Ալտրուիզմը էթիկայում
Էթիկական փիլիսոփայության մեջ ալտրուիզմը (նաև կոչվում է ալտրուիզմի էթիկա, բարոյախոսական ալտրուիզմ և էթիկական ալտրուիզմ) էթիկական ուսմունք է, որը պնդում է, որ անհատի գործողությունների բարոյական արժեքը կախված է բացառապես այլ անհատների վրա այդ գործողությունների ազդեցությունից՝ անկախ կատարողի վրա դրա հետևանքներից։ Ջեյմս Ֆիզերը ալտրուիզմը սահմանում է հետևյալ կերպ[1]․
«Գործողությունը բարոյապես ճիշտ է, եթե այդ արարքի հետևանքները բացի կատարողից բոլորի համար ավելի բարենպաստ են, քան անբարենպաստ»։
Օգյուստ Կոնտի ալտրուիզմի տարբերակը կոչ է անում ապրել հանուն ուրիշների։ Նա, ով հետևում է այս էթիկաներից որևէ մեկին, հայտնի է որպես «ալտրուիստ»։
Ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Ալտրուիզմ» բառը (ֆր․՝ altruisme, autrui-ից՝ «այլ մարդիկ», առաջացել է լատիներեն alter՝ «այլ» բառից) ստեղծվել է պոզիտիվիզմի ֆրանսիացի հիմնադիր Օգյուստ Կոնտը, որպեսզի նկարագրի իր կողմից պաշտպանված էթիկական ուսմունքը։ Նա կարծում էր, որ անհատները ունեն սեփական շահերից հրաժարվելու և ուրիշների համար ապրելու բարոյական պարտավորություն։ Կոնտը իր «Պոզիտիվիստական կատեխիզմ»-ում[2] ասում է․
Սոցիալական տեսակետը չի կարող հանդուրժել իրավունքներ հասկացությունը, քանի որ այն հիմնված է անհատականության վրա։ Մենք ծնվել ենք ամեն տեսակի պարտավորությունների բեռի տակ՝ մեր նախորդների, իրավահաջորդների, մեր ժամանակակիցների հանդեպ։ Մեր ծնվելուց հետո այդ պարտավորությունները մեծանում կամ կուտակվում են, քամի որ մեզ որոշ ժամանակ է մնացել, որ մենք կարողանանք վերադարձնել որևէ ծառայություն․․․ Սա («ապրել ուրիշների համար»)՝ մարդկային բարոյականության վերջնական բանաձևը, ուղղակի պատժամիջոց է տալիս բացառապես մեր բնազդներին՝ երջանկության և պարտականության ընդհանուր աղբյուրին։
Կաթոլիկ հանրագիտարանում ասվում է, որ Կոնտի ալտրուիզմի համար «Բարոյականության առաջին սկզբունքը սոցիալական համակրանքի կարգավորիչ գերակայությունն է բնազդների նկատմամբ»[3]։ Գրող Գաբրիել Մորանը (Նյու Յորքի համալսարանի հումանիտար և սոցիալական գիտությունների ամբիոնի պրոֆեսոր) ասում է․ «Կյանքի օրենքն ու պարտականությունը ալտրուիզմի մեջ (Կոնտի համար) ամփոփված էր «Ապրիր ուրիշների համար» արտահայտության մեջ»[4]։
Տարբեր փիլիսոփաներ ուսմունքը սահմանում են տարբեր ձևերով, բայց բոլոր սահմանումները հիմնականում պտտվում են ուրիշներին օգուտ բերելու բարոյական պարտավորության կամ ուրիշներին ծառայելու բարոյական արժեքի արտահայտման շուրջ։ Փիլիսոփա Չ․ Դ․ Բրոդը ալտրուիզմը սահմանում է որպես «ուսմունք, որ մեզանից յուրաքանչյուրը ուրիշներին օգուտ բերելու հատուկ պարտավորություն ունի»[5]։ Փիլիսոփա Ու․ Գ․ Մաքլագանը դա սահմանում է որպես «պարտականություն՝ թեթևացնել տագնապը և նպաստել մեր ընկերների երջանկությանը․․․Ալտրուիզմը նշանակում է պարզապես հաստատել, որ մարդը կարող է և պետք է ընդհանրապես նվազեցնի սեփական հաճույքը կամ երջանկությունը, որպես այդպիսին, երբ նա որոշում է կայացնում, թե ինչ գործողության ընթացքի հետևի»[6]։
Որպես հետևանքային էթիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալտրուիզմը հաճախ դիտվում է որպես հետևանքների ձև, քանի որ այն ցույց է տալիս, որ գործողությունը էթիկապես ճիշտ է, եթե այն լավ հետևանքներ է բերում ուրիշների համար[7]։ Ալտրուիզմը կարող է նման լինել ուտիլիտարիզմին, սակայն էական տարբերությունն այն է, որ վերջինս սահմանում է գործողություններ, որոնք առավելագույնի են հասցնում լավ հետևանքները ողջ հասարակության համար, մինչդեռ ալտրուիզմը սահմանում է առավելագույն լավ հետևանքներ բոլորի համար, բացի կատարողից։ Հերբերտ Սփենսերը պնդում էր, որ, քանի որ հասարակության մնացած մասը գրեթե միշտ գերազանցում է ուտիլիտարիստին, իսկական ուտիլիտարիստը անխուսափելիորեն կավարտվի ալտրուիզմով[7]։ Արդյունավետ ալտրուիզմը փիլիսոփայություն և սոցիալական շարժում է, որը պնդում է, որ մեր գործողությունների հետևանքները՝ մեզ և ուրիշների համար, կարևոր են, և ձգտում է առավելագույնի հասցնել այդ հետևանքների ընդհանուր որակը։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դեյվիդ Քելլին, քննարկելով Այն Ռանդի տեսակետները, ասում է, որ «չկա ռացիոնալ հիմք պնդելու, որ ուրիշներին ծառայելու համար ինքդ քեզ զոհաբերելը բարոյապես գերազանցում է սեփական շահը հետապնդելը։ Ալտրուիզմը, ի վերջո, կախված է ոչ ռացիոնալ «ռացիոնալներից», միստիցիզմից՝ ինչ-որ ձևով․․․»։ Ավելին, նա գտնում է, որ կա պետության կողմից այդ բարոյական իդեալը պարտադրելու վտանգը․ «Եթե անձնազոհությունը իդեալ է, եթե ուրիշներին ծառայելը ամենաբարձր, ամենապատվաբեր գործողությունն է, ինչու՞ չստիպել մարդկանց գործել ըստ այդմ»։ Նա կարծում է, որ դա կարող է ի վերջո հանգեցնել նրան, որ պետությունը բոլորին պարտադրի կոլեկտիվիստական քաղաքական համակարգ[8]։
Նորվեգացի էկո-փիլիսոփա Առնե Նեսսը պնդում է, որ բնապահպանական գործողությունները, որոնք հիմնված են ալտրուիզմի վրա, բխում են «ես»-ի կրճատված «էգոիկ» հայեցակարգից։ Նա պնդում է, որ ինքնաիրականացումը կհանգեցնի «էկոլոգիական ես»-ի վերականգնմանը, որում նախկինում որպես ալտրուիստական համարվող արարքներն իրականում սեփական շահի ձև են[9]։
Գերմանացի փիլիսոփա Մաքս Շելերը առանձնացնում է երկու տարբեր եղանակներ, որոնցով ուժեղները կարող են օգնել թույլերին, մեկը սիրո արտահայտությունն է, «դրդված անվտանգության, ուժի և ներքին փրկության, սեփական կյանքի և գոյության անպարտելի լիության հզոր զգացումով»[10] և մեկ ուրիշը, որը պարզապես «սիրո բազմաթիվ ժամանակակից փոխարինողներից մեկն է, ...ոչ այլ ինչ, քան ինքդ քեզնից հեռանալու և ուրիշների գործերում իրեն կորցնելու մղումը»[10]։ Վատագույն դեպքում Շելերն ասում է․ «փոքրերի, աղքատների, թույլերի և ճնշվածների հանդեպ սերն իսկապես քողարկված ատելություն է, ճնշված նախանձ, նվաստացնելու մղում և այլն, որոնք ուղղված են հակառակ երևույթների դեմ՝ հարստություն, ուժ, առատաձեռնություն»[10]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Internet Encyclopedia of Philosophy | An encyclopedia of philosophy articles written by professional philosophers» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ Große Kracht, Hermann-Josef (2019). Auguste Comte: Catéchisme positiviste [Katechismus der positiven Religion] (1852). Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden. էջեր 57–64. ISBN 978-3-658-15249-9.
- ↑ Altruism. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. էջեր 84–84.
- ↑ Noticing Social Interests in Myths and Rituals. Routledge. 2014 թ․ դեկտեմբերի 18. էջեր 60–93. ISBN 978-1-315-71098-3.
- ↑ Duncan, A. R. C. (1973-06). «Broad's Critical Essays in Moral Philosophy. Edited by David Cheney. London: George Allen & Unwin; New York: Humanities Press, 1971. Pp. 370. $20.95». Dialogue. 12 (2): 341–342. doi:10.1017/s0012217300036568. ISSN 0012-2173.
- ↑ Maclagan, W. G. (1954-04). «Self and Others: A Defence of Altruism». The Philosophical Quarterly. 4 (15): 109. doi:10.2307/2216382. ISSN 0031-8094.
- ↑ 7,0 7,1 SEGLOW, JONATHAN. The Ethics of Altruism. Abingdon, UK: Taylor & Francis.
- ↑ «The Atlas Society | Ayn Rand, Objectivism, Atlas Shrugged». www.atlassociety.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ Gestalt Thinking and Buddhism. Dordrecht: Springer Netherlands. էջեր 1839–1849. ISBN 978-1-4020-3727-6.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 «Ressentiment by Max Scheler (Schocken; 200 pp.; $2.95 [paper])». Worldview. 16 (3): 60–60. 1973-03. doi:10.1017/s0084255900053079. ISSN 0084-2559.