Ալգետիի ազգային պարկ

Ալգետիի ազգային պարկ
Տեսակ	ազգային պարկ
Երկիր	Վրաստան
Վարչատարածք	Թեթրի Ծղարո
Հիմնվել է	1965
Մակերես	6822 կմ²

Ալգետիի ազգային պարկ (վրաց.՝ ალგეთის ეროვნული პარკი), բնապահպանական տարածք, որը գտնվում է Վրաստանի Թեթրի Ծղարոյի մունիցիպալիտետում։ Ստեղծվել է 1965 թվականի ապրիլին՝ արևելյան եղևնու և կովկասյան բրգաձև եղևնու անտառային զանգվածները պահպանելու համար, որոնք աճում են արևելյան սահմանին։ Սկզբում ունեցել է պետական արգելոցի կարգավիճակ^[1], 2007 թվականին վերափոխվել է ազգային պարկի։ Ներկայիս տարածքը կազմում է 6822 հա։ Ալգետիի ազգային պարկում հայտնաբերվել է սնկի 250 տեսակ և 1664 բուսատեսակ, այդ թվում՝ 3 էնդեմիկ^[2]։ Պարկը զբոսաշրջիկների շրջանում ժողովրդականություն վայելող օբյեկտներից է: Պարկի անվանումը առաջացել է Ալգետի գետից, որն ամենամեծն է նրա սահմաններում:

Պատմություն

Մինչև արգելոցի ստեղծումը ժամանակակից Ալգետի ազգային պարկի տարածքը պատկանել է «Թեթրի-Ծղար» անտառտնտեսության «Մանգլիս» անտառտնտեսությանը։ Նրա անտառային զանգվածների ուսումնասիրության արդյունքում հայտնաբերվել են արևելյան եղևնի և կովկասյան բրգաձև եղևնու արժեքավոր ծառատեսակներ: Այդ ծառատեսակների շարքերի արևելյան սահմանն անցնում է Փոքր Կովկասով, ուստի այդ տնկարկները գիտական արժեք ունեին: Դրանց անտառահատումները կանխելու համար 1965 թվականի ապրիլին այդ տարածքը հայտարարվել է պետական բնական արգելոց։ Նրա տարածքը կազմել է 6400 հա, բայց շուտով այն կրճատվել է մինչև 6000 հա^[1]։ Այդ բնապահպանական տարածքի գոյության առաջին իսկ տարիներից դժվարություններ են առաջացել խիստ պահպանության ռեժիմի ապահովնման հարցում։ Դրանք պայմանավորված էին պահպանվող գոտու զգալի համընկնմամբ գյուղատնտեսական հողատարածքների հետ, ինչպես նաև որոշ չափով զբոսաշրջային վայրերին արգելոցի սահմանների մոտ լինելով: Այդ պատճառով էլ, 2007 թվականին փոխզիջումային որոշում է կայացվել Ալգետիի արգելոցի կարգավիճակը իջեցնել ազգային պարկի, ինչը հնարավորություն է տվել թույլատրել զբոսաշրջային խմբերի մուտքը տարածք և նվազեցնել չարտոնված այցելությունների թիվը: Միաժամանակ պարկի տարածքը հասցվել է 6822 հեկտարի։

Կլիմա

Ալգետիի ազգային պարկը գտնվում է մերձարևադարձային գոտու անցումային զոնայում, որտեղ մայրցամաքային մերձարևադարձային կլիման փոխվում է չափավոր խոնավ ծովայինի։ Բացարձակ բարձրությունների զգալի տարբերության շնորհիվ նրա սահմաններում կարելի է առանձնացնել միկրոկլիմայական ենթագոտիներ՝ Ալգետիի կիրճը՝ չափավոր մեղմ ձմեռներով և երկար, տաք ամառներով, և Ծալկայի սարահարթը՝ կոշտ ձմեռներով և երկար, չափավոր տաք ամառներով: Այստեղ ջերմաստիճանի ցուցանիշները, համապատասխանաբար, հետևյալն են՝ օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը +7,9 °C և +5,9 °C, ամենացուրտ ամսվա միջին ջերմաստիճանը (հունվար) −2,4 °C և −4,8 °C, ամենատաք ամսվա միջին ջերմաստիճանը ( օգոստոս) +18,6 °C և +16,1 °C, բացարձակ նվազագույնը՝ −28 °C և −34 °C, բացարձակ առավելագույնը՝ +36 °C և +33 °C^[1]։

Այդ ցուցանիշներից կախված տատանվում են նաև ֆենոլոգիական շրջանները։ Այսպես, Ալգետիի կիրճում վեգետացիայի շրջանի տևողությունը 161 օր է, պարկի վերին մասում՝ ընդամենը 136: Վեգետացիայի շրջանի ընթացքում դրական ջերմաստիճանների գումարը ստորին ենթագոտում կազմում է 2501 °C, վերին գոտում՝ 1917 °C, իսկ տարվա դրական ջերմաստիճանների գումարը, համապատասխանաբար, կազմում է 3056 °C և 2519 °C։ Մանգլիսի մոտ (պարկի ստորին հատվածում) ոչ ցուրտ շրջանը տևում է միջինը 183 օր, Ծալկայի մոտ՝ վերին հատվածում՝ 160 օր^[1]։

Խոնավության ռեժիմի տարբերությունները էական չեն: Օրինակ՝ Ալգետիի կիրճում տարեկան միջին տեղումները կազմում են 777 մմ, իսկ Ծալկայի սարահարթում՝ 736 մմ։ «Ալգետի» ազգային պարկում տեղումների քանակը բնութագրվում է տարեկան երկու առավելագույնով (մայիսին, սեպտեմբերին) և երկու տարեկան նվազագույնով (հունվար, օգոստոս): Օդի խոնավությունը ամենացածրն է (66%) հուլիս-օգոստոս ամիսներին, ամենաբարձր (76−78%) հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին: Ձյան ծածկույթը տևում է մոտ 70 օր։ Տարեկան միջինը 3−6 անգամ կարկուտ է տեղում, սակայն անձրևներ և մառախուղ հաճախ է լինում (տարեկան համապատասխանաբար 40−50 և 60−100 օր)^[1]։

Աշխարհագրություն և ջրաբանություն

Ալգետի ազգային պարկը գտնվում է Վրաստանի Թեթրի Ծղարոյի մունիցիպալիտետի պատմական Քվեմո Քարթլիի մարզում։ Պարկի վարչակազմը գտնվում է Մանգլիս քաղաքատիպ ավանում։ Շրջակա տարածքները Վրաստանին բնորոշ գյուղատնտեսական լանդշաֆտներ են, որտեղ գերակշռում են արոտավայրերը։ Ճանապարհային ցանցը բավականին լավ զարգացած է։ Արգելոցի պահպանվող տարածքի 84%-ը ծածկված է անտառով (5055 հա), իսկ ազգային պարկն ունի նաև մարգագետիններ (800 հա) և փոքր ջրամբարներ (25 հա)^[3]։

Պահպանվող գոտու ռելիեֆը շատ խորդուբորդ է, այստեղ լեռներն ու բլուրները ամենուր սահմանազատված են ձորերով և գետահովիտներով։ Պահպանվող անտառների գրեթե 65%-ը աճում է 21-35° թեքությամբ լանջերին, 35%-ից մի փոքր պակաս՝ 11-21° թեքությամբ, իսկ անտառների շատ փոքր տարածքները (մինչև 1%) գտնվում են հարթ տարածքներում կամ զառիթափ ժայռերին^[1]։ Ալգետի ազգային պարկի տարածքները գտնվում են Տրիալետի լեռնաշղթայի արևելյան մասի հարավային լանջերին՝ 1100-1950 մ բարձրության վրա^[4]։ Լեռնաշղթայի երկարությունը հասնում է 150 կմ-ի, լայնությունը՝ 25-40 կմ։ Լեռան ծալքերը, որոնք հատվում են խզվածքներով, կազմում են հովհարաձեւ համակարգ։ Լեռնաշղթայի ջրբաժան լեռնաշղթան ունի մինչև 2800 մ բարձրության գագաթներ։ Դրանց մեջ առանձնանում են երկուսը՝ պարկի արևելյան սահմանի մոտ գտնվող Բիրտվիսին և հյուսիսարևմտյան սահմանին՝ Կլդեկարին։ Երկու լեռներն էլ ժայռոտ են, որոնց վրա գտնվում են միջնադարյան ամրաշինական կառույցներ: Վերջինս համարվում է լեռնաշղթայի ամենաբարձր կետը (2000 մ):

Ալգետիի ազգային պարկի հիդրոլոգիական ցանցը լավ զարգացած է։ Նրա տարածքում կան բազմաթիվ աղբյուրներ, որոնց ջրերը հավաքվում են լեռնային փոքրիկ գետերում։ Այդ հոսքերը բնութագրվում են ջրի մակարդակի զգալի տատանումներով՝ կախված տարվա եղանակից և տեղումների քանակից։ Պահպանվող գոտու հիմնական ջրային հանգույցը Ալգետի գետն է, որը կլանում է Դիդի Նամվրիանի, Սակավրե, Տագարջինա, Չինչրիանի վտակները։ Սովորաբար Ալգետին ծանծաղ է, բայց ձյան հալման և ամառային հեղեղումների ժամանակ դառնում է փոթորկոտ, և այդ ընթացքում վերին հոսանքներում ավելի ջրառատ է, քան ստորին հոսանքներում^[1]։

Երկրաբանություն և հողեր

Տրիալետի լեռնաշղթան կազմված է նստվածքային և մագմատիկ ապարներից, որոնց քիմիական բաղադրությունը նպաստում է քսերոֆիտային (երաշտադիմացկուն) բուսականության զարգացմանը։ Ալգետիի ազգային պարկի հողերը ներկայացված են տարբեր մեխանիկական կազմի և հաստության գորշահողերով։ Խառը անտառներով ծածկված տարածքներում դրանք հաճախ պոդզոլիզացվում են, իսկ զառիթափ լանջերին լվացվում և մերկանում են ապարներ^[3]։ Նախալեռնային շրջաններում կան գորշագույն անտառային հողեր, որոնք աստիճանաբար վերածվում են դարչնագույն մարգագետնային և գորշ-շագանակագույն տափաստանային հողերի^[1]։

Բուսական աշխարհ

Ալգետիի կիրճն առանձնանում է բուսատեսակային զգալի բազմազանությամբ։ Ազգային պարկի ներսում նկարագրված են սնկերի 250 և բույսերի 1664 տեսակներ, այդ թվում՝ երեք էնդեմիկ: Պահպանվող գոտու տարածքները բուսաբանության կողմից կոչվում են «ֆլորիստիկական հանգույց», քանի որ այնտեղ հանդիպում են կովկասյան, հիրկանյան, իրանական, միջինասիական, կոլխիդական և պիրենյան բուսական աշխարհի ներկայացուցիչներ: Ալգետիի ազգային պարկի հիմնական անտառատեսակներն են՝ հաճարենու (2250 հա), եղևնու (1442 հա), կաղնու (1380 հա), սոճու (250 հա), բոխու (120 հա), հացենու (9 հա) և կեչու անտառներ (5 հա)^[2]։

Հաճարենու անտառները, չնայած իրենց տարածվածությանը, Ալգետի պարկի բնօրինակ անտառային ֆիտոցենոզը չեն: Նրանք ձևավորվել են հիմնականում հատված եղևնիների և կեչու անտառների տեղում՝ ծովի մակարդակից 1100-1800 մ բարձրությունների վրա։ Չնայած այդ փոփոխության բնականությանը, արևելյան հաճարենին այգում լավագույն պայմաններում չէ, քանի որ տեղական կլիման նրա համար որոշակիորեն չոր է: Այդ պատճառով հյուսիսային և արևմտյան լանջերին աճում են հաճարենու անտառները, իսկ հարավային և արևելյան լանջերին փոխարինվում են այլ սաղարթավոր տեսակներով։ Կախված հաճարենու անտառի տեսակից՝ հիմնական տեսակների հետ հանդիպում են տարբեր թխկիներ, բոխի, լորենի, եղևնի, իսկ թփերի մեջ՝ բռնչի, ալպիական հաղարջ, Բիբերշտեյնի հաղարջ, կովկասյան սպիտակ հասմիկ։ Խոտածածկը շատ տարբեր է ինչպես պրոեկտիվ ծածկույթով, այնպես էլ տեսակային կազմով։ Հատված հաճարենու անտառներում հողը 80-90%-ով ծածկված է թափված տերևներով, նոսրանտառներում՝ տարածքի 40-70%-ը զբաղեցնում են խոտածածկույթները։ Հաճարենու անտառները զարգանում են խոնավ և խորը հողերի վրա՝ ստվերածածկ կիրճերում։ Լուսավորվող տարածքներում դրանք փոխարինվում են շյուղախոտ հաճարենու անտառներով, որոնցում, բացի լեռնային շյուղախոտից, խոտածածկը պարունակում է սովորական թթվառվույտ, սովորական թփուտներ, անուշահոտ կաթնախոտ, գարնանածաղիկ, բուրավետ մանուշակ և արական վահանապտեր: Եղեգնախոտ հաճարենու անտառներում գերակշռում են խոտաբույսերը (եղեգնախոտ, եղեգնաթփուտներ, սովորական դաշտավլուկ), իսկ խոտածածկույթը ներառում է Ռոբերտի խորդենին և վայրի ելակը։ Բարձր խոտածածկ հաճարենու անտառներում խոտածածկը ամենախիտն է, բայց այն ձևավորվում է հիմնականում ոչ թե խոտածածկ, այլ խոշորատերև բույսերից՝ Gadellia lactiflora, հիբրիդային կռատուկ, արական վահանապտեր^[1]։

1100–1400 մ բարձրությունների վրա աճում են եղևնու անտառներ։ Նախկինում դա ժամանակակից ազգային պարկի տարածքում անտառի հիմնական ծառատեսակն էր, սակայն անտառահատումների արդյունքում մաքուր եղեւնու անտառները պահպանվեցին միայն առանձին հատվածներում։ Պարկի տարածքում գոյություն ունեն եղևնիների հինգ հիմնական տեսակներ։ Կնյունի եղևնու անտառներում անտառի վերին շերտի հանդիպում են վրացական կաղնին և հաճարենին, ընդ որում բացակայում են անտառաթփուտները։ Խոտածածկույթի վրա գերակշռում են ցածր և տափաստանային սեզերը, մամուռը (մինչև 30%), կապույտ զանգակները, վայրի ելակի և սովորական դաշտավլուկը։ Շյուղախոտ եղևնու անտառները զարգացած են ավազակավային հողերում և առանձնանում են ծառերի ու թփուտների բազմազանությամբ։ Բացի եղեւնուց հանդիպում են հաճարենի, սոճի, կաղամախի, կեչի, իսկ անտառամերձ թփուտներում՝ իլենի, մոշ և այլն։ Այստեղ խոտածածկույթը նույնպես բաղկացած է մինչև 30% մամուռներից, սակայն բարձրակարգ բույսերի մեջ գերակշռում է լեռնային շյուղախոտը։ Այս տեսակին մոտ է կանաչ մամուռով եղևնու անտառը, այն տարբերությամբ, որ այստեղ ծառերի ճյուղերն ավելի խիտ են, իսկ մյուս ծառատեսակներից հանդիպում են միայն միայնակ հաճարենիներ։ Այն վայրերում, որտեղ եղևնիների խտությունն ամենաբարձրն է, ձևավորվում են չորացած եղևնու անտառներ: Ուժեղ ստվերի պատճառով ընդհանրապես բացակայում է անտառաթփուտներըը կամ խոտածածկույթը։ Եղեւնու եզակի տեսակներին են դասվում բրգաձև սոճու տնկարկները։ Դրանք իրենց զբաղեցրած տարածքով շատ փոքր են և կենտրոնացած են պարկի այնպիսի տարածքներում, ինչպիսիք են Տաշտիան, Տխինվալան, Ուգուդետին^[1]։

Առանձին պետք է դիտարկել խառը եղևնու-հաճարենու անտառները: Դրանք երկրորդական ֆիտոցենոզներ են, որոնք առաջացել են հատված եղևնու անտառների տեղում: Այժմ դրանք շատ տարածված են Ալգետի ազգային պարկում։ Ֆլորիստիկական կազմով նման անտառները մոտ են շյուղախոտ եղևնու անտառներին։ Այդպիսի անտառների առաջին շարքում աճում են եղևնին և հաճարենին` բոխին, կովկասյան տանձին, թխկին և հացենին, անտառամերձ թփուտներում շատ են ալոճենին, պնդուկը և մասուրը: Խոտածածկույթում հիմնական բույսը լեռնային շյուղախոտն է՝ աննշան հավելումներով հանդիպում է ոսկեշիվը, սովորական թթվառվույտըը, օքսալիսը, անուշահոտ ծղոտը, գարնանածաղիկը և բուրավետ մանուշակը^[1]:

Ալգետիի ազգային պարկի կաղնու անտառները ձևավորվել են վրացական և խոշոր փոշանոթային կաղնիներից։ Վրացական կաղնու կաղամախու անտառները լինում են երկու տեսակի՝ բոխի, որը աճում է 1100-1300 մ բարձրության վրա և 1250-1400 մ բարձրության վրա սակավազոր հողերում աճող կաղամախու անտառները։ Ճիմապատ բոխու կաղնուտի անտառներին բնորոշ է երկրորդ ծառաշերտը, որը ձևավորվում է սովորական հոնից և արևելյան բոխիուց: Այդ անտառներում հողածածկույթը ձևավորվում է անտառային կարճոտնուկի, Lathyrus roseus-ի, անտառային դաշտավլուկի, ոզնախոտի, սուսամբարի և վայրի ելակի խառնուրդով: Դաշտավլուկի կաղնուտի անտառների խոտածածկույթում գերակշռում են անտառային դաշտավլուկը, ոզնախոտը, երեքնուկի տարբեր տեսակները, սուսամբարը և լեռնային սիզախոտը։ 1400–1750 մ բարձրությունների վրա աճում են կաղնու խոշոր փոշանոթային անտառներ, որոնք հաճախ նոսր անտառների տեսք են ստանում։ Այդ տեսակի կաղնու անտառները համարվում են դաշտավլուկային: Դրանցում գերակշռում են հստակ արտահայտված անտառամերձ թփուտները, որտեղ փարթամորեն աճում են իլենին, սնձենին, ցախկեռասը, բռնչենին և պնդուկենին։ Նման կաղնու անտառների խոտածածկույթում գերակշռում են անտառային դաշտավլուկը, անողորկ տափոլոռը, ոզնախոտը, սովորական սուսամբարը, ժանգագույն մատնեծաղիկը, վայրի ելակը, իսկ տարածման վերին սահմաններում գերակշռում է եղեգնախոտի մացառուտները^[1]։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 Заповедники СССР: в 11 т. / под ред. В. Е. Соколова, Е. Е. Сыроечковского. — М.: Мысль, 1990. — Т. Заповедники Кавказа. — С. 177—183.(ռուս.)
↑ ^2,0 ^2,1 «Algeti National Park». georgianholidays.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-04-27-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^3,0 ^3,1 «Алгетский государственный заповедник». zapovedniki-mira.com (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-10-22-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «ალგეთის ეროვნული პარკის ადმინისტრაცია». apa.gov.ge (վրացերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-02-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Գրականություն

Заповедники СССР: в 11 т. / под ред. В. Е. Соколова, Е. Е. Сыроечковского. — М.: Мысль, 1990. — Т. Заповедники Кавказа. — С. 177—183.

[ЗапСССР-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 Заповедники СССР: в 11 т. / под ред. В. Е. Соколова, Е. Е. Сыроечковского. — М.: Мысль, 1990. — Т. Заповедники Кавказа. — С. 177—183.(ռուս.)

[АНП-2] 2,0 ^2,1 «Algeti National Park». georgianholidays.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-04-27-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[зап-3] 3,0 ^3,1 «Алгетский государственный заповедник». zapovedniki-mira.com (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019-10-22-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[АЗТ-4] «ალგეთის ეროვნული პარკის ადმინისტრაცია». apa.gov.ge (վրացերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-02-ին. Վերցված է 2019-10-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]