Զաիր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Զաիր
Դրոշ Զինանշան


Կարգավիճակպատմական պետություն և aspect of history?
Պետական լեզուֆրանսերեն
ՄայրաքաղաքԿինշասա
Պետական կարգմոբուտիզմ և հանրապետություն
Երկրի ղեկավարՍեսե Սեկո Մաբուտու
Ազգաբնակչություն46 498 539 մարդ
ՀիմնLa Zaïroise
Հիմնադրված էհոկտեմբերի 27, 1971 թ.
Արժույթզաիր

Զաիր պաշտոնապես՝ Զաիրի Հանրապետություն (ֆր.՝ République du Zaïre), Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության անվանումը 1971 թվականի հոկտեմբերի 27-ից մինչև 1997 թվականի մայիսի 17-ը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1971 թվականի հոկտեմբերի 27-ին պետությունը ստացավ նոր անվանում՝ Զաիրի Հանրապետություն (Զաիրը պորտուգալացիների կողմից աղավաղված Կոնգո գետի անվանումն է՝ Նզարի, Մվանզա՝ տեղական լեզուներով)։ Կաթոլիկ եկեղեցին «հավաստիությունը» տեսնում էր որպես սպառնալիք, քանի որ քրիստոնեությունը Կոնգո եկավ արևմտյան միսիոներների հետ։ Քահանաները դեմ են արտահայտվել եվրոպական անունների վերացմանը, սակայն իշխանությունների ճնշման տակ նրանք ստիպված են եղել հրաժարվել դրանցից։ Զաիրյան կարդինալ Մալուլան դատապարտվեց որպես «ուրացող» և վտարվեց կառավարական նստավայրից, իսկ 1972 թվականի փետրվարին նա ստիպված եղավ երեք ամսով լքել երկիրը։ Նույն տարվա վերջին արգելվեցին բոլոր կրոնական հեռուստատեսային և ռադիոհաղորդումները, իսկ եկեղեցական երիտասարդական շարժումները լուծարվեցին հօգուտ կուսակցական շարժման[1]։ Մինչ այս NPR համագումարում հայտարարվեց, որ կուսակցական բջիջները վերածվելու են զորամասերի, թեև նախկինում զինված ուժերը մնում էին քաղաքականությունից դուրս[2]։ Զինված ուժերում ազգամիջյան կոնֆլիկտներից խուսափելու համար սահմանվել է մեկ միավորի համար 25 տոկոս քվոտա նույն ազգության ներկայացուցիչների համար[3]։

1974-ին «մոբուտիզմը» դարձավ պաշտոնական գաղափարախոսություն՝ համակցելով զաիրյան ազգայնականության, «վստահության» և պրագմատիզմի գաղափարները։ Այժմ շեշտը դրված էր պետության ղեկավարի տեսակետների ուսումնասիրության վրա, որը «ձուլվեց ժողովրդի հետ»։ Նույն թվականին հիմնադրվել է կուսակցական ինստիտուտը։ Մոբուտիզմը իրեն նույնացնում էր կրոնի հետ[4]։

Աստված մեզ ուղարկեց մի մեծ մարգարե, մեր փառավոր առաջնորդ Մոբութուն՝ մեր ազատագրիչը, մեր մեսիան։ Մեր եկեղեցին ԱՀՄ-ն է։ ... Մեր ուսմունքը մոբուտիզմն է։

- Ներքին գործերի նախարար Ինգուլա[4][5]

Այն հռչակում էր կուսակցության և նախագահի միասնությունը, նրան տալիս էր Համաժողովրդական հեղափոխության շարժման քաղբյուրոյի, կառավարության և խորհրդարանի անդամներ նշանակելու լիազորություն, քաղաքացիներին պարտավորեցնում էր «աջակցել հեղափոխությանը» և երաշխավորում էր նրանց հիմնական իրավունքները։ Նոր հիմնական օրենքի համաձայն՝ Զաիրի բոլոր բնակիչները եղել են Հեղափոխության ժողովրդական շարժման անդամներ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ սահմանադրությունը սահմանափակեց նախագահի իշխանությունը երկու հնգամյա ժամկետով, որոշ չափով նվազեցրեց նրա լիազորությունները և նախատեսում էր Քաղբյուրոյի կողմից նրա իմփիչմենթի հնարավորությունը, Մոբութուն անձամբ դուրս եկավ այս նորմերից[6]:Նույն թվականին եկեղեցական դպրոցները պետականացվեցին 18 ամսով, Սուրբ Ծնունդը վերացավ որպես պետական ​​տոն, իսկ եկեղեցիներում կրոնական իրերի ցուցադրությունը խստիվ սահմանափակվեց[1]։

Անհատի պաշտամունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոբուտուի դիմանկարով վերնաշապիկ Ամստերդամի Տրոպենթանգարանի հավաքածուից

1974 թվականին Մոբուտիզմը որպես պետական ​​գաղափարախոսության ընդունումով նախագահի փառաբանումը հասավ իր գագաթնակետին։ Նրան անվանում էին «ազգի հայր», «հիմնադիր հայր» և «ղեկավար», Մոբուտուի դիմանկարները հաճախ տպագրվում էին թերթերի առաջին էջերին[7], տեղադրվում հասարակական վայրերում և քաղաքացիների տներում[5]։ Նրա պատվին երգվել են բազմաթիվ երգեր[8]։ Ալբերտ լիճը սկսեց կրել նախագահի անունը[9]։ 1975-ի սկզբին պաշտոնական ԶԼՄ-ներին մի քանի շաբաթով արգելվեց որևէ պաշտոնյայի անունով կոչել, բացի պետության ղեկավարից, փոխարենը հրամայելով նշել միայն նրանց պաշտոնները։ Մոբուտուի անձի պաշտամունքը կառուցվել է ցեղի առաջնորդի և հանգուցյալ Լումումբայի հետ համեմատության վրա, որի հետևորդը քարոզչությունը հայտարարել է նախագահին։ Լումումբան, ում հարգանքը նա իրականում փորձում էր թուլացնել, հռչակվեց «ազգային հերոս», բայց ժամանակի ընթացքում իշխանությունները սկսեցին ավելի քիչ ուշադրություն դարձնել հանգուցյալի հիշատակին։ Հուշարձանը Լուբումբաշիի մերձակայքում գտնվող ֆերմայում, որտեղ սպանվեց վարչապետը 1961 թվականին, ընկել է անմխիթար վիճակում, իսկ 1974 թվականին նրա մահվան տարելիցն առաջին անգամ պաշտոնապես չի նշվել[5]։ Մոբուտուն նաև գովաբանվեց 1964 թվականի հոկտեմբերի «Կամանոլի հրաշքի» համար, երբ նա անձամբ առաջնորդեց նահանջող զորքերը ճակատամարտ Բուկավուից հարավ և նրանց հետ գրավեց ռազմավարական կարևոր կամուրջը։ 1975 թվականին ստեղծվել է էլիտար «Կամագնոլ» դիվիզիան, որի պատրաստմանը մասնակցել են հյուսիսկորեացիները։ Խոսակցություններ են տարածվել այն ձեռնափայտի մասին, որով քայլել է նախագահը, կարծես այն կարող էին բարձրացնել միայն քսան հոգի, բայց նա ինքն է դա արել առանց արտաքին օգնության[8]։ Մոբուտուի մոր հուշարձանը կանգնեցվեց Գեմենայում, և նրա մահից հետո երկրի ամենամեծ մանկական հիվանդանոցը սկսեց կրել նրա անունը[10]։

Ընդդիմություն ռեժիմին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 1973 թվականը ընդդիմադիր խմբերը հենակետեր էին տեղափոխել Մեծ լճերից լեռներ։ 1975-ին գրոհայինները առևանգեցին չորս օտարերկրյա կենսաբանների, ովքեր ուսումնասիրում էին տեղի պրիմատներին, բայց գիտնականներին ազատ արձակեցին՝ վճարելով պահանջված փրկագնի մի մասը։ Ապստամբների անկլավը չի լուծարվել 1980-ականներին[11]։

Հակամարտություն Շաբայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն բանից հետո, երբ 1975 թվականին Անգոլան անկախություն հռչակեց, «FLNC»-ն աջակցեց «MPLA»-ին և մասնակցեց Զաիրյան միջամտության դեմ պայքարին, իսկ 1977 թվականի մարտի 8-ին ներխուժեց Շաբա նահանգ[12]։ Կառավարական զորքերը գրեթե ոչ մի դիմադրություն չցուցաբերեցին և անկարգություններով նահանջեցին։ Նրանց պարտությանը տանող գործոններից էին ցածր բարոյականությունը, աշխատավարձի չվճարումը և մատակարարումների բացակայությունը, որոնցից շատերը հայտնվել էին սև շուկայում[13]։ Սպայական կորպուսը, որը ենթարկվել է բռնաճնշումների, ձևավորվել է մոբուտու ժողովրդին առնչվող էթնիկ խմբերից[3]։ Ապրիլի կեսերին[13] ֆրանսիական իշխանությունները ստիպեցին[14] Մարոկկոյին զորքերով և զենքով օգնություն ցուցաբերել ռեժիմին և մարոկկացիներին տրամադրեցին օդային տրանսպորտ, իսկ մեկ շաբաթվա ընթացքում նրանք ապստամբների կողմից գրավված գոտիները վերադարձրեցին վերահսկողության տակ։ Մայիսի վերջին ամբողջ գավառը մաքրվել էր դրանցից։ Տեղի բնակչությունը հաճախ կասկածանքով էր վերաբերվում Ճակատի մարտիկներին՝ լիովին չհասկանալով նրա նպատակները և վախենալով կառավարության կողմից հատուցումից։ Շաբայի ազատագրումից հետո այն սկսեց բռնի «խաղաղեցման» արշավ, որի արդյունքում մոտ 200,000 մարդ փախավ Անգոլա[13]։

1978 թվականի մայիսի 13-ին ապստամբները գրավեցին Կոլվեզի քաղաքը։ Ներխուժմանը նախորդել է ընդհատակյա աշխատանքը, որի արդյունքում մայիսի 12-ին տեղի են ունեցել հանքափորների զանգվածային բացակայություններ, «FLNC»-ի կողմնակիցների ցանցի կազմակերպումը և զենքի պահեստների տեղադրումը, սակայն ապստամբները հետագա պլաններ չունեին[13]։ Մայիսի 19-ին նրանք քաղաքից դուրս են մղվել ֆրանսիացի և բելգիացի դեսանտայինների կողմից։ Ամերիկացիներն աջակցեցին նրանց օդային ռմբակոծություններով և տրամադրեցին ինքնաթիռներ։ Փախստականների հոսքը, վախենալով հաշվեհարդարից, ավելացավ, սակայն արձագանքի նոր ալիք չեղավ։ Մայիսի 23-ին ճակատի մի քանի հարյուր մարտիկներ հատեցին Անգոլայի սահմանը Կոլվեզիից թալանված ունեցվածքով[15]։ Չնայած կարճ տևողությանը՝ հակամարտությունը հանգեցրեց զգալի թվով զոհերի[13]։ Շուտով բելգիացիներն ու ֆրանսիացիները դուրս բերեցին իրենց զորքերը երկրից։ Չաբան հյուրընկալել էր Միջաֆրիկյան խաղաղապահ ուժերին, որը բաղկացած էր 1500 մարոկկացի զինվորներից և փոքր ստորաբաժանումներից աֆրիկյան հինգ պետություններից, որոնք սերտ կապեր ունեին Ֆրանսիայի և Զաիրի հետ։ Ապստամբության սպառնալիքի պատճառով Զաիրիայի որոշ զորքեր զինաթափվեցին իշխանությունների կողմից[15]։ Բանակում ծախսատար ներդրումները արդյունք չտվեցին, և ռազմական բյուջեն, որը 1970-ականներին կազմում էր ՀՆԱ-ի 10-11 տոկոսը, կրճատվեց[16]։

Ժողովրդավարացման քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոմունիստական ​​վարչակարգերի մեծ մասի անկմամբ Զաիրը կորցրեց իր ռազմավարական նշանակությունը, և հարաբերությունները Բելգիայի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի հետ վատթարացան[17]։ Միջազգային ճնշման ներքո և երկիրը շրջող զանգվածային ցույցերից հետո[18], 1990 թվականի ապրիլի 24-ին Մոբուտու Սեսե Սեկոն հայտարարեց բազմակուսակցական համակարգի անցման և «ազգային ժողովի» ստեղծման մասին, որն արտահայտում էր. իր իշխանությունը զգալիորեն թուլացնելու և նրան վարչապետ նշանակելու մտադրությունը, ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Էթյեն Ցիսեկեդին, ինչպես նաև կոչ արեց ընտրությունների[19]։ Նախագահը խաղաց իր քաղաքական հակառակորդների[18] հակասությունների վրա, որոնք ստեղծեցին ավելի քան 200 կուսակցություններ, որոնցից շատերը կաշառված էին Մոբուտուի կողմից, և ազգամիջյան հակամարտությունների վրա[20]։ Նա անտեսեց վեհաժողովի անդամների նկատմամբ իր լիազորությունների սահմանափակումները, այնուհետև ամբողջությամբ քաշվեց դեպի Գբադոլիտ, որը գտնվում է Կինշասայից ավելի քան 1500 կմ հյուսիս և ստիպեց նախարարներին ճանապարհորդել այս ու այն կողմ[19]։ Նույն թվականի մայիսին անհայտ անձինք Լուբումբաշիի համալսարանի հանրակացարանում գնդակահարեցին ուսանողներին, որին հաջորդեց բռնությունների և ընդդիմադիր ակտիվիստների նկատմամբ ձերբակալությունների ալիքը[18]։

1991 թվականի հոկտեմբերի 16-ին, մայրաքաղաքում սեպտեմբերյան զինվորների խռովությունից հետո, ռեժիմի առաջատար քաղաքական հակառակորդներից կազմված կոալիցիայի կողմից առաջադրված Ցիսեկեդին ստանձնեց վարչապետի պաշտոնը և անմիջապես փորձեց վերահսկողություն հաստատել Կենտրոնական բանկի վրա, որը պետության ղեկավարն օգտագործվում է անձնական հարստացման և կաշառակերության համար։ Հոկտեմբերի 19-ին կառավարության նոր նախագահը պարզեց, որ իր գրասենյակը փակ է, իսկ հոկտեմբերի 22-ին ազատվեց աշխատանքից։ 1992 թվականի հունվարին շրջանառության մեջ են մտցվել հինգ միլիոն դոլարանոց թղթադրամներ։ Ընդդիմադիր ակտիվիստները համոզել են մայրաքաղաքի խանութների տերերին չընդունել իրենց, իսկ դժգոհ զինվորականները կրկին անկարգություններ են սկսել, որին միջամտել է նաև նախագահական գվարդիան։ Տեղի ունեցածի հետեւանքներն ավելի վատն էին, քան 1991 թվականի սեպտեմբերին[18]։ 1993-ի Յունուարին Զաիրեան զինուորները գնդակահարեցին եւ սպաննեցին Ֆրանսայի դեսպանը։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, նա վերացվել է որպես Տշիսեկեդիի դեմ մահափորձ նախապատրաստելու մասին տեղեկություններ[21]։

Նույն թվականին, իշխանությունների և ընդդիմության միջև հակամարտության ընթացքում, նահանգում առաջացավ երկիշխանություն, որը տարեվերջին հաղթահարվեց ժամանակավոր Գերագույն խորհրդի ձևավորմամբ, սակայն նախագահի կողմնակիցները գերիշխող դիրք գրավեցին։ 1994 թվականի ապրիլին նոր մարմին ընդունվեց ժամանակավոր սահմանադրություն, որը թույլ տվեց Մոբուտուին մնալ երկրի գլխին, իսկ հունիսին, որպես փոխզիջումային գործիչ, Ֆրանսիայի աջակցությամբ, վարչապետի պաշտոնը ստանձնեց Կենգո վա Դոնդոն։ Նախագահական և խորհրդարանական ընտրությունները բազմիցս հետաձգվեցին, 1996 թվականի փետրվարին պաշտոնանկ արվեցին 23 նախարարներ, որոնց Կենգոն կասկածում էր անհավատարմության մեջ[22]։ Մոբուտուի թագավորության վերջում նրա իրական իշխանությունը տարածվում էր մայրաքաղաքից մի քանի հարյուր կիլոմետր հեռավորության վրա, մինչդեռ Զաիրի մնացած մասը վերահսկվում էր տեղական վերնախավի կողմից, որը զգալի ինքնավարություն ուներ կենտրոնական ղեկավարությունից[20]։

Մոբուտուի տապալում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1994 թվականին հարևան Ռուանդայում սկսվեց հուտուների կողմից տուտսիների ցեղասպանությունը[23]։ Շուտով Ռուանդայի Հայրենասիրական ճակատը, որը կազմավորվել էր թութսիների կողմից, զավթեց իշխանությունը, և ջարդերը դադարեցին[24]։ Վախենալով հաշվեհարդարից[25], ավելի քան 2 միլիոն հութու փախավ Զաիրիայի հյուսիսային և հարավային Կիվու նահանգներ[23], որտեղ իշխանությունների աջակցությամբ[20] սկսեցին զինվել իրենց հայրենիքում իշխանությունը վերականգնելու համար և ռազմական արշավ սկսեց Ռուանդայի նոր իշխանությունների և Կոնգոյի թութսիների դեմ[26]։ 1996 թվականին Մոբուտուն, ով այդ ժամանակ մշտապես գտնվում էր Ֆրանսիայում և Շվեյցարիայում՝ շագանակագեղձի քաղցկեղի բուժման համար[20], զրկեց Կիվուում բնակվող ռուանդական լեզվով խոսող թութսիների քաղաքացիությունից[27]։ Հոկտեմբերի 7-ին Հարավային Կիվու նահանգի նահանգապետը հրահանգել է նրանց հեռանալ։ 1996 թվականի հոկտեմբերի 24-ին թութսի աշխարհազորայինները գրավեցին Ուվիրան, հոկտեմբերի 30-ին՝ Հարավային Կիվուի մայրաքաղաք Բուկավուն, իսկ նոյեմբերի 1-ին մտան Հյուսիսային Կիվուի մայրաքաղաք Գոմա[26]։ Հարձակման են ենթարկվել նաև փախստականների ճամբարները։ Ապստամբությունը նախապատրաստել և ակտիվորեն աջակցել է Ռուանդան, որը զինել և վարժեցրել է ապստամբներին։ Ռուանդայի սպաները մասնակցել են մարտական ​​պլանների մշակմանը, և մի քանի անգամ երկրի զորքերը կռվել են Զաիրում։ Ցածր բարոյականությունը և աշխատավարձի ուշացումը հանգեցրին կառավարական զորքերի կազմակերպված դիմադրության բացակայությանը, ուստի ապստամբների դեմ պայքարն իրականացվում էր հիմնականում փախած Ռուանդայի ստորաբաժանումների, վարձկանների և «UNITA»-ի զինյալների կողմից, որոնց բազաները գտնվում էին երկրում։ Տեղի բնակիչները, դժգոհ լինելով Կոնգոյի զինվորների թալանից, ողջունեցին ապստամբությունը[27]։ 1996 թվականի դեկտեմբերի 17-ին Մոբուտուն վերադարձավ հայրենիք[20]։

Զինված ընդդիմությունը գլխավորում էր Լորան-Դեզիր Կաբիլան, ով դարձավ Կոնգոյի ազատագրման դեմոկրատական ​​ուժերի դաշինքի ղեկավարը, որը ներառում էր չորս խմբավորումներ, այդ թվում՝ թութսի աշխարհազորայինները։ Սկզբում զինյալների հրամանատարներից մեկը՝ Կիսասե Նգանդուն, ով գլխավորում էր զորքերը, մեծ դեր խաղաց ADSOC-ում, սակայն նա սպանվեց 1997 թվականի հունվարին[26]։ 1997 թվականի ապրիլին Շաբան և Կասաին ընկան ապստամբների ձեռքը, իսկ մայիսի 17-ին Կինշասան ընկավ։ Երկիրը վերանվանվեց Կոնգոյի Դեմոկրատական ​​Հանրապետություն[28]։ Հակամարտությունը նշանավորվեց մարտերի ցածր ինտենսիվությամբ և զինվորների շրջանում զոհերով, սակայն մեծ թվով քաղաքացիական զոհեր, հատկապես հութու փախստականների շրջանում[29]։ Նախկին նախագահը փախել է նախ Տոգո, ապա Մարոկկո, որտեղ մահացել է շագանակագեղձի քաղցկեղից 1997 թվականի սեպտեմբերի 7-ին[19]։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պղնձով հարուստ Զաիրը Մոբուտուի օրոք կախված էր համաշխարհային գներից[30]։ 1967-1974 թվականներին այս հանքանյութի ինքնարժեքը բարձր է եղել՝ 1965-1974 թվականներին դրա վաճառքից երկրի եկամուտը աճել է վեց անգամ, արտադրությունն աճել է 50 տոկոսով[31]։ ԱՄՀ-ի և Համաշխարհային բանկի խորհրդով երկրի իշխանությունները այնտեղ ներդրեցին իրենց տրամադրության տակ գտնվող մասնակի փոխառու կապիտալը[30]։ 1973 թվականին կառավարությունը հայտարարեց «Զաիրիզացիայի» սկիզբը՝ օտարերկրացիներին պատկանող ֆիրմաների օտարում, 1974 թվականին այն տարածվեց պատրաստի արտադրանքի արտադրության և վաճառքի բոլոր փուլերի վրա[32]։ Ազգայնացման ընթացքում բազմաթիվ փոքր ու միջին ձեռնարկություններ, որոնք նախկինում գտնվում էին օտարերկրյա ներդրողների վերահսկողության ներքո, անցան նախագահական շրջապատի ձեռքը և ծառայեցին նրան հարստացնելուն[33]։

Բյուջեի հաշվին կառուցվեցին նոր դպրոցներ և քոլեջներ, դրանցում ուսումը դարձավ ամբողջովին անվճար, իսկ միջին մասնագիտական ​​և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուսանողներին տրվեցին կրթաթոշակներ։ 1985 թվականին Արժույթի միջազգային հիմնադրամի ճնշման ներքո այդ միջոցառումները չեղարկվեցին։ Մարզերի համար սահմանվեցին բուհերում և ռազմական ակադեմիաներում սովորելու քվոտաներ։ Լիվինգսթոն Ֆոլսում կառուցվեց Ինգա հիդրոէլեկտրակայանների կասկադը, իսկ մայրաքաղաք Մալուկու նահանգում սկսեց գործել խոշոր մետալուրգիական գործարանը[3]։ 1970 թվականից ի վեր Զաիրը մեծապես փոխառություններ է վերցրել արտերկրից, իսկ 1975 թվականի վերջին պետական ​​պարտքը կազմել է գրեթե 3 միլիարդ դոլար։ 1974 թվականի գարնանը պղնձի գներն ընկան ավելի քան կիսով չափ, իսկ նավթի գները, ընդհակառակը, աճեցին։ Մերձավոր Արևելք կատարած դիվանագիտական ​​շրջագայության ժամանակ չկարողացավ համոզել արաբական երկրներին զեղչ անել դրա վրա[31]։ Կոնգոյի տնտեսության վիճակը վատթարացավ այն պատճառով, որ մեծ թվով պետություն հրավիրված օտարերկրյա խորհրդականները չէին հավատում տեղական տնտեսության կայունությանը և ապավինում էին ներմուծմանը և արտաքին վարկերին. մինչև 1992 թվականը ներմուծում էր իր սննդամթերքի մոտ 60 տոկոսը[30]։ Կենտրոնական բանկը սկսեց փող տպել, ինչը հանգեցրեց հիպերինֆլյացիայի, որը մեկ տարվա ընթացքում կազմում էր 60-80 տոկոս[31]։ 1977 թվականին բյուջեի դեֆիցիտը կազմում էր 32 տոկոս[34]։

1980-ականների վերջին երկրում տնտեսական իրավիճակը վատթարացավ, և կախվածությունը Ֆրանսիայից, Բելգիայից և ԱՄՆ-ից ստացած վարկերից մեծացավ[33]։ Պղնձի գների շարունակական անկումը, հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումների երկարաժամկետ բացակայությունը և աշխատավարձից դժգոհ աշխատողների գործադուլները հանգեցրին հանքարդյունաբերության արտադրության նվազմանը[30], եթե 1974 թվականին արդյունահանվում էր մոտ 500 հազար տոննա պղինձ, ապա 1991 - ընդամենը 300[32]։ Զաիրի մեկ այլ տնտեսական խնդիր էր հարկերի և մաքսատուրքերի զանգվածային չվճարումը և այդ եկամուտների գողությունը պաշտոնյաների կողմից[30]։ 1976 թվականին ԱՄՀ-ի առաջարկով սահմանափակ միջոցներ ձեռնարկվեցին տնտեսությունը կայունացնելու համար, իսկ 1980-ական թվականներին Հիմնադրամի առաջարկությամբ իրականացվեցին հետագա բարեփոխումներ[35]։ 1990 թվականին երկիրը չկարողացավ կատարել ԱՄՀ-ի հետ նախորդ տարվա համաձայնագրի պայմանները, և նրա հետ նախկինում լավ հարաբերությունները զգալիորեն վատթարացան[36]։ Նույն թվականին Բելգիան, Միացյալ Նահանգները և Ֆրանսիան դադարեցրին ռեժիմին ֆինանսական օգնություն տրամադրելը[19]։ 1991-ին գնաճը կազմել է մոտ 1000 տոկոս։ Եթե ​​1989 թվականի օգոստոսին փոխարժեքը մեկ դոլարի դիմաց կազմում էր 500 զաիր, ապա 1991 թվականի վերջին այն կազմում էր 19000 զաիր։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 23-ին զինվորները, դժգոհ լինելով ամսական չորս դոլար աշխատավարձ չվճարելուց, անկարգություններ են կազմակերպել Կինշասայում։ Մեկ շաբաթ տեւած անկարգությունները խլեցին ավելի քան հարյուր մարդու կյանք[37]։ 1991 թվականի ամռանը տասնյակ հազարավոր մարդիկ դարձան ֆինանսական բուրգի սխեմայի զոհ, որը խոստանում էր ավանդների 800 տոկոս վերադարձ[36]։ 1988-ից 1995 թվականներին անվանական ՀՆԱ-ն նվազել է 40 տոկոսով։ 1997 թվականին պետական ​​պարտքը կազմում էր մոտավորապես 14 միլիարդ դոլար[38]։ Քաղաքացիների մեծ մասը գոյատևեց ստվերի շնորհիվ[39]։ Տարբեր գնահատականներով՝ Մոբուտուն և նրա շրջապատը բյուջեից յուրացրել են 4-ից մինչև 10 միլիարդ[38]։

Արտաքին քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոբուտու և ԱՄՆ նախագահ Նիքսոն, 1973

1969–1975 թվականներին ԿԺԴՀ նախագահը ակտիվորեն ճանապարհորդեց ամբողջ մայրցամաքում և նրա սահմաններից դուրս[40]՝ ձգտելով ներգրավել օտարերկրյա ներդրողներին[41] և առաջարկելով իր ծառայությունները՝ որպես միջնորդ աֆրիկյան երկրների միջև հակամարտությունների լուծման գործում[42] Մոբուտուն սերտ անձնական հարաբերություններ հաստատեց Ռուանդայի Հաբյարիմանայի, Բուրունդի Միչոմբերոյի, Տանզանիայի Նյերերեի, Զամբիա Կաունդայի և Ուգանդայի Ամինի առաջնորդների հետ։ Կոնգոյի Ժողովրդական Հանրապետության հետ շփումները շարունակում էին լարված մնալ Անգոլայում շահերի բախման պատճառով։ 1973 թվականին Զաիրը դիմեց իսլամական աշխարհին և խզեց հարաբերությունները Իսրայելի հետ։ Թեև Մերձավոր Արևելք կատարած մի շարք շրջագայությունների ընթացքում հնարավոր չեղավ պայմանավորվել նավթի զեղչի մասին, ի վերջո կապերը դրական արդյունք ստացան. Շաբայի հակամարտության ժամանակ ռեժիմին աջակցում էին Մարոկկոն, Եգիպտոսը, Սաուդյան Արաբիան և Սուդանը, իսկ 1977 թվականին Լիբիան հովանավորեցին արդյունահանող արդյունաբերության ձեռնարկությունների կառուցման երկրորդ փուլը[43]։

Մոբուտուի հայտարարած «չմիավորումը» հնարավորություն տվեց քիչ թե շատ բարելավել հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ, և 1968 թվականի ապրիլին Կինշասայում բացվեց խորհրդային դեսպանատունը։ 1970-ին իշխանությունները դիվանագետներին արտաքսեցին «դիվերսիոն» մեղադրանքով, իսկ 1971-ին սոցիալիստական ​​բլոկի երկրների քսան պաշտոնյաների հայտարարեցին պերսոնա նոն գրատա։ 1974 թվականի նոյեմբերին հայտարարվեց, որ Զաիրի նախագահը մեկ ամիս անց կայցելի Մոսկվա, բայց դա այդպես էլ չկայացավ[46]։ 1971-ի վերջին Չինաստանը դուրս եկավ Կոնգոյի Ժողովրդական Հանրապետության հետ, իսկ 1972-ի հունվարին Մոբուտուն թռավ Պեկին, որտեղ նա համաձայնագրեր կնքեց գյուղատնտեսության զարգացմանը 100 միլիոն դոլարի չափով սուբսիդավորելու և Անգոլային ռազմատեխնիկական օգնության համար։ ապստամբներ.[47]

1974-1975 թվականներին, Զաիրի նախագահին հավատարիմ ամերիկյան դեսպանին հետ կանչելուց հետո, Իսրայելի հետ պաշտոնական շփումների խզումից դժգոհ Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերությունները վատթարացան[44]։ Մոբուտուն, իր հերթին, դժգոհ էր ԿՀՎ-ի վերաբերյալ Ներկայացուցիչների պալատի հանձնաժողովի հետաքննությունից, որը կարող էր լույս սփռել Լումումբայի սպանությանը նրա մասնակցության վրա[45]։ 1975 թվականի հունիսին Կոնգոյի առաջնորդը մեղադրեց Միացյալ Նահանգներին իր տապալման և սպանության նախապատրաստման մեջ[46]։ Ամերիկացիներին Զաիրն անհրաժեշտ էր որպես Անգոլայի պատերազմին միջամտելու հիմք, և շուտով նախկին դեսպանը վերադարձավ Կինշասա[46]։

1968-ին հարաբերությունների ջերմացում եղավ Բելգիայի հետ, որի ընկերությունները ներդրումներ էին կատարում Զաիրի տնտեսության մեջ[47], սակայն այն մարեց 1970 թվականին։ 1971 թվականի սկզբին կարճ ժամանակով բելգիական ապրանքների վրա էմբարգո դրվեց։ Վարչախմբի և եկեղեցու առճակատումը դուր չի եկել նախկին մետրոպոլիայի քրիստոնեադեմոկրատական ​​շրջանակներին։ 1972 թվականին կապերը նորից սկսեցին ամրապնդվել, ինչին վերջ դրվեց 1973 թվականին սկսված ազգայնացմանը, սակայն 1975 թվականի վերջին Կոնգոյի տնտեսության վիճակը ստիպեց իշխանություններին փոխզիջման գնալ։ Ֆրանսիան Ժիսկար դ'Էստենի նախագահության ժամանակ[48] բավականին սերտ հարաբերություններ հաստատեց Զաիրի հետ. մասնավորապես, 1975-1980 թվականներին Ֆրանսիայի նախագահի զարմիկի միջոցով ավելի քան 500 միլիոն դոլար հատկացրեց տեղական հեռահաղորդակցության արդիականացմանը, ինչի համար. Արեւմտյան վարկատուները գումար չեն տրամադրել։ Պայմանագրի կատարումը վստահվել է Ժիսկար դ'Էստենի մեկ այլ զարմիկին։ Զաիրը նաև ֆրանսիական զենք գնեց[49]։

Քաղաքացիական պատերազմ Անգոլայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1974 թվականի ապրիլին Պորտուգալիայում տեղի ունեցավ պետական ​​հեղաշրջում, որը ճանապարհ բացեց Անգոլայի անկախության հռչակման համար[50]։ 1960 թվականից Կոնգոյի իշխանությունները աջակցում են FNLA ապստամբների խմբին, որի ճամբարները գտնվում էին ԿԺԴՀ-ում։ ԿՀՎ-ն նույնպես օգնություն է ցուցաբերել գրոհայիններին, իսկ 1973 թվականին Զաիրա-չինական կապերի ամրապնդումից հետո ՉԺՀ-ն նույնպես[51]։ Ի հավելումն տարածաշրջանային շահերի, Մոբութուն հույս ուներ միացնել նավթով հարուստ Անգոլայի Կաբինդա էքսկլավը և վախենում էր մեկ այլ հարևան սոցիալիստական ​​պետության առաջացումից[52]։ 1974 թվականի սեպտեմբերին նրա և գեներալ Սպինոլայի միջև գաղտնի հանդիպման ժամանակ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց ստեղծել կոալիցիոն կառավարություն՝ FNLA-ի առաջնորդներ Հոլդեն Ռոբերտոյի և UNITA Յոնաս Սավիմբիի գլխավորությամբ, սակայն Սպինոլան տապալվեց նույն ամսին[51]։ 1974 թվականի դրությամբ FNLA-ն ամենաուժեղ խումբն էր Անգոլայի ապստամբների մեջ[53]։ 1975 թվականի սկզբին ԽՍՀՄ-ը սկսեց ավելի շատ զենք մատակարարել MPLA զինյալներին։ Այդ տարվա ամռանը Կուբայի ռազմական խորհրդականները ժամանեցին Անգոլա։ Մոտավորապես այս ժամանակահատվածում չինացիները դադարեցին աջակցել FNLA-ին[53], և Զաիրը սկսեց լրջորեն մտածել երկրում միջամտության մասին, ինչին դեմ էր Կոնգոյի զինված ուժերի հրամանատարության մի մասը[54]։

Ներխուժումը սկսվեց 1975 թվականի հուլիսին՝ չորս կամ հինգ գումարտակներով, իսկ նախօրեին Զաիրյան ստորաբաժանումները մտան Կաբինդա՝ տեղի անջատողականների աջակցությամբ։ Նույն թվականի օգոստոսին Հարավային Աֆրիկան ​​զորքեր ուղարկեց Անգոլա։ Հոկտեմբերին Զաիրի և FNLA-ի զորքերը հարձակում գործեցին մայրաքաղաք Լուանդայի վրա, մինչդեռ հարավաֆրիկացիները[54], որոնք համալրում ստացան[53] FNLA-ի և UNITA-ի մարտիկների հետ միասին առաջ շարժվեցին երկրի հարավից։ 1975 թվականի նոյեմբերին սկսվեց Կուբայի միջամտությունը[54]։ Ի նշան պատերազմում ամերիկյան և հարավաֆրիկյան միջամտության դեմ բողոքի՝ Աֆրիկյան միությունը անցավ MPLA-ի կողմը[53]։ Նույն ամսին, կուբացիների կողմից MLRS-ի կիրառման շնորհիվ, FNLA-ի և Zairian ստորաբաժանումները կանգնեցվեցին Լուանդայից 32 կմ հեռավորության վրա և գործարկվեցին։ Ցրված ջոկատները սկսեցին թալանել[54]։ Պատերազմի սկզբնական փուլն ավարտվեց ՄՊԼՀ հաղթանակով[53]։

Սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1974 թվականին Զաիրը իրավունք է ստացել մասնակցելու 1974 թվականի Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությանը, որտեղ պարտվել է Շոտլանդիային՝ 0։ 2, Բրազիլիային՝ 0։ 3, և Հարավսլավիային՝ 0։ 9։

  • 1978 - հետ կանչված դիմում
  • 1982 - չի որակավորվել
  • 1986 թվական- չի մասնակցել
  • 1990-ից 1994 թվականներին - որակավորում չի ստացել

Աֆրիկայի ազգերի գավաթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1972 թվական՝ 4-րդ տեղ 1974 թվական՝ չեմպիոն 1976 թվական՝ խմբային փուլ 1978 թվական- չի մասնակցել 1980 թվական - չի որակավորվել 1982 թվական- չի որակավորվել 1984 թվական հետ կանչված դիմում 1986 թվական- չի որակավորվել 1988 թվական- խմբային փուլ 1990 թվական- չի որակավորվել 1992 - ¼ եզրափակիչ 1994 - ¼ եզրափակիչ 1996 - ¼ եզրափակիչ

ՖԻՖԱ-ի վարկանիշային աղյուսակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • 1992 - 60-րդ տեղ
  • 1993 թվական՝ 71-րդ տեղ
  • 1994-ից 1995 թվականներին՝ 68-րդ տեղ
  • 1996 թվական՝ 66-րդ տեղ
  • 1997 - 76-րդ տեղ (ցածր)
  • 1998 թվական՝ 62-րդ տեղ
  • 1999 - 59-րդ տեղ (բարձր)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • M. Crawford Young[en], Thomas Turner. The Rise and Decline of the Zairian State (англ.). — Madison: University of Wisconsin Press, 2013. — 522 p. — ISBN 0299101142.
  • Encyclopedia of African History (англ.) / ed. by Kevin Shillington[en]. — N. Y.: Routledge, 2004. — Vol. 1. — 610 p. — ISBN 1579582451.
  • Mark R. Lipschutz, R. Kent Rasmussen. Dictionary of African Historical Biography (англ.). — University of California Press. — Berkley, 1989. — 328 p. — ISBN 0520066111.
  • Peta Ikambana. Mobutu's Totalitarian Political System: An Afrocentric Analysis. — N. Y.: Routledge, 2006. — 138 с.
  • Jacob Hacker. Zaire: The Political Economy of Despotism, Debt and Decline : [англ.] // Harvard International Review. — Cambridge, MA : Harvard University Press, 1992. — Т. 14, № 2. — С. 51—53. — ISSN 0739-1854.
  • Mel McNulty. The Collapse of Zaïre: Implosion, Revolution or External Sabotage? : [англ.] // The Journal of Modern African Studies. — Cambr. : Cambridge University Press, 1999. — Т. 37, № 1. — С. 53—82. — ISSN 0022-278X.
  • Thomas Turner. The Congo Wars: Conflict, Myth and Reality (англ.). — L.: Zed Books, 2007. — 256 p. — ISBN 1842776894.
  • Prunier Gérard A. F. The Rwanda Crisis : History of a Genocide : [англ.]. — 3rd illustrated, reprinted & revised ed. — L. : Hurst Publishers[en] ; Kampala : Fountain Publishers, 1999. — xiv, 424 p. — ISBN 1-850-65372-0. — ISBN 978-1-850-65372-1. — OCLC 1097703834.
  • David Van Reybrouck. Congo: The Epic History of a People (англ.). — Ecco. — 656 p. — ISBN 0062200127.
  • Винокуров Ю. Н. Заир. — М.: Мысль, 1976. — 88 с. — (У карты мира). — 50 000 экз.

Վարչական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գավառ Կենտրոն Մակերես, կմ²
Բանդունդու Բանդունդու 295 658
Վերին Զաիր Կիսանգանի 503 239
Արևելյան Կասաի Մբուջի-Մայի 170 302
Արևմտյան Կասաի Կանանգա 154 742
Կատանգա Լյուբամբաշի 496 877
Կինշասա Կինշասա 9965
Մանիեմա Կինդու 132 250
Ստորին Զաիր Մատադի 53 920
Հյուսիսային Կիվու Գոմա 59 483
Հասարակածային Մբանդակա 403 292
Հարավային Կիվու Բուկավու 65 070

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Young, Turner 2013, էջ. 68
  2. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 69
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Mvemba Phezo Dizolele (2014 թ․ մայիսի 9). «What Mobutu Did Right». Foreign Policy (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Young, Turner 2013, էջ. 215
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Young, Turner 2013, էջ. 169
  6. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 70
  7. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 168
  8. ↑ 8,0 8,1 Young, Turner 2013, էջ. 170
  9. ↑ Կաղապար:Книга:Географический энциклопедический словарь
  10. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 174
  11. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 250
  12. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 256
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Young, Turner 2013, էջ. 257
  14. ↑ McNulty, 1999, էջ 63
  15. ↑ 15,0 15,1 Young, Turner 2013, էջ. 258
  16. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 259
  17. ↑ French, Howard W. Mobutu Sese Seko, Zairian Ruler, Is Dead in Exile in Morocco at 66 (англ.), The New York Times (8 September 1997). Проверено 7 октября 2016.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Bill Berkeley. Zaire: An African Horror Story : [անգլ.] : [арх. 15 Դեկտեմբերի 2016] // The Atlantic Monthly. — 1993. — Т. 272, № 2 (August). — ISSN 1072-7825.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Fitzgerald, Mary Anne. Obituary: Mobutu Sese Seko (англ.), The Independent (7 September 1997). Проверено 1 ноября 2016.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 EAH, 2004, p. 538
  21. ↑ McNulty, 1999, էջ 69
  22. ↑ EAH, 2004, էջ 541
  23. ↑ 23,0 23,1 Turner 2007, էջ. 3
  24. ↑ Prunier, 1999, էջ 298—299
  25. ↑ Prunier, 1999, էջ 312
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Turner 2007, էջ. 4
  27. ↑ 27,0 27,1 McNulty 1999, էջ. 55
  28. ↑ Turner, 2007, էջ 5
  29. ↑ Turner, 2007, էջ 2
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 Hacker 1992, էջ. 52
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Young, Turner 2013, էջ. 71
  32. ↑ 32,0 32,1 Ikambana 2006, էջ. 33
  33. ↑ 33,0 33,1 EAH, 2004, p. 532
  34. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 383
  35. ↑ Hacker 1992, էջ. 52—53
  36. ↑ 36,0 36,1 Hacker 1992, էջ. 53
  37. ↑ Hacker, 1992, էջ 51
  38. ↑ 38,0 38,1 EAH 2004, էջ. 533
  39. ↑ McNulty, 1999, էջ 66
  40. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 367—368
  41. ↑ Young, Turner, 2013, p. 370.
  42. ↑ Young, Turner, 2013, p. 368
  43. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 369
  44. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 370
  45. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 371
  46. ↑ 46,0 46,1 Young, Turner 2013, էջ. 372
  47. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 373
  48. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 373—374
  49. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 375
  50. ↑ Young, Turner 2013, էջ. 376
  51. ↑ 51,0 51,1 Young, Turner 2013, էջ. 377
  52. ↑ Young, Turner, 2013, էջ 253
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 Young, Turner 2013, էջ. 378
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Young, Turner 2013, էջ. 254
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Զաիր&oldid=9564693» էջից