Գլյուտեն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գլյուտենի աղբյուրի օրինակներ՝ (վերևից ժամսլաքի ուղղությամբ) ցորենի ալյուր, հաճար, գարի և աշորայի փաթիլներ

Գլյուտեն (սնձան, անգլ.՝ Gluten), կառուցվածքային սպիտակուց, որը հայտնաբերվում է որոշակի բնական հացահատիկներում[1]։ Թեև «գլյուտեն» բառը հաճախ վերաբերում է միայն ցորենի սպիտակուցներին, բժշկական գրականության մեջ այն վերաբերում է պրոլամինի և գլուտելինի սպիտակուցների համակցմանը, որոնք հայտնաբերված են բոլոր այն հացահատիկներում և հանդիսանում են խթանիչ ցելիակիայի զարգացման համար։ Դրանց թվում են՝ ցանկացած տեսակի ցորեն (օրինակ՝ սովորական ցորեն, կարծր ցորեն, խորասան, հաճար և ամբողջահատիկ ցորեն), գարի, տարեկանի և վարսակի որոշ տեսակներ, ինչպես նաև՝ այդ հատիկների ցանկացած հիբրիդ (օրինակ՝ տրիտիկալե)[2][3]։ Գլյուտենը սովորական ցորենի ընդհանուր սպիտակուցի 75–85%-ն է[4][5]։

Գլյուտենները, ունեն յուրահատուկ մածուցիկ և կպչուն հատկություններ, ինչը խմորին տալիս է առաձգականություն՝ թույլ տալով հասունանալ և պահպանել իր ձևը[4][6][7]։ Այս առանձնահատկությունները և համեմատաբար ցածր արժեքը, գլյուտենը դարձնում են արժեքավոր և՛ սննդի, և՛ ոչ սննդային արդյունաբերություններում[7]։

Ցորենի գլուտենը հիմնականում կազմված է երկու տեսակ սպիտակուցներից՝ գլյուտեինիններ[8] և գլիադիններ[9], որը կարող է բաժանվել բարձր մոլեկուլյար և ցածր մոլեկուլյար գլյուտեինիների և α/β, γ և Ω գլիադինների։ Դրա հոմոլոգները գարում հորդեիններն են, աշորայում՝ սեկալինները և վարսակում՝ ավեինինները[10]։ Սպիտակուցների այս խմբերը միասին կոչվում են "գլյուտեն"[3]. Այլ հացահատիկների պահեստավորման սպիտակուցները, ինչպիսիք են եգիպտացորենը (զեյնը) և բրինձը (բրնձի սպիտակուցը), երբեմն անվանում են գլյուտեն, բայց դրանք վնասակար չեն ցելիակիա հիվանդությամբ տառապող մարդկանց համար[2]։

Հացահատիկներից պատրաստված հացը պարունակում է գլյուտեն։

Գլյուտենը որոշ մարդկանց մոտ հանդիսանում է խթանիչ կողմնակի, բորբոքային, իմունոլոգիական և աուտոիմուն ռեակցիաների զարգացման համար։ Գլյուտենի հետ կապված հիվանդությունների տիրույթը ներառում է ցելիակիան (ընդհանուր բնակչության 1–2%–ը), ոչ ցելիակային գերզգայունությունը գլյուտենի նկատմամբ (ընդհանուր բնակչության 0.5–13%–ը), հերպեսանման մաշկաբորբը (դերմատիտը), գլյուտենային ատաքսիան և այլ նյարդաբանական հիվանդությունները[11][12][13][14]։ Այս հիվանդությունները բուժվում են գլյուտենից զուրկ սննդակարգի կիրառմամբ[14]։

Կիրառումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցորեն, գլյուտենի հիմնական աղբյուր

Հացամթերք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենը ձևավորվում է, երբ գլյուտենինի մոլեկուլները դիսուլֆիդային կապերի միջոցով խաչաձև միանում են գլիադինին՝ ձևավորելով ենթամիկրոսկոպիկ ցանց, որը խառնուրդին տալիս է մածուցիկություն (հաստություն) և առաձգականություն[4][15]։ Խմորիչ օգտագործելիս ֆերմենտացիայի արդյունքում արտադրվում են ածխաթթու գազի պղպջակներ, որոնք, կապվելով գլյուտենային ցանցի հետ, նպաստում են խմորի հասունացմանը։ Թխելու ընթացքում գլյուտենը մակարդվում է, որը օսլայի հետ միասին կայունացնում է վերջնական արտադրանքի ձևը։ Գլյուտենի պարունակությունը համարվում է հացի հնության գործոն, գուցե այն պատճառով, որ այն խոնավացման միջոցով կապում է ջուրը[16][17]։

Գլյուտենի ձևավորած ամուր ցանցը բագետի լայնական կտրվածքի վրա

Գլյուտենի ձևավորումը ազդում է թխած մթերքների հյուսվածքի վրա[4]։ Գլյուտենի հասանելի առաձգականությունը համաչափ է ցածր մոլեկուլային զանգվածով գլյուտենինների պարունակությանը, քանի որ պարունակում է ծծմբի ատոմների մեծ քանակություն, որոնք պատասխանատու են գլյուտենի ցանցում խաչաձև կապի համար[18][19]։ Գլյուտենի ավելի բարձր պարունակությամբ ալյուր օգտագործելիս՝ ստացվում է ավելի ձգվող խմոր, օրինակ՝ պիցցայի համար նախատեսված, մինչդեռ գլյուտենի ավելի ցածր պարունակությամբ ալյուր օգտագործելիս՝ ստացվում է ավելի նուրբ խմոր, օրինակ՝ հրուշակեղեն պատրաստելիս[20]։

Հացի ալյուրը պարունակում է գլյուտենի բարձր պարունակություն (կարծր ցորեն), հրուշակեղենի ալյուրը գլյուտենի ավելի ցածր պարունակություն ունի։ Հացը հունցելը նպաստում է գլյուտենի թելերի և խաչաձև կապերի ձևավորմանը, որոնք ավելի հեշտ ծամվող թխվածքի ստացման։ Խմորի մեջ խոնավության բարձր պարունակությունը խթանում է գլյուտենի զարգացումը[20], իսկ շատ խոնավ խմորը, որը երկար է հասունանում, հունցման կարիք չունի։ Կարագի օգտագործումը՝ ընկճելով խաչաձև կապերի ձևավորումը, թույլ է տալիս ստանալ փափուկ և շերտավոր խմորեղեն։

Ալյուրի մեջ գլյուտենի ամրությունն ու առաձգականությունը չափվում է հացաթխման արդյունաբերության մեջ՝ օգտագործելով ֆարինոգրաֆ։ Սա հնարավորություն է տալիս հացթուխին գնահատել տարբեր տեսակի ալյուրների որակը՝ խմորեղենի տարբեր բաղադրատոմսեր մշակելիս[4][21][22]։

Ավելացված գլյուտեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդյունաբերական արտադրության մեջ ցորենի ալյուրի լուծույթը մեքենաների միջոցով հունցվում է այնքան ժամանակ, մինչև գլյուտենը վերածվի համասեռ զանգվածի[23] Այս զանգվածը հավաքվում է ցենտրիֆուգմամբ, այնուհետև տեղափոխվում է մի քանի համակցված շարունակական փուլերով։ Թաց գլյուտենից ջրի մոտ 65%-ը պտուտակային մամլիչով հեռացվում է, մնացորդը ցողվում է չորացման խցիկի մեջ, որտեղ այն կարճ ժամանակով մնում է բարձր ջերմաստիճանային պայմաններում, որպեսզի ջուրը գոլորշիանա՝ առանց գլյուտենի կազմաքանդման[փա՞ստ]։ Արդյունքում ստացվում է 7%–ոց խոնավությամբ ալյուրանման փոշի, որը սառեցվում է օդով և տեղափոխվում պահեստ։ Վերջնական փուլում վերամշակված գլյուտենը մաղում և մանրացնում են՝ համասեռ արտադրանք ստանալու համար[23]։

Այս ալյուրանման փոշին, ավելացնելով սովորական ալյուրի խմորին, կարող է նպաստել խմորի ծավալի մեծացման։ Ստացված խառնուրդը նաև բարելավում է հացի կառուցվածքային կայունությունը[24]։ Ավելացված գլյուտենով խմորն անհրաժեշտ է ակտիվորեն խառնել, որպեսզի այն հասունանա իր ամբողջ հնարավորությամբ․ գլյուտենի բարձր պարունակությամբ մթերքները հունցելու համար կարող է պահանջվել հաց պատրաստող սարք կամ սննդի պրոցեսոր[25]։ Ընդհանուր առմամբ, գլյուտենի բարձր մակարդակները կապված են ընդհանուր սպիտակուցի բարձր պարունակության հետ[26]։

Մսի իմիտացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենը հաճախ կիրառվում է մսի իմիտացիաներում՝ բուսակերների սննդակարգում լրացուցիչ սպիտակուց ապահովելու համար:

Գլյուտենը, հատկապես ցորենի գլյուտենը (սեյթան), հաճախ հիմք է հանդիսանում տավարի, հավի, բադի, խոզի միսը և ձուկը փոխարինելու այլընտրանքային սննդով։ Արգանակի մեջ եփելիս գլյուտենը կլանում է շրջապատող հեղուկի մի մասը (ներառյալ համը) և կծելիս դառնում կոշտ[27][28]։ Գլյուտենի այս ձևով կիրառումը շատ բուսակերների սննդակարգում սպիտակուցներ ավելացնելու հանրաճանաչ միջոց է։ Տնային կամ ռեստորանային խոհարարությունում ցորենի գլյուտենը ստանում են ալյուրից՝ ջրի հետ խառնելու, առաձգական կապերի շնորհիվ խմոր ստանալու և օսլան լվանալու ուղիով[4]։

Այլ սպառողական ապրանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենը հաճախ պարունակվում է գարեջրում և սոյայի սոուսում, կարող է օգտագործվել որպես կայունացուցիչ շատ անսպասելի մթերքներում, ինչպիսիք են պաղպաղակը և կետչուպը։ Այս տեսակի սնունդը, պայմանավորված թաքնված գլյուտենի վտանգավոր ազդեցությամբ, կարող է ցելիակիայով և գլյուտենի գերզգայունությամբ անհատների մոտ խնդիրներ առաջացնել։ Ընտանի կենդանիների որոշ մթերքներում սպիտակուցի պարունակությունը կարող է բարձրացվել նաև գլյուտենի ավելացմամբ[29]։

Գլյուտեն պարունակվում է նաև կոսմետիկայի, մազերի խնամքի և այլ մաշկաբանական պատրաստուկների մեջ[30]։

Հիվանդություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Գլյուտենի հետ կապված հիվանդություններ» տերմինը համախմբում է բոլոր այն հիվանդությունները, որոնք դրդվում են գլյուտենով և ներառում են ցելիակիան, ոչ ցելիակային–գլյուտեն գերզգայունությունը, ցորենի նկատմամբ ալերգիան, գլյուտենային ատաքսիան և հերպեսանման դերմատիտը[13]։

Ախտաֆիզիոլոգիական ուսումնասիրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենի պեպտիդները պատասխանատու են գլյուտենի հետ կապված հիվանդությունների առաջացման համար[31]։ Ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ այդ պեպտիդները առաջացնում են աղիների էպիթելի վնասում, որը կարող է արտահայտվել բորբոքումից մինչև աղիների լորձաթաղանթի թարթիչների մասնակի կամ ամբողջական քայքայում[32][33]։ Այս վնասման մեխանիզմը հասկանալու համար կատարվել են in vitro և in vivo լաբորատոր հետազոտություններ[33][34]։ Գլյուտենի պեպտիդներից գլիադինը ամենալայն է ուսումնասիրվել[31]։

In vitro և in vivo ուսումնասիրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցելիակիա հիվանդության համատեքստում գլիադին պեպտիդները հիմնական և կլինիկական հետազոտություններում դասակարգվում են որպես թունավոր կամ իմունոգեն՝ կախված իրենց գործողության մեխանիզմից[31][35]։

  • Տոքսիկ պեպտիդները ունակ են in vitro ուղղակիորեն ազդել բջիջների և աղիքային պատրաստուկների վրա՝ in vivo առաջացնելով բջիջների վնասում և բնածին իմուն պատասխան[31][35]։ In vitro, պեպտիդները խթանում են բջիջների ապոպտոզը (բջիջների ծրագրավորված մահվան ձև) և ընկճում են նուկլեինաթթուների (ԴՆԹ և ՌՆԹ) և սպիտակուցների սինթեզը՝ նվազեցնելով բջիջների կենսունակությունը[36]։ In vivo կատարված փորձերը մկների վրա ցույց են տվել, որ այդ պեպտիդները մեծացնում են բջիջների մահը և տիպ I ինտերֆերոնի արտադրությունը (բորբոքային միջնորդանյութ)[31]։ In vitro, գլյուտենը փոխում է բջիջների մորֆոլոգիան և շարժունակությունը, բջջակմախքի կազմավորումը, օքսիդատիվ հավասարակշռությունը և ամուր կապերը[36][37][38]։
  • Իմունոգեն պեպտիդները ունակ են in vitro ակտիվացնել T–բջիջները[31]։

Գլյուտենի առնվազն 50 էպիտոպներ կարող են ունենալ ցիտոտոքսիկ, իմունոմոդուլացնող և աղիների պատից թափանցող ազդեցություն[37]։

Վարսակի պեպտիդների (ավեինների) ազդեցությունը ցելիակիայով հիվանդների մոտ կախված է օգտագործվող վարսակի սորտից՝ պրոլամինի գեներով, սպիտակուցային ամինաթթուների հաջորդականությամբ և պրոլամինների ինտոքսիկությամբ պայմանավորված, որոնք վարսակի սորտից կախված տարբերվում են[39][40][41]։ Բացի այդ, վարսակը կարող է խաչաձեւ աղտոտվել գլյուտեն պարունակող այլ հացահատիկային մշակաբույսերի հետ[40]։

Հիվանդացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2017 թվականի դրությամբ տարբեր աշխարհագրական տարածաշրջաններում աճում է գլյուտենի հետ կապված հիվանդությունների դեպքերը[38][42][43][44]։ Այս աճի առաջարկվող բացատրություններն են սննդակարգի արևմտականացում[42], ցորենի վրա հիմնված արտադրանքի ավելացում՝ ինչպես միջերկրածովյան սննդակարգը[45][46], Ասիայի, Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի շատ երկրներում բրնձի աստիճանական փոխարինում ցորենով[42], հացի և հացաբուլկեղենի արտադրությունում խմորի խմորման ժամանակի կրճատման պատճառով գլյուտենի ավելի մեծ պարունակություն[47][48] և վերջին տարիներին գլյուտենի ցիտոտոքսիկ պեպտիդների ավելի բարձր քանակով ցորենի նոր սորտերի զարգացման հետ[47][49]։ Այնուամենայնիվ, 2020 թվականի ուսումնասիրությունը, որը մշակել և վերլուծել է ցորենի 60 սորտեր 1891-ից 2010 թվականներին, այդ ժամանակահատվածում ալբումինի/գլոբուլինի և գլյուտենի պարունակության տարբերություն չի գտել։ «Ընդհանուր առմամբ, բերքահավաքի տարին ավելի էական ազդեցություն է ունեցել սպիտակուցի բաղադրության վրա, քան՝ սորտը։ Սպիտակուցի մակարդակով մենք ոչ մի ապացույց չգտանք, որը կաջակցի ժամանակակից ձմեռային ցորենի իմունախթանիչ ներուժի ավելացմանը»[50]։

Ցելիակիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բժշկական անիմացիան ցույց է տալիս հարթեցված աղիքային թարթիչները։

Ցելիակիան քրոնիկ բազմաօրգանային աուտոիմուն հիվանդություն է, որը ցանկացած տարիքի ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցող անհատների առաջնային բարակ աղիների ախտահարումն է՝ պայմանավորված ցորենի, գարու, աշորայի, վարսակի և նրանց ածանցյալների ընդունմամբ[51]։ Ցելիակիան միայն ստամոքսաղիքային հիվանդություն չէ, այն կարող է ընդգրկել տարբեր օրգաններ և ունենալ արտահայտված ոչ ստամոքս–աղիքային դրսևորումներ, ինչպես նաև կարող է ընթանալ անախտանիշ[3][52]։ Շատ անախտանիշ մարդիկ սովոր են ապրել քրոնիկ վատ առողջական վիճակում՝ կարծելով, որ դա նորմալ է, բայց գլյուտենից զուրկ սննդակարգ պահելուց հետո ցելիակիային բնորոշ ախտանիշները բարելավում են[43][52][53]։ Ախտորոշման համար հավելյալ դժվարություն է հանդիսանում, որ շճաբանական մարկերները (հակահյուսվածքային տրանսգլուտամինազան) ոչ միշտ են առկա[54] և շատ մարդիկ կարող են ունենալ նվազագույն լորձաթաղանթային ախտահարումներ՝ առանց աղիքային թարթչային էպիթելի քայքայման[55]։

Ցելիակիան ախտահարում է ընդհանուր բնակչության մոտավորապես 1–2%–ը[11], բայց շատ դեպքեր մնում են չբացահայտված, չախտորոշված ու չբուժված և գտնվում են առողջական լուրջ բարդությունների զարգացման վտանգի տակ[11][43][56][57]։ Մարդիկ կարող են տառապել ծանր հիվանդությունների ախտանիշներով և ուղղորդվել լայնածավալ հետազոտությունների մինչև ճիշտ ախտորոշման հաստատվելը[53]։ Չբուժված ցելիակիան կարող է բերել մալաբսորբցիայի համախտանիշի, երկաթի անբավարարության, օստեոպորոզի զարգացման, իջեցնել կյանքի որակը, մեծացնել աղիքային լիմֆոմաների զարգացումը և մահացությունը[58]։ Ցելիակիան համակցված է այլ աուտոիմուն հիվանդույթունների հետ, ինչպիսիք են I տիպի շաքարային դիաբետը[59], գլյուտենային ատաքսիան, պսորիազը, վիտիլիգոն, աուտոիմուն հեպատիտը, հերպեսանման դերմատիտը, առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտը և այլն[51][59]։

Ցելիակիայի դասական ախտանիշները ներառում են ստամոքս–աղիքային դրսևորումներ՝ քրոնիկ փորլուծություն, որովայնի փքվածություն, մալաբսորբցիա, ախորժակի կորուստ և անբավարար աճ, որոնք հիվանդության ավելի քիչ հանդիպող դրսևորումներն են և գերազանցապես հանդիպում են մինչև երկու տարեկան երեխաների մոտ[51][53][56]։

Ոչչ դասական ախտանիշներով ցելակիան ամենահաճախ հանդիպող կլինիկական տեսակն է[53] և հանդիպում է երկու տարեկանից մեծ երեխաների[53], դեռահասների և մեծահասակների մոտ[53]։ Այն բնութագրվում է ավելի քիչ արտահայտած կամ նույնիսկ բացակայող ստամոքս-աղիքային ախտանիշներով և արտաաղիքային դրսևորումների լայն շրջանակով, որոնք կարող են ընդգրկել մարմնի ցանկացած օրգան և շատ հաճախ կարող են ամբողջովին անախտանիշ ընթանալ[56] ինչպես երեխաների (առնվազն 43% դեպքերում[60]), այնպես էլ մեծահասակների մոտ[56]։

Անախտանիշ ցելիակիան առկա է հիվանդների մեծամասնության մոտ և բնութագրվում է դասական գլյուտեն–անտանելիության նշանների (փորլուծություն, փքվածություն և որովայնացավ) բացակայությամբ։ Այնուամենայնիվ, այս մարդկանց մոտ շատ հաճախ են զարգանում հիվանդություններ, որոնք կարող են կապված լինել գլյուտենի կիրառման հետ։ Գլյուտենը կարող է տրոհվել մի քանի մորֆինանման նյութերի, որոնք կոչվում են գլյուտեն–էկզորֆիններ։ Այս միացություններն ունեն ապացուցված օփիոիդային ազդեցություն և կարող են քողարկել գլյուտեն սպիտակուցի վնասակար ազդեցությունը լորձաթաղանթի և ստամոքս-աղիքային համակարգի գործունեության վրա[61]։

Ոչ ցելիակային գլյուտեն գերզգայունություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությունը (NCGS–Non-celiac gluten sensitivity) նկարագրվում է որպես բազմաթիվ ախտանիշներով դրսևորվող վիճակ, որը բարելավվում է գլյուտենից զուրկ սննդակարգի անցնելիս, երբ բացառվել են ցելիակիան և ցորենի նկատմամբ ալերգիան[62][63]։ Այն ճանաչված է 2010 թվականից[64][65] և ներառված է գլյուտենի հետ կապված խանգարումների շարքում[64]։ Դրա ախտածնությունը դեռևս լիովին պարզաբանած չէ, բայց ենթադրում է բնածին իմունային համակարգի ակտիվացում, գլյուտենի և, հնարավոր է նաև ցորենի այլ բաղադրիչների անմիջական բացասական ազդեցություն[36][65]։

Ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությունը գլյուտենի անտանելիության[64][66] ամենատարածված համախտանիշն է, որի տարածվածությունը գնահատվում է 6-10%[12]։ Ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությունը ախտորոշումը դառնում է ավելի ու ավելի տարածված, բայց դրա իրական տարածվածությունը դժվար է որոշել, քանի որ շատ մարդիկ իրենց մոտ ինքնուրույն ախտորոշում և գլյուտենից զուրկ սննդակարգի են անցնում ՝ առանց նախապես ստուգվելու ցելիակիա հիվանդության կապակցությամբ կամ բժշկի կողմից հատուկ սննդակարգ ստանալու[67]։ Ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությամբ և ստամոքս-աղիքային ախտանշաններով մարդիկ սովորաբար մնում են «անորոշ վիճակում»՝ առանց մասնագետների կողմից ախտորոշվելու և առանց համապատասխան բժշկական օգնության և բուժման[68]։ Այս մարդկանց մեծամասնությունը առողջական գանգատների և բազմաթիվ բժիշկների հետ անհաջող խորհրդատվությունների երկար պատմություն ունի, ովքեր փորձել են ախտորոշել ցելիակիա հիվանդությունը, բայց վիճակը նկարագրվել է որպես գրգռված աղիքի համախտանիշ[68][69]։ Երբեմն անորոշ թվով մարդիկ հրաժարվում են գլյուտենից՝ կարծելով, որ դա պատասխանատու է իրենց ախտանիշների դրսևորման համար, և, երբ նրանք անցնում են գլյուտենից զուրկ սննդակարգի, այս ախտանիշները բարելավվում են, ուստի նրանք ինքնուրույն իրենց մոտ ախտորոշում են ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունություն[68][69]։

Ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունություն ունեցող մարդկանց մոտ կարող են զարգանալ աղեստամոքսային ուղու ախտանիշներ, որոնք նման են գրգռված աղիքի համախտանիշին կամ ցորենի նկատմամբ ալերգիային[36][64] կամ ոչ ստամոքս-աղիքային ախտանիշներ, ինչպիսիք են գլխացավը, քրոնիկ հոգնածությունը, ֆիբրոմիալգիան, ատոպիկ հիվանդությունը, ալերգիան, նյարդաբանական և հոգեկան խանգարումները՝ ի թիվս այլոց[58][65][65]։ 2017 թվականի ուսումնասիրության արդյունքները ցույց են տալիս, որ ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությունը կարող է լինել քրոնիկ խանգարում, ինչպես ցելիակիա հիվանդությունը[70]։

Բացի գլյուտենից, ցորենի, տարեկանի, գարու, վարսակի և դրանց ածանցյալների մեջ առկա լրացուցիչ բաղադրիչները, պարունակում են այլ սպիտակուցներ՝ ամիլազ-տրիպսին ընկճողներ և կարճ շղթայով ածխաջրեր՝ FODMAP–ներ (ֆերմենտացվող օլիգո–, դի–, մոնոսախարիդներ և պոլիոլներ(բազմատոմ սպիրտներ)), որոնք կարող են առաջացնել ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունության ախտանիշներ[65]։ 2019 թվականի դրությամբ կատարված եզրահանգումների համաձայն՝ թեև ցորենի և ազգակից այլ հացահատիկների մեջ առկա FODMAP-ները կարող են դեր խաղալ ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունության մեջ, դրանք բացատրում են միայն ստամոքս-աղիքային որոշ ախտանիշներ, ինչպիսին է փքվածությունը, բայց ոչ արտաաղիքային ախտանիշները՝ նյարդաբանական խանգարումները, ֆիբրոմիալգիան, հոգեբանական խանգարումները և դերմատիտը, որոնք կարող են զարգանալ ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունությամբ մարդկանց մոտ[65][70][71]։ Ամիլազ–տրիպսին ընկճողները կարող են առաջացնել TLR4 ընկալիչ–միջնորդավորված աղիքային բորբոքում[72][73]։

Ցորենի նկատմամբ ալերգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդիկ կարող են ցորենի կողմնակի ազդեցությունները զգալ նաև ցորենի ալերգիայի ժամանակ[57]։ Ինչպես ալերգիաների մեծ մասի դեպքում, ցորենի ալերգիան դրսևորվում է իմունային համակարգի ոչ նորմալ պատասխանով ցորենի որոշակի բաղադրիչի նկատմամբ, որն ընկալվում է որպես սպառնացող օտար մարմին։ Այս իմունային պատասխանը հաճախ զարգանում է սահմանափակ ժամանակով և մարմնի հյուսվածքներին տևական վնաս չի հասցնում[74]։ Ցորենի նկատմամբ ալերգիան և ցելիակիան տարբեր հիվանդություններ են[57][75]։ Ցորենի ալերգիայի ստամոքս-աղիքային ախտանշանները նման են ցելիակիա հիվանդության և ոչ ցելիակային գլյուտենային գերզգայունության ժամանակ դիտվող ախտանիշներին, բայց ցորենի ազդեցության և ախտանիշների դրսևորման միջև կա տարբեր ժամանակային ընդմիջում։ Ցորենի նկատմամբ ալերգիկ ռեակցիան առաջանում է արագ (րոպեներ–ժամեր անց) ցորեն պարունակող մթերքներ ուտելուց հետո և կարող է դիտվել անաֆիլաքսիա[54]։

Գլյուտենային ատաքսիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենային ատաքսիայով տղամարդու վիճակը մինչև և երեք ամիս գլյուտենից զուրկ սննդակարգ պահելուց հետո

Գլյուտենային ատաքսիան աուտոիմուն հիվանդություն է, որն առաջանում է գլյուտեն օգտագործելու հետևանքով[76]։ Գլյուտենային ատաքսիայի դեպքում վնասվում է ուղեղիկը՝ ուղեկցվելով Պուրկինյեի բջիջների կորստով։ Ուղեղիկը ուղեղի հավասարակշռության կենտրոնն է, որը վերահսկում է կոորդինացիան և բարդ շարժումները, ինչպիսիք են քայլելը, խոսելը և կուլ տալը։ Գլյուտենային ատաքսիայով մարդիկ սովորաբար ունենում են քայլվածքի կամ կոորդինացիայի խնդիրներ և վերին վերջույթների դող։ Նիստագմը և ուղեղիկային դիսֆունկցիայի այլ ակնային նշանները հաճախ են։ Կարող են ի հայտ գալ նաև միոկլոնուս, քմային տրեմոր և օպսոկլոնուս-միոկլոնուս[77]։

Վաղ ախտորոշումը և բուժումը գլյուտենից զուրկ սննդակարգով կարող է բարելավել ատաքսիան և կաաանխարգելել հետագա վատթարացումը։ Բուժման արդյունավետությունը կախված է ատաքսիայի սկսվելու և մինչև ախտորոշումն ընկած ժամանակահատվածով, քանի որ գլյուտենի ազդեցության հետևանքով ուղեղիկում նեյրոնների մահն անդարձելի է[77][78]։

Գլյուտենային ատաքսիան կազմում է անհայտ ծագման ատաքսիայի 40%-ը և բոլոր ատաքսիաների 15%-ը[77][79]։ Գլյուտենային ատաքսիա ունեցող մարդկանց մինչև10%-ն է ներկայացնում ստամոքս-աղիքային ուղու որևէ ախտանիշ, սակայն մոտ 40%-ն ունի աղիների վնասում[77]։

Այլ նյարդաբանական հիվանդություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի լրացում գլյուտենային ատաքսիայի, գլյուտենի նկատմամբ գերզգայունությունը կարող է առաջացնել նյարդաբանական խանգարումների լայն շրջանակ, որոնք զարգանում են մարսողական ախտանիշներով կամ աղիների վնասումով կամ առանց դրանց[14]։ Այդ խանգարումներն են ծայրամասային նեյրոպաթիան, էպիլեպսիան, գլխացավը, էնցեֆալոպաթիան, անոթային դեմենցիան և շարժողական տարբեր խանգարումները (անհանգիստ ոտքերի համախտանիշ, խորեա, պարկինսոնիզմ, Տուրետի համախտանիշ, քմային տրեմոր, միոկլոնուս, դիստոնիա, օպսոկլոնուս-միոկլոնուսի համախտանիշ, պարոքսիզմներ, դիսկինեզիա)[14][80]։

Գլյուտենի նկատմամբ գերզգայունության ախտորոշումը դժվար է և հետաձգվում է, երբ չկան մարսողական ախտանիշներ։ Մարդիկ, ովքեր ունեն ստամոքս-աղիքային խնդիրներ, ավելի հավանական է, որ ճիշտ կախտորոշվեն և համապատասխան բուժում կստանան։ Խիստ գլյոտենից զուրկ սննդակարգը առաջին գծի բուժումն է, որը պետք է սկսել որքան հնարավոր է շուտ։ Այն այս խանգարումների մեծ մասի դեպքում արդյունավետ է։ Երբ դեմենցիան հասել է վերջնական փուլի, դսննդակարգը դրական ազդեցություն չի ունենում։ Կեղևի միոկլոնուսը, ըստ երևույթին, կայուն է բուժմանը ինչպես գլյուտենից զուրկ սննդակարգի, այնպես էլ՝ իմունոսուպրեսիվ թերապիայի դեպքում[14]։

Պիտակավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլյուտենի հետ կապված խանգարումներ ունեցող մարդիկ իրենց սննդակարգից պետք է խստորեն բացառեն գլյուտենը, ուստի նրանց անհրաժեշտ են հստակ պիտակավորման ուղեցույցներ[81]։ «Առանց գլյուտեն» տերմինը սովորաբար ենթադրում է անվնաս գլյուտեն, այլ ոչ թե դրա լիակատար բացակայությունը[82]։ Ճշգրիտ մակարդակը, որի դեպքում գլյուտենն անվնաս է, անհայտ է և վիճելի։ 2008թ.-ի համակարգված վերանայումը փորձնականորեն եզրակացրեց, որ օրական 10 մգ-ից պակաս գլյուտեն օգտագործելը հազիվ թե կարող է աղիների վնաս պատճառել ցելիակիայով տառապող մարդկանց մոտ, թեև նշվեց, որ քիչ վստահելի ուսումնասիրություններ կան[82]։ «Առանց սգլյուտեն» պիտակի կարգավորումը տարբեր է[81]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Hervé This, « Who discovered the gluten and who discovered its production by lixiviation? », Notes Académiques de l'Académie d'Agriculture de France/Academic Notes from the French Academy of Agriculture, vol. 3, no 3, 2002, p. 1–11 (PMID 11911770, PMCID 1692935, DOI 10.1098/rstb.2001.1024).
  2. ↑ 2,0 2,1 Food and Drug Administration (2007 թ․ հունվար). «Food Labeling; Gluten-Free Labeling of Foods» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունվարի 26-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Biesiekierski JR (2017). «What is gluten?». J Gastroenterol Hepatol (Review). 32 (Suppl 1): 78–81. doi:10.1111/jgh.13703. PMID 28244676. «Similar proteins to the gliadin found in wheat exist as secalin in rye, hordein in barley, and avenins in oats, and are collectively referred to as 'gluten'. The gluten found in all of these grains has been identified as the component capable of triggering the immune-mediated disorder, celiac disease.»
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Shewry, P. R.; Halford, N. G.; Belton, P. S.; Tatham, A. S. (2002). «The structure and properties of gluten: An elastic protein from wheat grain». Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 357 (1418): 133–142. doi:10.1098/rstb.2001.1024. PMC 1692935. PMID 11911770.
  5. ↑ «Gluten's role in bread baking performance». Canadian Grain Commission. 2016 թ․ մարտի 29.
  6. ↑ Lamacchia C, Camarca A, Picascia S, Di Luccia A, Gianfrani C (2014 թ․ հունվարի 29). «Cereal-based gluten-free food: how to reconcile nutritional and technological properties of wheat proteins with safety for celiac disease patients». Nutrients (Review). 6 (2): 575–90. doi:10.3390/nu6020575. PMC 3942718. PMID 24481131. «the distinctive feature that makes wheat unique is, precisely, the visco-elasticity of gluten. When the grain is milled and mixed with water, storage proteins form a dough, capable of retaining gas bubbles. These properties make wheat suitable for the preparation of a great diversity of food products»
  7. ↑ 7,0 7,1 Day L, Augustin MA, Batey IL, Wrigley, CW (2006 թ․ փետրվար). «Wheat-gluten uses and industry needs». Trends in Food Science & Technology (Review). 17 (2): 82–90. doi:10.1016/j.tifs.2005.10.003. «Given the unique properties of wheat gluten, it is not surprising that it has been the subject of intense attention by the food industry. (...) Gluten does have economic benefits over and above the more expensive milk- or soy-protein products (Table 1), and its functional properties, which other products cannot duplicate, give it a unique place among the various protein products. (...) Unlike whey and soy proteins, gluten or wheat proteins are not high in biological value and have not been widely researched for nutritional advantages.»
  8. ↑ Payne, P. I. (2012 թ․ դեկտեմբերի 6). «Endosperm Proteins». In Blonstein, A. D.; King, P. J. (eds.). A Genetic Approach to Plant Biochemistry (անգլերեն). Springer Science & Business Media. էջ 210. ISBN 9783709169896.
  9. ↑ Zhao, Hefei (2020 թ․ փետրվար). «Comparison of wheat, soybean, rice, and pea protein properties for effective applications in food products». Journal of Food Biochemistry. (44)4 (4): e13157. doi:10.1111/jfbc.13157. PMID 32020651. S2CID 211034183.
  10. ↑ Rosentrater, Kurt A.; Evers, A.D. (2018). «Chemical components and nutrition». Kent's Technology of Cereals. էջեր 267–368. doi:10.1016/B978-0-08-100529-3.00004-9. ISBN 978-0-08-100529-3.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Lundin KE, Wijmenga C (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Coeliac disease and autoimmune disease-genetic overlap and screening». Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 12 (9): 507–15. doi:10.1038/nrgastro.2015.136. PMID 26303674. S2CID 24533103.
  12. ↑ 12,0 12,1 Molina-Infante J, Santolaria S, Montoro M, Esteve M, Fernández-Bañares F (2014). «[Non-celiac gluten sensitivity: a critical review of current evidence] [Article in Spanish]». Gastroenterol Hepatol. 37 (6): 362–71. doi:10.1016/j.gastrohep.2014.01.005. PMID 24667093.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ludvigsson JF, Leffler DA, Bai JC, Biagi F, Fasano A, Green PH, Hadjivassiliou M, Kaukinen K, Kelly CP, Leonard JN, Lundin KE, Murray JA, Sanders DS, Walker MM, Zingone F, Ciacci C (2013 թ․ հունվար). «The Oslo definitions for coeliac disease and related terms». Gut (Review). 62 (1): 43–52. doi:10.1136/gutjnl-2011-301346. PMC 3440559. PMID 22345659.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Zis P, Hadjivassiliou M (2019 թ․ փետրվարի 26). «Treatment of Neurological Manifestations of Gluten Sensitivity and Coeliac Disease». Curr Treat Options Neurol (Review). 21 (3): 10. doi:10.1007/s11940-019-0552-7. PMID 30806821.
  15. ↑ Woychick, JH; և այլք:. «The Gluten Proteins and Deamidated Soluble Wheat Protein». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  16. ↑ Sahlström, S.; Bråthen, E. (1997 թ․ հունվար). «Effects of enzyme preparations for baking, mixing time and resting time on bread quality and bread staling». Food Chemistry. 58 (1–2): 75–80. doi:10.1016/S0308-8146(96)00216-6.
  17. ↑ Magnus, E.M.; Bråthen, E.; Sahlström, S.; Færgestad, E.Mosleth; Ellekjær, M.R. (1997 թ․ մայիս). «Effects of Wheat Variety and Processing Conditions in Experimental Bread Baking Studied by Univariate and Multivariate Analyses». Journal of Cereal Science. 25 (3): 289–301. doi:10.1006/jcrs.1996.0094.
  18. ↑ Edwards, N. M.; Mulvaney, S. J.; Scanlon, M. G.; Dexter, J. E. (2003 թ․ նոյեմբեր). «Role of Gluten and Its Components in Determining Durum Semolina Dough Viscoelastic Properties». Cereal Chemistry. 80 (6): 755–763. doi:10.1094/CCHEM.2003.80.6.755.
  19. ↑ Tosi, Paola; Masci, Stefania; Giovangrossi, Angela; D’Ovidio, Renato; Bekes, Frank; Larroque, Oscar; Napier, Johnathan; Shewry, Peter (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Modification of the Low Molecular Weight (LMW) Glutenin Composition of Transgenic Durum Wheat: Effects on Glutenin Polymer Size and Gluten Functionality». Molecular Breeding. 16 (2): 113–126. doi:10.1007/s11032-005-5912-1. S2CID 24914227.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Baking Technology, Bread». Bakersassist. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  21. ↑ «Farinograph». Wheat Quality and Carbohydrate Research. North Dakota State University. 2014 թ․ սեպտեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  22. ↑ Oliver, JR; Allen, HM (1992 թ․ հունվար). «The prediction of bread baking performance using the farinograph and extensograph». Journal of Cereal Science. 15 (1): 79–89. doi:10.1016/S0733-5210(09)80058-1.
  23. ↑ 23,0 23,1 Sakhare, S. D.; Inamdar, A. A.; Soumya, C; Indrani, D; Rao, G. V. (2013). «Effect of flour particle size on microstructural, rheological and physico-sensory characteristics of bread and south Indian parotta». Journal of Food Science and Technology. 51 (12): 4108–4113. doi:10.1007/s13197-013-0939-5. PMC 4252461. PMID 25477689.
  24. ↑ Amendola, J.; Rees, N.; Lundberg, D. E. (2002). Understanding Baking.
  25. ↑ Eckhardt, L.W.; Butts, D.C. (1997). Rustic European Breads from your Bread Machine.
  26. ↑ «Against the Grain». The New Yorker. 2014 թ․ նոյեմբերի 3. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  27. ↑ Bates, Dorothy R.; Wingate, Colby (1993). Cooking with Gluten and Seitan. Book Publishing Company. էջ 128. ISBN 978-0-913990-95-7.
  28. ↑ Abramowski, Nicole (2011 թ․ մարտի 11). «How to Make Seitan: An Illustrated Guide». Vegan Nom Noms. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  29. ↑ «Pet Foods». International Wheat Gluten Association. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  30. ↑ Humbert, Philippe; Pelletier, Fabien; Dreno, Brigitte; Puzenat, Eve; Aubin, François (2006 թ․ հունվարի 1). «Gluten intolerance and skin diseases». European Journal of Dermatology. 16 (1): 4–11. PMID 16436335.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 Lammers KM, Herrera MG, Dodero VI (2018). «Translational Chemistry Meets Gluten-Related Disorders». ChemistryOpen (Review). 7 (3): 217–232. doi:10.1002/open.201700197. PMC 5838388. PMID 29531885.
  32. ↑ Dickson BC, Streutker CJ, Chetty R (2006). «Coeliac disease: an update for pathologists». J Clin Pathol (Review). 59 (10): 1008–16. doi:10.1136/jcp.2005.035345. PMC 1861744. PMID 17021129.
  33. ↑ 33,0 33,1 Stoven S, Murray JA, Marietta EV (2013). «Latest in vitro and in vivo models of celiac disease». Expert Opin Drug Discov (Review). 8 (4): 445–57. doi:10.1517/17460441.2013.761203. PMC 3605231. PMID 23293929.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  34. ↑ Kupfer SS, Jabri B (2012). «Pathophysiology of celiac disease». Gastrointest Endosc Clin N Am (Review). 22 (4): 639–60. doi:10.1016/j.giec.2012.07.003. PMC 3872820. PMID 23083984.
  35. ↑ 35,0 35,1 Silano M, Vincentini O, De Vincenzi M (2009). «Toxic, immunostimulatory and antagonist gluten peptides in celiac disease». Curr Med Chem (Review). 16 (12): 1489–98. doi:10.2174/092986709787909613. PMID 19355902.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Elli L, Roncoroni L, Bardella MT (2015). «Non-celiac gluten sensitivity: Time for sifting the grain». World J Gastroenterol (Review). 21 (27): 8221–6. doi:10.3748/wjg.v21.i27.8221. PMC 4507091. PMID 26217073.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  37. ↑ 37,0 37,1 Fasano A (2011 թ․ հունվար). «Zonulin and its regulation of intestinal barrier function: the biological door to inflammation, autoimmunity, and cancer». Physiol. Rev. (Review). 91 (1): 151–75. CiteSeerX 10.1.1.653.3967. doi:10.1152/physrev.00003.2008. PMID 21248165. «There are at least 50 toxic epitopes in gluten peptides exerting cytotoxic, immunomodulatory, and gut-permeating activities.»
  38. ↑ 38,0 38,1 Leonard MM, Sapone A, Catassi C, Fasano A (2017). «Celiac Disease and Nonceliac Gluten Sensitivity: A Review». JAMA (Review). 318 (7): 647–656. doi:10.1001/jama.2017.9730. PMID 28810029. S2CID 205094729. «Previous studies have shown that gliadin can cause an immediate and transient increase in gut permeability. This permeating effect is secondary to the binding of specific undigestible gliadin fragments to the CXCR3 chemokine receptor with subsequent release of zonulin, a modulator of intercellular tight junctions. This process takes place in all individuals who ingest gluten. For the majority, these events do not lead to abnormal consequences. However, these same events can lead to an inflammatory process in genetically predisposed individuals when the immunologic surveillance system mistakenly recognizes gluten as a pathogen.»
  39. ↑ Penagini F, Dilillo D, Meneghin F, Mameli C, Fabiano V, Zuccotti GV (2013 թ․ նոյեմբերի 18). «Gluten-free diet in children: an approach to a nutritionally adequate and balanced diet». Nutrients (Review). 5 (11): 4553–65. doi:10.3390/nu5114553. PMC 3847748. PMID 24253052.
  40. ↑ 40,0 40,1 de Souza MC, Deschênes ME, Laurencelle S, Godet P, Roy CC, Djilali-Saiah I (2016). «Pure Oats as Part of the Canadian Gluten-Free Diet in Celiac Disease: The Need to Revisit the Issue». Can J Gastroenterol Hepatol (Review). 2016: 1–8. doi:10.1155/2016/1576360. PMC 4904650. PMID 27446824.
  41. ↑ Comino I, Moreno Mde L, Sousa C (2015 թ․ նոյեմբերի 7). «Role of oats in celiac disease». World J Gastroenterol. 21 (41): 11825–31. doi:10.3748/wjg.v21.i41.11825. PMC 4631980. PMID 26557006. «It is necessary to consider that oats include many varieties, containing various amino acid sequences and showing different immunoreactivities associated with toxic prolamins. As a result, several studies have shown that the immunogenicity of oats varies depending on the cultivar consumed. Thus, it is essential to thoroughly study the variety of oats used in a food ingredient before including it in a gluten-free diet.»
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Tovoli F, Masi C, Guidetti E, Negrini G, Paterini P, Bolondi L (2015 թ․ մարտի 16). «Clinical and diagnostic aspects of gluten related disorders». World J Clin Cases (Review). 3 (3): 275–84. doi:10.12998/wjcc.v3.i3.275. PMC 4360499. PMID 25789300.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Lionetti E, Gatti S, Pulvirenti A, Catassi C (2015 թ․ հունիս). «Celiac disease from a global perspective». Best Pract Res Clin Gastroenterol (Review). 29 (3): 365–79. doi:10.1016/j.bpg.2015.05.004. PMID 26060103.
  44. ↑ Sapone A, Bai JC, Ciacci C, Dolinsek J, Green PH, Hadjivassiliou M, Kaukinen K, Rostami K, Sanders DS, Schumann M, Ullrich R, Villalta D, Volta U, Catassi C, Fasano A (2012). «Spectrum of gluten-related disorders: consensus on new nomenclature and classification». BMC Medicine (Review). 10: 13. doi:10.1186/1741-7015-10-13. PMC 3292448. PMID 22313950. հրապարակում բաց հնարավորություն
  45. ↑ Volta U, Caio G, Tovoli F, De Giorgio R (2013). «Non-celiac gluten sensitivity: questions still to be answered despite increasing awareness». Cellular and Molecular Immunology (Review). 10 (5): 383–392. doi:10.1038/cmi.2013.28. PMC 4003198. PMID 23934026.
  46. ↑ Guandalini S, Polanco I (2015 թ․ ապրիլ). «Nonceliac gluten sensitivity or wheat intolerance syndrome?». J Pediatr (Review). 166 (4): 805–11. doi:10.1016/j.jpeds.2014.12.039. PMID 25662287. «The increase in world-wide consumption of a Mediterranean diet, which includes a wide range of wheat-based foods, has possibly contributed to an alarming rise in the incidence of wheat (gluten?)-related disorders.1, 2»
  47. ↑ 47,0 47,1 Volta U, Caio G, Tovoli F, De Giorgio R (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Non-celiac gluten sensitivity: questions still to be answered despite increasing awareness». Cellular & Molecular Immunology (Review). 10 (5): 383–92. doi:10.1038/cmi.2013.28. PMC 4003198. PMID 23934026. «mechanization of farming and the growing industrial use of pesticides have favored the development of new types of wheat with a higher amount of toxic gluten peptides that cause the development of gluten-related disorders»
  48. ↑ Gobbetti M, Giuseppe Rizzello C, Di Cagno R, De Angelis M (2007 թ․ ապրիլ). «Sourdough lactobacilli and celiac disease». Food Microbiol (Review). 24 (2): 187–96. doi:10.1016/j.fm.2006.07.014. PMID 17008163.
  49. ↑ Belderok B (2000). «Developments in bread-making processes». Plant Foods Hum Nutr (Review). 55 (1): 1–86. doi:10.1023/A:1008199314267. PMID 10823487. S2CID 46259398.
  50. ↑ Pronin, Darina; Borner, Andreas; Weber, Hans; Scherf, Ann (2020 թ․ հուլիսի 10). «Wheat (Triticum aestivum L.) Breeding from 1891 to 2010 Contributed to Increasing Yield and Glutenin Contents but Decreasing Protein and Gliadin Contents». 68 (46): 13247–13256. doi:10.1021/acs.jafc.0c02815. PMID 32648759. S2CID 220469138. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Caio, Giacomo; Volta, Umberto; Sapone, Anna; Leffler, Daniel A.; De Giorgio, Roberto; Catassi, Carlo; Fasano, Alessio (2019 թ․ հուլիսի 23). «Celiac disease: a comprehensive current review». BMC Medicine. 17 (1): 142. doi:10.1186/s12916-019-1380-z. PMC 6647104. PMID 31331324.
  52. ↑ 52,0 52,1 «Celiac disease». Global Guidelines. 2016 թ․ հուլիս. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 Ludvigsson JF, Card T, Ciclitira PJ, Swift GL, Nasr I, Sanders DS, Ciacci C (2015 թ․ ապրիլ). «Support for patients with celiac disease: A literature review». United European Gastroenterol J. 3 (2): 146–59. doi:10.1177/2050640614562599. PMC 4406900. PMID 25922674.
  54. ↑ 54,0 54,1 Fasano, A; Catassi, C (2012 թ․ դեկտեմբերի 20). «Clinical practice. Celiac disease». The New England Journal of Medicine. 367 (25): 2419–26. doi:10.1056/NEJMcp1113994. PMID 23252527.
  55. ↑ Bold J, Rostami K (2011). «Gluten tolerance; potential challenges in treatment strategies». Gastroenterol Hepatol Bed Bench. 4 (2): 53–7. PMC 4017406. PMID 24834157.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Fasano A (2005 թ․ ապրիլ). «Clinical presentation of celiac disease in the pediatric population». Gastroenterology. 128 (4 Suppl 1): S68–73. doi:10.1053/j.gastro.2005.02.015. PMID 15825129.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Elli L, Branchi F, Tomba C, Villalta D, Norsa L, Ferretti F, Roncoroni L, Bardella MT (2015 թ․ հունիս). «Diagnosis of gluten related disorders: Celiac disease, wheat allergy and non-celiac gluten sensitivity». World J Gastroenterol. 21 (23): 7110–9. doi:10.3748/wjg.v21.i23.7110. PMC 4476872. PMID 26109797.
  58. ↑ 58,0 58,1 Lebwohl B, Ludvigsson JF, Green PH (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Celiac disease and non-celiac gluten sensitivity». BMJ (Review). 351: h4347. doi:10.1136/bmj.h4347. PMC 4596973. PMID 26438584.
  59. ↑ 59,0 59,1 Lundin KE, Wijmenga C (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Coeliac disease and autoimmune disease-genetic overlap and screening». Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 12 (9): 507–15. doi:10.1038/nrgastro.2015.136. PMID 26303674. S2CID 24533103.
  60. ↑ Vriezinga SL, Schweizer JJ, Koning F, Mearin ML (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Coeliac disease and gluten-related disorders in childhood». Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology (Review). 12 (9): 527–36. doi:10.1038/nrgastro.2015.98. PMID 26100369. S2CID 2023530.
  61. ↑ Pruimboom, Leo; de Punder, Karin (2015 թ․ նոյեմբերի 24). «The opioid effects of gluten exorphins: asymptomatic celiac disease». Journal of Health, Population, and Nutrition (Review). 33: 24. doi:10.1186/s41043-015-0032-y. PMC 5025969. PMID 26825414.
  62. ↑ Mooney, P; Aziz, I; Sanders, D (2013). «Non-celiac gluten sensitivity: clinical relevance and recommendations for future research». Neurogastroenterology & Motility. 25 (11): 864–871. doi:10.1111/nmo.12216. PMID 23937528. S2CID 9277897.
  63. ↑ Nijeboer, P; Bontkes, H; Mulder, C; Bouma, G (2013). «Non-celiac gluten sensitivity. Is it in the gluten or the grain?». Journal of Gastrointestinal and Liver Disorders. 22 (4): 435–40. PMID 24369326.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 Catassi C, Bai JC, Bonaz B, Bouma G, Calabrò A, Carroccio A, Castillejo G, Ciacci C, Cristofori F, Dolinsek J, Francavilla R, Elli L, Green P, Holtmeier W, Koehler P, Koletzko S, Meinhold C, Sanders D, Schumann M, Schuppan D, Ullrich R, Vécsei A, Volta U, Zevallos V, Sapone A, Fasano A (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Non-Celiac Gluten sensitivity: the new frontier of gluten related disorders». Nutrients. 5 (10): 3839–53. doi:10.3390/nu5103839. PMC 3820047. PMID 24077239.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 65,5 Fasano, Alessio; Sapone, Anna; Zevallos, Victor; Schuppan, Detlef (2015 թ․ մայիս). «Nonceliac Gluten Sensitivity». Gastroenterology. 148 (6): 1195–1204. doi:10.1053/j.gastro.2014.12.049. PMID 25583468.
  66. ↑ Czaja-Bulsa G (2015 թ․ ապրիլ). «Non coeliac gluten sensitivity - A new disease with gluten intolerance». Clin Nutr. 34 (2): 189–94. doi:10.1016/j.clnu.2014.08.012. PMID 25245857.
  67. ↑ Igbinedion SO, Ansari J, Vasikaran A, Gavins FN, Jordan P, Boktor M, Alexander JS (2017 թ․ հոկտեմբեր). «Non-celiac gluten sensitivity: All wheat attack is not celiac». World Journal of Gastroenterology (Review). 23 (20): 7201–7210. doi:10.3748/wjg.v23.i40.7201. PMC 5677194. PMID 29142467.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Verdu EF, Armstrong D, Murray JA (2009). «Between celiac disease and irritable bowel syndrome: the "no man's land" of gluten sensitivity». Am J Gastroenterol (Review). 104 (6): 1587–94. doi:10.1038/ajg.2009.188. PMC 3480312. PMID 19455131.
  69. ↑ 69,0 69,1 Mansueto, Pasquale; Seidita, Aurelio; D'Alcamo, Alberto; Carroccio, Antonio (2014). «Non-Celiac Gluten Sensitivity: Literature Review». Journal of the American College of Nutrition (Review). 33 (1): 39–54. doi:10.1080/07315724.2014.869996. hdl:10447/90208. PMID 24533607. S2CID 22521576.
  70. ↑ 70,0 70,1 Volta U, De Giorgio R, Caio G, Uhde M, Manfredini R, Alaedini A (2019 թ․ մարտ). «Nonceliac Wheat Sensitivity: An Immune-Mediated Condition with Systemic Manifestations». Gastroenterol Clin North Am (Review). 48 (1): 165–182. doi:10.1016/j.gtc.2018.09.012. PMC 6364564. PMID 30711208. «Furthermore, a role for the FODMAP (eg, fructans) component of wheat as the sole trigger for symptoms is somewhat doubtful, because many patients with NCWS report resolution of symptoms after the withdrawal of wheat and related cereals, while continuing to ingest vegetables and fruits with high FODMAP content in their diets.59 On the whole, it is conceivable that more than one culprit may be involved in symptoms of NCWS (as they are currently defined), including gluten, other wheat proteins, and FODMAPs.60–62»
  71. ↑ Verbeke, K (2018 թ․ փետրվար). «Nonceliac Gluten Sensitivity: What Is the Culprit?». Gastroenterology. 154 (3): 471–473. doi:10.1053/j.gastro.2018.01.013. PMID 29337156. «Although intolerance to fructans and other FODMAPs may contribute to NCGS, they may only explain gastrointestinal symptoms and not the extraintestinal symptoms observed in NCGS patients, such as neurologic dysfunction, psychological disturbances, fibromyalgia, and skin rash.15 Therefore, it is unlikely that they are the sole cause of NCGS.»
  72. ↑ Barone, Maria; Troncone, Riccardo; Auricchio, Salvatore (2014). «Gliadin Peptides as Triggers of the Proliferative and Stress/Innate Immune Response of the Celiac Small Intestinal Mucosa». International Journal of Molecular Sciences (Review). 15 (11): 20518–20537. doi:10.3390/ijms151120518. PMC 4264181. PMID 25387079.
  73. ↑ Junker, Y.; Zeissig, S.; Kim, S.-J.; Barisani, D.; Wieser, H.; Leffler, D. A.; Zevallos, V.; Libermann, T. A.; Dillon, S.; Freitag, T. L.; Kelly, C. P.; Schuppan, D. (2012). «Wheat amylase trypsin inhibitors drive intestinal inflammation via activation of toll-like receptor 4». Journal of Experimental Medicine. 209 (13): 2395–2408. doi:10.1084/jem.20102660. PMC 3526354. PMID 23209313.
  74. ↑ «What's the difference between celiac disease, gluten intolerance, non-celiac gluten sensitivity and wheat allergy?». The University of Chicago Celiac Disease Center. 2015. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 4-ին.
  75. ↑ «Food intolerance and coeliac disease» (PDF). Food Standards Agency. 2006 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  76. ↑ Sapone A, Bai JC, Ciacci C, Dolinsek J, Green PH, Hadjivassiliou M, Kaukinen K, Rostami K, Sanders DS, Schumann M, Ullrich R, Villalta D, Volta U, Catassi C, Fasano A (2012). «Spectrum of gluten-related disorders: consensus on new nomenclature and classification». BMC Medicine (Review). 10: 13. doi:10.1186/1741-7015-10-13. PMC 3292448. PMID 22313950.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Hadjivassiliou M, Sanders DD, Aeschlimann DP (2015). «Gluten-related disorders: gluten ataxia». Dig Dis (Review). 33 (2): 264–8. doi:10.1159/000369509. PMID 25925933. S2CID 207673823.
  78. ↑ Mitoma H, Adhikari K, Aeschlimann D, Chattopadhyay P, Hadjivassiliou M, Hampe CS, և այլք: (2016). «Consensus Paper: Neuroimmune Mechanisms of Cerebellar Ataxias». Cerebellum (Review). 15 (2): 213–32. doi:10.1007/s12311-015-0664-x. PMC 4591117. PMID 25823827.
  79. ↑ Hadjivassiliou M, Grünewald R, Sharrack B, Sanders D, Lobo A, Williamson C, Woodroofe N, Wood N, Davies-Jones A (2003 թ․ մարտ). «Gluten ataxia in perspective: epidemiology, genetic susceptibility and clinical characteristics». Brain. 126 (Pt 3): 685–91. doi:10.1093/brain/awg050. PMID 12566288.
  80. ↑ Vinagre-Aragón A, Zis P, Grunewald RA, Hadjivassiliou M (2018). «Movement Disorders Related to Gluten Sensitivity: A Systematic Review». Nutrients (Review). 10 (8): 1034. doi:10.3390/nu10081034. PMC 6115931. PMID 30096784.
  81. ↑ 81,0 81,1 Diaz-Amigo C, Popping B (2012). «Gluten and gluten-free: issues and considerations of labeling regulations, detection methods, and assay validation». J AOAC Int (Review). 95 (2): 337–48. doi:10.5740/jaoacint.SGE_Diaz-Amigo. PMID 22649917.
  82. ↑ 82,0 82,1 Akobeng AK, Thomas AG (2008 թ․ հունիս). «Systematic review: tolerable amount of gluten for people with coeliac disease». Aliment. Pharmacol. Ther. 27 (11): 1044–52. doi:10.1111/j.1365-2036.2008.03669.x. PMID 18315587. S2CID 20539463.

Հետագա ընթերցանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գլյուտեն&oldid=9807253» էջից