Վկայաբանություն

Վկայաբանություն, մարտիրոլոգիա, սրբախոսական գրականության գլխավոր տարատեսակներից, միջնադարյան գրական ժանր։ Երևան է եկել 2–3-րդ դարերում՝ քրիստոնյաների դեմ դաժան հալածանքների ժամանակաշրջանում, որպես պատում՝ նվիրված քրիստոնյա նահատակներին, վկաներին։

Պատմություն

3–4-րդ դարերում արդեն Արևելա-Հռոմեական կայսրության սահմաններում մշակվել են վկայաբանությունների հորինման սկզբունքները՝ նախօրինակ ունենալով հին հունական հերոսներին նվիրված պատումները։ Սակայն քրիստոնեական դարաշրջանը բերել է նոր գաղափարախոսությանը համապատասխանող հերոսականության իր պատկերացումը, որը խարսխված է հոգևորգաղափարական մղման վրա և ոչ մի կապ չունի մարմնավոր արիության հետ։ Առաջին քրիստոնյա փիլիսոփաներ Կղեմես Ալեքսանդրացին և Որոգինեսը քրիստոնյաներին բաժանել են կատարյալների և անկատարների։ Կատարյալ քրիստոնյան նա է, ով վստահում է Աստծուն և զոհաբերում իր անձը՝ հանուն նրա սիրո։ Ահա կատարելության այս սկզբունքն է ընկած վկայաբանության հիմքում։ Այս առումով վկայաբանության և վարքագրությունը կամ վարքը ունեն ընդհանրություն՝ երկուսն էլ ոչ թե սովորական, այլ սուրբի, կատարյալ մարդու կենսագրություն են։ Վկակյաբանությունը վկայի հերոսական նահատակության հետ կապված իրադարձությունների պատմությունն է։

Այս ժանրի կառուցվածքի համար հիմք են հանդիսացել այսպես կոչված՝ «իրական ակտերը», որոնք կրել են զուտ դատական հետաքննության բնույթ՝ կազմված նահատակությանը նախորդող դեպքերի նկարագրությունից, հարցաքննությունից և մահապատժից։ Վկայի կերպարի բացահայտումը հիմնականում տեղի է ունենում արտաքին բախումների՝ քրիստոնեության թշնամիների (քրմի, հեթանոս տիրակալի) հետ սուր հակադրության միջոցով։ Ամենուր տիրում է ծայրահեղ անձնուրացության ոգին՝ վկայի գերմարդկային չարչարանքների նկարագրություն, անսովոր դիմակայում այդ տանջանքներին, վկայի հետ կապված հրաշքներ և տեսիլքներ։ Իդեալական-ընդհանրական կերպարների ստեղծման միտումը խորանում է՝ հանգեցնելով ժանրի վերջնական ձևավորմանը (7–10-րդ դարեր). Վկայաբանությունները հագեցվում են աղոթքներով, վկայի ապաշխարանքի, աշխարհիկ կյանքի հրաժարման դրվագներով։

Վկայաբանությունը Հայաստանում

Վկայաբանության զարգացումը հայ իրականության մեջ զգալիորեն պայմանավորված է եղել նաև ժողովրդի ողբերգական պատմությամբ։ Եթե Արևելա-Հռոմեական կայսրությունում քրիստոնեության պաշտոնական ճանաչումից հետո արագ թափով զարգացող վարքագրությունը վիմագրությանը մղել է հետին շարք, ապա Հայաստանում վիմագրությունը շարունակել է զարգանալ (վարքի կողքին և նրանից ավելի բուռն) ընդհուպ մինչև 18-րդ դարը։ Մեզ են հասել 200-ից ավելի արձակ և մեծաթիվ չափածո վկայաբանություններ։

Ամենավաղ շրջանի վկայաբանությունները կապված են քրիստոնեության մուտքի, ապա հայերի դարձի պատմության հետ (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների վկայաբանությունները, ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի վարքի և վկայաբանության, ս. Հռիփսիմյանց կույսերի վկայաբանության ագաթանգեղոսյան խմբագրություններ)։ Հերոսների կերպավորման առումով սրանք մեծ ընդհանրություն ունեն ասորահունական գրական հուշարձանների հետ։ Նշված հուշարձանները բնորոշվում են մի ընդհանուր դարձաբանական բնույթով. վկայի, քարոզչի մահվանն անպայման հաջորդում է հեթանոսների դարձը։

5-րդ դարի կեսից արդեն վկայաբանությունների հերոսները ազգությամբ հայեր են, իսկ քրիստոնեությունը Հայաստանում ոչ միայն իշխող կրոն է, այլև՝ ազգապահպանման կարևոր գործոն։ Հեթանոսների (քրիստոնյա վկաներին հալածողների) դերում հանդես են գալիս այլազգի՝ օտարերկրյա զավթիչները, և դարձաբանական ոգին այս հուշարձաններում փոխարինվում է ազգ-ազատագրականով. քրիստոնեական հավատի նահատակ, վկա և հայրենիքի համար զոհված մարտիկ հասկացությունները նույնացվում են։ Արդեն Եղիշեի պատմական երկում Վարդան Մամիկոնյանն ու նրա 1036 զինակիցները ներկայացվում են որպես վկաներ և օժտվում վերջիններիս հատկանիշներով։ Հայկական բուն վկայաբան. երկերից շատերի հերոսները նույնպես ազատագրական պայքարում զոհված զորականներ և զինվորներ են, ինչպես Ատոմ Գնունին և Մանաճիհր Ռշտունին՝ իրենց զինակիցներով, Համազասպ և Սահակ Արծրունիները։

Հայ վկայաբանությունների ազգային-ազատագրական երանգավորումը վառ արտահայտություն է գտել ս. Շուշանիկի և ս. Վահան Գողթնացու վկայաբանություններում, որոնք հայ միջնադարյան արձակի լավագույն նմուշներից են։ Այդ յուրահատկությունը՝ ազգային-ազատագրական երանգավորումը, հատկապես ցայտուն դրսևորվել է 5–10-րդ դարերում վիմագրություններում, երբ դեռ հայերը վերջնականապես չէին զրկվել պետականությունից և պայքարում էին օտար նվաճողների դեմ։

11–12-րդ դարերում հայ վիմագրությունները թևակոխել է մի նոր շրջան, որը բնութագրելի է «ժողովրդական» տիպի հուշարձանների տարածումով, վիմագրությունների գործնական-կիրառական նշանակության ընդլայնումով։ «Ժողովրդականացման» միտումը իր արտահայտությունն է գտել նաև Գրիգոր Խլաթեցու (Ծերենցի) Հայսմավուրքի խմբագրության մեջ։ Պարզ լեզվով գրված այդ վիմագրությունները նպատակամիտված էին հավատարմության և հաստատակամության օրինակ ծառայել գոյության անողոք կռվի մեջ գտնվող հայ քրիստոնյային։

11–15-րդ դարերի վիմագրությունների հերոսները, կերպարային առումով, «մանրացել» են. հակամարտության հիմքում այժմ ընկած են առօրյա, կենցաղային դեպքերը՝ քրիստոնյայի բռնի ամուսնության փորձ մուսուլման կնոջ հետ (Խոսրով Գանձակեցի), քրիստոնյայի կողմից պարտքը վճարելու անկարողություն (Թեոդորոս Կեսարացի, Ամենավագ Դերջանցի), իսլամադավան տիրակալի սանձարձակ վերաբերմունք հայ կնոջ հանդեպ և վերջինիս վկայություն՝ հանուն հավատի և պատվի պաշտպանության (Թամար Մոկացի), դավանափոխ անելու փորձ՝ վկայի նկատմամբ և այլն։

16–18-րդ դարերում վկայաբանական գրականությունը դեռևս շարունակել է գոյատևել։ Վկայաբանությունները մեծ տեղ են գրավել Զաքարիա Քանաքեռցու և Առաքել Դավրիժեցու երկերում, սակայն արդեն պատմական պատումների տեսքով։

Գրականություն

• Տեր-Դավթյան Ք., XI–XV դդ. հայ վարքագրությունը, Ե., 1980:
• Նույնի, Վկայաբանություն և վարք, տես «Հայ միջնադարյան գրականության ժանրեր» գրքում, Ե., 1984:
• Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: