ասացվածքներ, ներառյալ մեկը, որը վերաբերվում է Մայնցի արքեպիսկոպոս Ուիլիգիսին, որն ուղեկցվում է Հռենոսի Մկնիկի աշտարակում նրա մահվան առասպելական պատմությամբ[9], որը ժողովրդական ավանդույթում ավելի հաճախ կապված է նրա նախորդ Գատտոն II-ի հետ։ Հետագայում տարեգրության հրատարակիչները շարունակել են այն նախ մինչև 1494 թվականը, այնուհետև մինչև 1500 թվականը[7]։ Դրա հավանական աղբյուրներից մեկը, ի լրումն վերոհիշյալ «Գմյունդյան տարեգրության» (մոտ 1400 թվական), կարող է լինել հանգավորված «Կայսերական տարեգրությունը»[5] կամ «Համաշխարհային տարեգրությունը», որը հրատարակվել է 1477 թվականին Աուգսբուրգում ստրասբուրգցի պատմաբան Յակոբ Թվինգեր ֆոն Քյոնիգշոֆենի կողմից։

Հրապարակումներ և հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լինելով անվստահելի պատմական աղբյուր և ըստ էության, միջնադարյան առասպելագրության հուշարձան, այլ ոչ թե պատմագրության, Թոմաս Լիրերի տարեգրությունն արագորեն հայտնի է դարձել հրատարակիչների մոտ։ Կոնրադ Դինկմուտի առաջին հրապարակումից անմիջապես հետո, որն իրականացվել է 1486 թվականի հունվարին Ուլմում և պատկերազարդվել բազմաթիվ փորագրանկարներով, հաջորդել է երկրորդը, 1494 թվականին այն վերահրատարակվել է Ստրասբուրգում Յոհան Կնոբլոխի[9], իսկ 1500 թվականին՝ Բարտոլոմեուս Կիստլերի կողմից[10]։ 1761 թվականին բավարացի պատմաբան, Լինդաուի քաղաքապետ Յոհան Ռայնհարդ Վեգելինը հրապարակել է այն իր մեկնաբանությամբ։

Տարեգրության նկատմամբ նոր հետաքրքրություն է առաջացել 19-րդ դարի սկզբին գերմանացի ռոմանտիկների որոնումներով, որոնք ակտիվորեն զբաղվել են ժողովրդական ավանդույթների հավաքագրմամբ և հրատարակմամբ։ Այսպես, պորտուգալացի արքայադուստր Էլիզայի հանդեպ Արբոգաստ ֆոն Անդելոնի սիրո լեգենդը, որը գրանցել է Լիերերը, օգտագործվել է նրա «Արբոգաստ ֆոն Անդելոն և Էլիզա Պորտուգալացին, Ալբրեխտ ֆոն Վերդենբերգը և Ամիսը Պոնազիրին» պատմվածքում «Ձմեռային այգի» ժողովածուից (գերմ.՝ Der Wintergarten, 1809)[11] ռոմանտիկ գրող և բանահավաք Լյուդվիգ Ախիմ ֆոն Առնիմը, ով իր աներձագ և բանաստեղծ Կլեմենս Բրենտանոյի գրադարանում ծանոթացել է 1761 թվականի Շվաբյան տարեգրության հրատարակությանը։ Իսկ 1824 թվականին այն հիմք է հանդիսացել «Կոմս Ալբրեխտ ֆոն Վերդենբերգ» պատմվածքի համար, որը գրել է գրող, իրավաբան և դիվանագետ Իոզեֆ Ալբերտ ֆոն Իթները, ով օգտագործել է տարեգրության նույն հրատարակությունը[12]։ Կոմս Մոնֆորտ ֆոն Ռոտենֆանի լեգենդը ոգեշնչել է հայտնի շվաբացի մեսմերիստ- բժիշկ և բանաստեղծ Յուստինուս Կերներին ստեղծելու «Կոմս Մոնֆորտ» (գերմ.՝ Graf Montfort) բալլադը, որը ընդգրկվել է «Գերմանացի պոետների անտառ» (գերմ.՝ Deutscher Dichterwald, 1813).[13] ժողովածուում։ Իսկ Շվաբիական Բունդուսի մասին լեգենդը հիմք է հանդիսացել «Կոմս Բունդուս, գայլ մականունով» (գերմ.՝ Herzog Bundus, genannt der Wolf) հեքիաթի համար, որը հրատարակվել է 1818 թվականին Գրիմ եղբայրների «Գերմանական լեգենդներ» (գերմ.՝ Deutsche Sagen)[14] ժողովածուի երկրորդ հատորում։

Մյունխենի Բավարիական պետական գրադարանի (Catal. Cod. MonacIN 436) հավաքածուում 86 թերթի վրա պահպանվել է 20 նկարազարդումներով տարեգրության ձեռագիր, որը թվագրվում է 15-րդ դարի վերջով։ 2005 թվականին Լայպցիգում հրատարակվել է տարեգրության ֆաքսիմիլային հրատարակությունը, որը խմբագրել և մեկնաբանել է Պետեր Ամելունգը։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած այն հանգամանքին, որ ժամանակակից գիտնականների մեծ մասը Թոմաս Լիրերի անունը կեղծանուն է համարում, նրա հիշատակին անվանակոչվել է (Ֆորարլբերգ, Ավստրիա) տոնավաճառային բնակավայրի փողոցներից մեկը։

Հրատարակություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Thomas Lirer. Schwäbische Chronik, Ulm 1486. Kommentar und text bearbeitet von Peter Amelung. Faksimile und Kommentar. — Leipzig, 2005. — 136, 43, Ill S. — ISBN 3-361-00155-2.

Մատենագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Franck Jakob. Lirer, Thomas // Allgemeine Deutsche Biographie. — Band 18. — Leipzig: Duncker & Humblot, 1883. — S. 746–748.
  • Graf Klaus. Lirer, Thomas // Neue Deutsche Biographie. — Band 14. — Berlin: Duncker & Humblot, 1985. — S. 680–681. — ISBN 3-428-00195-8.
  • Graf Klaus. Exemplarische Geschichten: Thomas Lirers «Schwäbische Chronik» und die «Gmünder Kaiserchronik». — München: Wilhelm Fink Verlag, 1987. — 287 s. — ISBN 3-7705-2459-4. (Forschungen zur Geschichte der älteren deutschen Literatur, Bd. 7).
  • Längle Otmar. Die Altacher Abkunft des Chronisten Thomas Lirer // Montfort. Vierteljahresschrift für Geschichte und Gegenwart Vorarlbergs. — Jg. 28. — Heft 1. — Dornbirn: Vorarlberger Verlagsanstalt, 1976. — S. 29–32.
  • Burmeister Karl Heinz. Zur Person des Chronisten Thomas Lirer // Montfort. Vierteljahresschrift für Geschichte und Gegenwart Vorarlbergs. — Jg. 28. — Heft 1. — Dornbirn: Vorarlberger Verlagsanstalt, 1976. — S. 149–151.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Немецкая национальная библиотека, Берлинская государственная библиотека, Баварская государственная библиотека и др. Record #118874489 Արխիվացված 2020-12-04 Wayback Machine // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.
  2. ↑ CERL Thesaurus Արխիվացված 2020-11-21 Wayback Machine — Консорциум европейских научных библиотек.
  3. ↑ Graf K. Exemplarische Geschichten: Thomas Lirers «Schwäbische Chronik» und die «Gmünder Kaiserchronik» Արխիվացված 2016-04-06 Wayback Machine. — München, 1987. — S. 48.
  4. ↑ Lirer, Thomas Արխիվացված 2022-01-15 Wayback Machine // Repertorium Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters. — Bayerische Staats Bibliothek, 2012.
  5. ↑ 5,0 5,1 Graf K. Lirer, Thomas Արխիվացված 2021-05-05 Wayback Machine // Neue Deutsche Biographie. — Bd. 14. — Berlin, 1985. — S. 680.
  6. ↑ Burmeister K. H. Zur Person des Chronisten Thomas Lirer // Montfort. Vierteljahresschrift für Geschichte und Gegenwart Vorarlbergs. — Jg. 28. — Heft 1. — Dornbirn, 1976. — S. 149.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Franck J. Lirer, Thomas Արխիվացված 2022-01-17 Wayback Machine // Allgemeine Deutsche Biographie. — Bd. 18. — Lpz., 1883. — S. 747.
  8. ↑ Graf K. Exemplarische Geschichten: Thomas Lirers «Schwäbische Chronik» und die «Gmünder Kaiserchronik» Արխիվացված 2016-04-06 Wayback Machine. — S. 65.
  9. ↑ 9,0 9,1 Franck J. Lirer, Thomas Արխիվացված 2022-01-17 Wayback Machine // Allgemeine Deutsche Biographie. — S. 748.
  10. ↑ Schwäbische Chronik Արխիվացված 2019-07-14 Wayback Machine // Repertorium Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters.
  11. ↑ Arnim Achim von. Arbogast von Andelon Արխիվացված 2019-03-22 Wayback Machine // Der Wintergarten. — Berlin, 1809. — S. 115–134.
  12. ↑ Ittner Joseph Albrecht von. Graf Albrecht von Werdenberg Արխիվացված 2019-07-14 Wayback Machine // Jos. Albr. v. Ittner’s Schriften. — Bd. 1: Erzählungen. — Freiburg im Breisgau: Wagner, 1827. — S. 250–296.
  13. ↑ Kerner Justinus. Graf Montfort Արխիվացված 2021-04-19 Wayback Machine // Deutscher Dichterwald. — Tübingen, 1813. — S. 162–164.
  14. ↑ Brüder Grimm. Herzog Bundus, genannt der Wolf Արխիվացված 2019-03-22 Wayback Machine // Deutschen Sagen. — Bd. 2. — Berlin, 1818. — S. 237–238.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոմաս Լիրեր» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թոմաս_Լիրեր&oldid=8999784» էջից