Տեմպերացիա

Տասներկու կատարյալ հինգերորդից ստացված նոտաների համեմատություն (C G D A E B F# C# G# D# A# E# B#)

Տեմպերացիա (լիտ.՝ temperatio – ճիշտ հարաբերակցություն, համաչափություն), երաժշտական լարվածքի տարբեր աստիճանների վրա կառուցվող համանուն ինտերվալների հնչյունաբարձրական հարաբերակցությունների հավասարեցումը։ Տեմպերացիայի, նաև տարբեր «արհեստական» լարվածքների երևան գալը պայմանավորված էր բազմաձայնության ինտենսիվ զարգացման հետևանքով երաժշտական լսողության պահանջներով, երաժշտական նոր ժանրերի, ձևերի, երաժշտական գործիքների առաջացմամբ, նոր արտահայտչամիջոցների հարստացմամբ։

Նկարագրություն

Տեմպերացիայի էությունը բաղկացած է ինտերվալների մեծության փոքր փոփոխություններից՝ համեմատած դրանց ակուստիկորեն ճշգրիտ արժեքի հետ (ըստ բնական ձայնաշարքի)։ Այս փոփոխությունները լարվածքը դարձնում են փակ, թույլ են տալիս օգտագործել տարբեր կառույցների բոլոր տոնայնություններն ու ակորդները՝ չխախտելով ինտերվալների ընկալման գերակշռող գեղագիտական նորմերը, առանց բարդացնելու հնչյունների ֆիքսված բարձրությամբ գործիքների ձևավորումը (երգեհոն, կլավեսին, տավիղ և այլն)։

Եվրոպական երաժշտության մեջ մինչև 17-րդ դարը գերիշխող «բնական» լարվածքներում համակարգի տարբեր աստիճանների վրա կառուցվող էնհարմոնիկ հնչյուններն ու ինտերվալները չէին համընկնում, որը կասեցնում էր ձայնակարգատոնայնական և հարմոնիկ համակարգերի ձևավորումը, բացառում հեռավոր տոնայնությունների միջև հարաբերակցություն ստեղծելու հնարավորությունը։ 12-աստիճանի հավասարաչափ տեմպերացիայի առավել ճշգրիտ տարբերակի հեղինակը Մ. Մերսենն է (18-րդ դար). նա օկտավան բաժանել է 12 հավասար մասերի, որի հետևանքով բոլոր նույնանուն ինտերվալները հավասարվել են։ Այդպիսի տեմպերացիայի օգտագործման վառ օրինակ է Յ. Ս. Բախի «Լավ տեմպերացված կլավիրը» (մաս 1, 1722)։ Հետագայում տեմպերացիայի համընդհանուր կիրառումը (19-20-րդ դարեր) ապահովել է ամբողջական մաժոր-մինորային խրոմատիկ տոնայնական համակարգի ինտենսիվ զարգացումը։

12-աստիճան տեմպերացիայի ինտոնացիոն թերությունները հաղթահարելու փորձերը՝ օկտավայում 24, 36, 48, 53 և մեծ թվով աստիճաններով լարվածքներ ստեղծելով, տարածում չեն գտել։ Գործնականում 12-աստիճան հավասաաչափ տեմպերացիան նույնիսկ 21-րդ դարում մնում է տեմպերացիայի օպտիմալ տեսակ։

Գրականություն

• Barbour, J. Murray. Tuning and temperament: a historical survey. East Lansing, Michigan, 1951.
• Гарбузов Н.А. Зонная природа тембрового слуха. М.: Музгиз, 1956.
• Шерман Н. Формирование равномерно темперированного строя. М., 1964.
• Рагс Ю. Н. Концепция зонной природы музыкального слуха Н. А. Гарбузова. // В кн.: Н. А. Гарбузов — музыкант, исследователь, педагог. — М., 1980, с. 11—46.
• Lindley, Mark. Stimmung und Temperatur // Geschichte der Musiktheorie, Bd. 6: Hören, Messen und Rechnen in der Frühen Neuzeit. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1987, SS.109-331.
• Ratte F. J. Die Temperatur der Clavierinstrumente: Quellenstudien zu den theoretischen Grundlagen und praktischen Anwendungen von der Antike bis ins 17. Jahrhundert. Kassel, 1991.
• Rasch, Rudolf. Tuning and temperament // The Cambridge history of Western music theory. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, pp. 193–222.
• Волконский А. Основы темперации. М.: Композитор, 2003.
• Зубов А.Ю. Темперация // Большая российская энциклопедия. Том 32. М., 2016, с. 26-27.
• Barbour, J. Murray. Tuning and Temperament : A Historical Survey. East Lansing: Michigan State College Press, 1953.
• Jorgensen, Owen. Tuning: Containing the Perfection of Eighteenth-Century Temperament; The Lost Art of Nineteenth Century Temperament; and The Science of Equal Temperament. Michigan State University Press, 1991. 0-87013-290-3
• Miller, Willis G. The Effects of Non-Equal Temperament on Chopin's Mazurkas. PhD diss., University of Houston, October 2001.
• Pressler, James. The Temperamental Mr. Purcell. Frog Music Press, UPC 883629638829
• Steblin, Rita. A History of Key Characteristics in the 18th and Early 19th Centuries. UMI Research Press, Ann Arbor, 1983.

Արտաքին հղումներ

• The Wolf at Our Heels: The centuries-old struggle to play in tune, by Jan Swafford, 2010-04-20
• Willem Kroesbergen, Andrew Cruickshank: "18th century quotes on J.S. Bach's temperament"
• Dominic Eckersley: "Rosetta Revisited: Bach's Very Ordinary Temperament". Academia website.
• Music: a Mathematical Offering (mathematical perspective with two chapters on temperament) by Dave Benson
• Tuning And Temperament A Historical Survey (1951) by J. Murray Barbour
• Essay on Musical Temperament (part 2) by Prof. Fisher (Yale College)
• "Temperament" from A supplement to Mr. Chambers's cyclopædia (1753)
• Theory and practice of just intonation (1850) by Thomas Perronet Thompson
• Elements of musical composition: comprehending the rules of thorough bass and the theory of tuning (1812) by William Crotch
• An essay on temperament (1832) by J. Jousse
• Essay on musical intervals, harmonics, and the temperament of the musical scale, &c (1835) by Wesley Stoker B. Woolhouse
• Harmonics, or The philosophy of musical sounds (1759) by Robert Smith (1689–1768)
• Modern organ tuning : the how and why? by Hermann Smith (1824–1910)
• Piano Tuning: A Simple and Accurate Method for Amateurs by Jerry Cree Fischer
• The organ viewed from within : a practical handbook on the mechanism of the organ, with a chapter on tuning by John Broadhouse
• Construction, Tuning and Care of the Piano-forte (1887) by Edward Quincy Norton
• Regulation and Repair of Piano and Player Mechanism, Together with Tuning as Science and Art (1909) by William Braid White
• Modern piano tuning and allied arts (1917) by William Braid White (1878–1959)
• Biddle, Horace Peters (1867). The Musical Scale. Oliver Ditson & Company.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է «Հայ երաժշտության հանրագիտարանից», որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։