Քրիստոնեությունը Թուրքիայում

Թեև Թուրքիայում քրիստոնյաները կրոնական փոքրամասնություն են (երկրի բնակչության 0,6 %-ը^[1]), Թուրքիայի տարածքում քրիստոնեությունը երկար պատմություն ունի։ Թուրքիայի կողմից գրավված տարածքների բնիկներ էին քրիստոնեության մեջ հարգված սրբեր Պողոս առաքյալը, Եփեսոսի Տիմոթեոսը (որին Պողոսը երկու նամակ է հղել Տիմոթեոսին), Պողիկարպոս Զմյուռնիացին և Նիկողայոս Հրաշագործը^[2]^[3]։

Առաքելական ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեությունը Թուրքիայի տարածքում սկիզբ է առել առաքելական ժամանակներից։ Հենց այստեղ՝ Անտիոք քաղաքում (այժմ՝ Անտակիա), քրիստոնյաներն առաջին անգամ սկսել են կոչվել քրիստոնյաներ։ Ծնունդով Կիլիկիայի Տարս (այժմ՝ Մերսինի նահանգ) քաղաքից Պողոս առաքյալն այստեղ քրիստոնեական եկեղեցիներ է հիմնել դեռևս 1-ին դարի կեսերին տեղի հունախոս բնակչության շրջանում։ Նա քարոզում էր Պամփիլիայում, Իկոնիայի, Լիկաոնիայում, Կիլիկիայում, Գաղատայում (Գաղատացիներին ուղղված թուղթ) և Կոլոսա քաղաքի բնակիչներին (Կողոսացիներին ուղղված թուղթ)։ Ուժեղ քրիստոնեական համայնքները ձեւավորվել են Եփեսոսում (Պողոսը անհատական ուղերձ է հղել այս քաղաքի բնակիչներին), Զմյուռնիայում, Պերգամոսում, Տհյատիրայում, Սարդիսում, Ֆիլադելֆիայում և Լաոդիկիայում (Ասիայի Ապոկալիպսիսի յոթ եկեղեցիներ)։

Բյուզանդական շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

4-րդ դարի սկզբին քրիստոնեությունն ընդունել են հայերը, որոնք բնակեցրել են ժամանակակից Թուրքիայի արևելյան տարածքները (Արևմտյան Հայաստան)։ Նույն դարում Հռոմեական կայսրության կենտրոնը տեղափոխվել է Թուրքիայի տարածք և հիմնադրվել Բյուզանդական կայսրությունը՝ մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում (այժմ՝ Ստամբուլ), որտեղ կառուցվել է ամենամեծ քրիստոնեական տաճարը՝ Սոֆիայի տաճարը։ Քրիստոնեությունը դարձել է նոր պետական կազմավորման պաշտոնական կրոնը։ Այստեղ հիմնվել են ուղղափառ պատրիարքների՝ Կոստանդնուպոլսի և Անտիոքի նստավայրերը։ Թուրքիայի տարածքում 4-8-րդ դարերում՝ Կոստանդնուպոլիս, Նիկեա (այժմ՝ Իզնիկ), Քաղկեդոն (այժմ՝ Քադըքյոյ) և Եփեսոս քաղաքներում, անցկացվել են տիեզերական ժողովներ, որոնք դրել են քրիստոնեական սկզբունքների հիմքերը։ Ուղղափառության կարևոր մտավոր կենտրոնն այն ժամանակ Կապադովկիան էր, որտեղ ապրում էին մեծ կապադովկացիները՝ Վասիլի Մեծը, Գրիգոր Նիսացին և Գրիգոր Նազիանզինը։

5-րդ դարում Եդեսիա և Նուսայբին քաղաքները վերածվել են նեստորականության հոգևոր կենտրոնների։ 6-րդ դարից Հակոբ Բարադեյը հիմնել է մոնոֆիզիտ Սիրո-յակովիտ եկեղեցին։

Բյուզանդական ոճի եկեղեցիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եկեղեցու անվանում	Պատկեր	Կարգավիճակ
Սուրբ Անդրեաս եկեղեցին Քրիսուն		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Փրկիչ եկեղեցի (Քորա)		վերածվել է մզկիթ-թանգարանի
Պանտոկրատորի վանք		վերածվել է մզկիթի
Պանտեպոպտի Քրիստոսի եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Անտիոքոսի պալատ		ավերակներ
Ֆարոսի Աստվածածին եկեղեցի		ավերակներ
Գաստրիայի վանք		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Գեորգի տաճար (Ստամբուլ)		գործող
Սուրբ Իրինա եկեղեցի		թանգարան
Սուրբ Սոֆիայի տաճար (Ստամբուլ)		վերածվել է մզկիթ-թանգարանի
Առաքյալների եկեղեցի		ավերված, ներկայիս Ֆաթիհ մզկիթի տեղում
Լիպսայի վանք		վերածվել է մզկիթի
Ստուդիայի վանք		ավերակներ, փակ է այցելուների համար մզկիթի վերածվելու պատճառով
Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս)		վերածվել է մզկիթի
Վլախերնի եկեղեցի		գործող
Մոնղոլական Մարիամ եկեղեցի		գործող
Միրելեոն		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս)		վերածվել է մզկիթի
Պամմակարիստայի Աստվածածին եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Սերգիոսի և Բաքոսի եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Բուլղարական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի		գործող
Սուրբ Դիմիտրի եկեղեցի Ֆերիքեյում, Ստամբուլ		գործող
Սուրբ Ֆեկլա եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Թեոդորոս եկեղեցի (Կոստանդնուպոլիս)		վերածվել է մզկիթի
Սուրբ Թեոդոսիա եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Կիրիոտիսայի Աստվածածին եկեղեցի		վերածվել է մզկիթի
Կուշտիլի վանք		ավերակներ
Պանագիա Սումելա		թանգարան
Աստվածածնի Տուն (Եփեսոս)		թանգարան
Մարիամ Անա Եկեղեցի		գործող
Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Դեմրե) (Սանտա Կլաուս)		ավերակներ, թանգարան

Քրիստոնեության անկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սակայն իսլամ դավանող օսմանյան թուրքերի կողմից Բյուզանդական կայսրության տարածքների ներխուժումից և գրավումից հետո (ավարտվել է 1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի անկմամբ) քրիստոնեությունը վերածվել է հույների և հայերի ազգային կրոնի։ Կաթոլիկ միսիոներների գործունեությունը հայերի շրջանում հանգեցրել է հայ կաթոլիկ եկեղեցու առաջացմանը, իսկ բողոքականները՝ Հայ ավետարանական եկեղեցու։

Թուրքիայում քրիստոնեությանը հսկայական հարված է հասցվել 20-րդ դարում, երբ միլիոնավոր քրիստոնյաներ ոչնչացվել կամ վտարվել են ամբողջ կայսրությունում (Կիլիկյան կոտորած, Հայոց ցեղասպանություն, Ասորիների ցեղասպանություն, Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն, Զմյուռնիայի կոտորած, հույն-թուրքական բնակչության փոխանակում)։

1922 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության կազմավորումից հետո քեմալական կառավարությունը թուրքալեզու հույների շրջանում թուրքական ուղղափառ եկեղեցի ստեղծելու փորձ է կատարել, որը, սակայն, լայն զարգացում չի ունեցել^[4]։

Ներկայիս իրավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այժմ բոլոր քրիստոնյաների մեկ երրորդը ուղղափառներ են. հիմնականում բնակվում են Ստամբուլում։ Հույները ճանաչում են Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի հոգևոր իշխանությունը։ Կան ռուսական և բուլղարական ուղղափառ եկեղեցիների ներկայացուցչություններ։

Հավատացյալ հայերը պատկանում են առաքելական և ավելի փոքր չափով կաթոլիկ եկեղեցիներին։

Բողոքականները կազմում են քրիստոնյաների ընդհանուր թվի 7 %-ը, մասնավորապես Զմյուռնիայում գոյություն ունի բապտիստական համայնք, որը մտնում է թուրքական Բողոքական եկեղեցիների ասոցիացիայի մեջ^[5]։