Ճանաչողական իմաստաբանություն

Ճանաչողական իմաստաբանություն, ճանաչողական լեզվաբանական շարժման մի մաս։ Իմաստաբանությունը լեզվական իմաստի ուսումնասիրությունն է։ Ճանաչողական իմաստաբանությունը կարծում է, որ լեզուն մարդու ավելի ընդհանուր ճանաչողական ունակության մի մասն է, և, հետևաբար, կարող է նկարագրել աշխարհը միայն այնպես, ինչպես մարդիկ ընկալում են դա։ Անուղղակիորեն ենթադրվում է, որ աշխարհում տարբեր լեզվական համայնքներ պարզ բաներ և գործընթացներ տարբեր կերպ են ընկալում (տարբեր մշակույթներ), պարտադիր չէ, որ որոշակի տարբերություն լինի մարդու հայեցակարգային աշխարհի և իրական աշխարհի միջև (սխալ համոզմունքներ)։

Ճանաչողական իմաստաբանության հիմնական դրույթներն են.

• Քերականությունն արտահայտում է մշակույթի մեջ պահվող աշխարհի ընկալումը
• Լեզվի այդ գիտելիքը ձեռքբերված է և ենթատեքստային
• Լեզու օգտագործելու կարողությունը բխում է ընդհանուր ճանաչողական ռեսուրսներից, այլ ոչ թե հատուկ լեզվական մոդուլից։

Որպես ճանաչողական լեզվաբանության ոլորտի մի մաս, ճանաչողական իմաստաբանության մոտեցումը մերժում է լեզվաբանության ավանդական տարանջատումը հնչույթաբանության, ձևաբանության, շարահյուսության, պրագմատիկայի և այլնի։ Փոխարենը, այն իմաստաբանությունը բաժանում է իմաստ-կառուցվածքի և գիտելիքների ներկայացման։ Հետևաբար, ճանաչողական իմաստաբանությունն ուսումնասիրում է պրագմատիկային ավանդաբար նվիրվածի մեծ մասը, ինչպես նաև իմաստաբանությունը։

Ճանաչողական իմաստաբանությանը բնորոշ մեթոդները սովորաբար օգտագործվում են այնպիսի բառագիտական ուսումնասիրություններում, ինչպիսիք են Լեոնարդ Թալմին, Ջորջ Լակոֆը, Դիրկ Ջիրերտսը և Բրյուս Ուեյն Հոքինսը։ Որոշ ճանաչողական իմաստաբանական շրջանակաձև աշխատանքներ, ինչպիսին է Թալմիի մշակածը, հաշվի են առնում նաև շարահյուսական կառուցվածքները։

Հակադրության կետեր

Որպես ոլորտ՝ իմաստաբանությունը հետաքրքրված է երեք մեծ հարցերով. Ի՞նչ է դա նշանակում լեզվի միավորների համար, որը կոչվում է բառույթ, «իմաստ» ունենալ։ Ի՞նչ է նշանակում նախադասությունների իմաստ ունենալը։ Վերջապես, ինչպե՞ս է, որ իմաստակիր միավորները համախմբվում են ամբողջական նախադասություններ կազմելու համար։ Սրանք բառարանային իմաստաբանության, կառուցվածքային իմաստաբանության և կոմպոզիցիայի տեսության ուսումնասիրությունների քննության հիմնական կետերն են (համապատասխանաբար)։ Յուրաքանչյուր կատեգորիայում, կարծես, ավանդական տեսությունները հակասում են ճանաչողական իմաստաբանների կողմից տրամադրված այդ կարծիքներին։

Դասական տեսությունները իմաստաբանության մեջ (Ալֆրեդ Տարսկիի և Դոնալդ Դեվիդսոնի ավանդույթի համաձայն) հակված են բացատրել մասերի իմաստը անհրաժեշտ և բավարար պայմանների տեսանկյունից, նախադասությունները՝ ճշմարտության պայմանների, իսկ կազմը՝ պրոպոզիցիոնալ գործառույթների տեսանկյունից։ Այս դիրքերից յուրաքանչյուրը սերտորեն կապված է մյուսների հետ։ Ըստ այս ավանդական տեսությունների, հատուկ նախադասության իմաստը կարող է ընկալվել որպես այն պայմանները, որոնցում նախադասության կողմից փոխանցված պնդումը իրական է։ Օրինակ՝ «ձյունը սպիտակ է» արտահայտությունը ճիշտ է, եթե և միայն եթե ձյունը, ըստ էության, սպիտակ է։ Բառաբանական միավորները կարող են ընկալվել որպես իմաստ կրող կամ իրերի ամբողջության էֆեկտիվության շնորհիվ, որ նրանք կարող են կիրառել (կոչվում է բառի «ընդլայնում») կամ այդ իրերի միջև գոյություն ունեցող ընդհանուր հատկությունների առումով (կոչվում է «ինտենսիվություն»)։ Մտադրությունը զրուցակցին տալիս է անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ, որոնք թույլ են տալիս որևէ բան որակել որպես որոշ բառաբանական միավորի ընդլայնման անդամ։ Առաջարկային գործառույթներն այն վերացական ցուցումներն են, որոնք ուղղորդում են թարգմանչին ազատ փոփոխականները բաց նախադասության մեջ վերցնելու և դրանք լրացնելու մեջ, ինչը բերում է նախադասության ճիշտ ընկալմանը՝ որպես ամբողջություն։

Միևնույն ժամանակ, ճանաչողական իմաստաբանական տեսությունները, որպես կանոն, հիմնված են այն փաստարկի վրա, որ բառարանային իմաստը հայեցակարգային է։ Այսինքն՝ իմաստը պարտադիր չէ, որ հղում անի ինչ-որ իրական կամ հնարավոր աշխարհում գոյություն ունեցող սուբյեկտին կամ հարաբերությանը։ Փոխարենը, իմաստը համապատասխանում է մտքում պահվող հայեցակարգին՝ հիմնված անձնական ըմբռնման վրա։ Արդյունքում «Բոլոր ամուրիները չամուսնացած տղամարդիկ են» նման իմաստային փաստերը չեն դիտարկվում որպես հատուկ փաստեր մեր լեզվական պրակտիկայի վերաբերյալ։ Ավելի շուտ այս փաստերը չեն տարբերվում հանրագիտարանային գիտելիքներից։ Լեզվական գիտելիքները որպես առօրյա գիտելիքների մի մաս քննարկելիս հարց է առաջանում․ Ինչպե՞ս կարող է ճանաչողական իմաստաբանությունը բացատրել պարադիգմատիկ իմաստաբանական երևույթները, ինչպես օրինակ՝ կատեգորիայի կառուցվածքը։ Դիմելով մարտահրավերներին՝ հետազոտողները հիմնվել են հարակից ոլորտների տեսությունների վրա, ինչպիսիք են ճանաչողական հոգեբանությունը և ճանաչողական մարդաբանությունը։ Առաջարկներից մեկն այն է, որ քննարկվի, որպեսզի բացատրվի կատեգորիայի կառուցվածքը՝ գիտելիքների ցանցի հանգույցների տեսանկյունից։ Ճանաչողական գիտության տեսության օրինակներից մեկը, որը տեղ է գտել ճանաչողական իմաստաբանության հիմնական հոսքի մեջ, նախատիպերի տեսությունն է, որը ճանաչողական իմաստաբանները, ընդհանուր առմամբ, պնդում են,որ բազմիմաստության պատճառն է։

Ճանաչողական իմաստաբանները պնդում են, որ ճշմարտության պայմանական իմաստաբանությունն անտեղիորեն սահմանափակված է նախադասության լրիվ իմաստի հաշվարկով։ Չնայած նրանք ամբողջովին հակասական չեն վերաբերվում ճշմարտության պայմանական իմաստաբանությանը, նրանք նշում են, որ այն սահմանափակ բացատրական կարողություն ունի։ Այսինքն՝ այն սահմանափակվում է ցուցչային նախադասություններով և, կարծես, չի առաջարկում հրամանների կամ արտահայտությունների քննարկում որևէ պարզ կամ ինտուիտիվ եղանակ։ Ընդհակառակը՝ ճանաչողական իմաստաբանությունը ձգտում է գրավել եղանակի քերականական կարգի ամբողջ տիրույթը՝ գտագործելով նաև շրջանակաձև և մտածական տարածքներ հասկացությունները։

Ճանաչողական իմաստաբանության մեկ այլ հատկություն է ճանաչումը, որի իմաստը ֆիքսված չէ, այլ մեկնաբանության և պայմանականացման խնդիր է։ Լեզվաբանական մեկնաբանության գործընթացները հանրագիտարանային գիտելիքների մշակման և ընկալման մեջ ներգրավված նույն հոգեբանական գործընթացներն են։ Այս տեսակետը առնչություն ունի կոմպոզիցիոնություն խնդրի հետ։ Ճանաչողական իմաստաբանության մեջ մի կարծիք, որը կոչվում է դինամիկ մեկնաբանության տեսություն, պնդում է, որ բառերը իրենք չունեն իմաստ. դրանք ունեն, լավագույն դեպքում, «լռելյայն մեկնաբանություններ», որոնք իսկապես պարզապես բառեր օգտագործելու եղանակներ են։ Այս տողերին զուգահեռ, ճանաչողական իմաստաբանությունը պնդում է, որ կոմպոզիցիոնությունը կարող է հասկանալի լինել միայն այն դեպքում, եթե հաշվի առնվեն այնպիսի պրագմատիկ տարրեր, ինչպիսիք են համատեքստը և մտադրությունը։

Հայեցակարգերի կառուցվածք

Ճանաչողական իմաստաբանությունը փորձել է մարտահրավեր նետել ավանդական տեսություններին երկու եղանակով. նախ՝ նախադասությունների իմաստի մասին բացատրություն տրամադրելով՝ պայմանական ճշմարտության կարծիքներից այն կողմ անցնելով, և երկրորդ՝ փորձելով դուրս գալ բառային նշանակության հաշիվներից, որոնք դիմում են անհրաժեշտ և բավարար պայմաններին։ Դրանք երկուսն էլ իրականացվում են ուսումնասիրելով հայեցակարգերի կառուցվածքը։

Շրջանակաձև իմաստաբանություն

Շրջանակաձև իմաստաբանությունը, որը մշակվել է Չարլզ Ջ. Ֆիլմորի կողմից, փորձում է բացատրել իմաստը ընդհանուր հասկացության հետ նրանց հարաբերությունների տեսանկյունից, ոչ թե միայն ճշմարտության–պայմանական իմաստաբանությամբ շարադրված տերմիններով։ Ֆիլմորը բացատրում է իմաստը ընդհանրապես (ներառյալ բառապաշարների իմաստը) «շրջանակաձև» տերմիններով։ «Շրջանակաձև» ասելով նկատի ունի ցանկացած հայեցակարգ, որը կարելի է հասկանալ միայն այն դեպքում, եթե հասկացվում է նաև հայեցակարգերի ավելի մեծ համակարգ։

Ֆիլմոր՝ շրջանակում

Լեզվաբանական ապացույցների բազմաթիվ նմուշներ դրդապատճառներ են տալիս շրջանակաձև-իմաստային նախագծի իրականացմանը։ Նախ նշվեց, որ բառի իմաստը մեր ֆիզիկական և մշակութային փորձի ընդլայնումն է։ Օրինակ՝ ռեստորան հասկացությունը կապված է մի շարք հասկացությունների հետ, ինչպիսիք են սնունդը, ծառայությունը, մատուցողները, սեղանները և ուտելը։ Այս հարուստ, բայց պայմանական միավորումները չեն կարող ընկալվել վերլուծության միջոցով՝ անհրաժեշտ և բավարար պայմանների տեսանկյունից, բայց դրանք, կարծես, դեռ սերտորեն կապված են «ռեստորանի» մասին մեր ընկալման հետ։

Երկրորդ, և ավելի լուրջ, այդ պայմանները բավարար չեն բառերի օգտագործման եղանակների անհամաչափությունների համար։ Ըստ իմաստային առանձնահատկության վերլուծության՝ «տղա» և «աղջիկ» իմաստներին այլ բան չկա, քան՝

1. ՏՂԱ [+ԱՐԱԿԱՆ], [+ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ]
2. ԱՂՋԻԿ [+ԻԳԱԿԱՆ], [+ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ]

Եվ այս առաջարկը, անկասկած, որոշակի ճշմարտություն ունի։ Իսկապես, ճանաչողական իմաստաբանները հասկանում են, որ տվյալ կոնկրետ բառի կողմից պահվող հասկացության օրինակները կարող է ասվել, որ գոյություն ունեն բուն գաղափարի հետ սխեմատիկ կապակցությամբ։ Եվ սա դիտվում է որպես իմաստաբանական վերլուծության օրինական մոտեցում։

Այնուամենայնիվ, լեզվաբանները պարզել են, որ լեզու օգտագործողները պարբերաբար կիրառում են «տղա» և «աղջիկ» հասկացությունները այնպես, որ դուրս են գալիս սոսկ իմաստային առանձնահատկություններից։ Այսինքն, օրինակ, մարդիկ հակված են ավելի շուտ երիտասարդ աղջկան «աղջիկ» համարել (ի հակադրություն «կին»), քան սահմանային երիտասարդ տղամարդուն «տղա» համարել (ի հակադրություն «տղամարդ»)։ Այս փաստը հուշում է, որ գոյություն ունի թաքնված շրջանակ, որը բաղկացած է մշակութային վերաբերմունքից, սպասումներից և հետին ենթադրություններից, որը բառի իմաստի մաս է կազմում։ Այս ետին պլանի ենթադրությունները բարձրանում և անցնում են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնք համապատասխանում են իմաստային հատկություններին։ Շրջանակային իմաստաբանությունը, հետևաբար, ձգտում է ինչ-որ համակարգված կերպով հաշվի առնել բառարանային նյութերի այս գլուխկոտրուկ հատկությունները։

Երրորդ՝ ճանաչողական իմաստաբանները պնդում են, որ ճշմարտության–պայմանական իմաստաբանությունն անկարող է համարժեքորեն գործածել նախադասության մակարդակում իմաստների որոշ ասպեկտներ։ Բերենք հետևյալը.

1. You didn't spare me a day at the seaside; you deprived me of one.

Այս դեպքում պնդման ճշմարտության-պայմանականները արտահայտված նախադասության մեջ նախորդի կողմից չեն հերքվում լրացումից հետո արտահայտված նախադասությամբ։ Փոխարենը՝ մերժվողը նախորդի ձևավորման հիմքն է։

Վերջապես, շրջանակաձև-իմաստաբանություն հարացույցի վերլուծական գործիքներով լեզվաբանը կարողանում է բացատրել իմաստային երևույթների ավելի լայն շրջանակ, քան նրանք կկարողանային միայն անհրաժեշտ և բավարար պայմաններով։ Որոշ բառեր ունեն նույն սահմանումները կամ ինտոնացիաները և նույն ընդարձակումները, բայց ունեն նրբորեն տարբեր տիրույթներ։ Օրինակ՝ «land» և «ground» բառույթները հոմանիշներ են, բայց դրանք, բնականաբար, հակադրվում են տարբեր առարկաների՝ համապատասխանաբար՝ ծովի և օդի։

Ինչպես տեսանք, շրջանակաձև իմաստաբանության բացատրությունը ոչ մի դեպքում չի սահմանափակվում բառույթների ուսումնասիրությամբ։ Դրանով հետազոտողները կարող են ուսումնասիրել արտահայտություններն ավելի բարդ մակարդակներում, ներառյալ նախադասության մակարդակը (կամ, ավելի ճիշտ, արտասանությունը)։ Շրջանակում հասկացությունը համարվում է նույն կաղապարային կազմը, ինչպիսին է հետին պլանի ենթադրությունների պրագմատիկ հասկացությունը։ Լեզվի փիլիսոփա Ջոն Սիրլը բացատրում է վերջինս՝ խնդրելով ընթերցողներին դիտարկել այնպիսի նախադասություններ, ինչպիսին է «Կատուն գորգի վրա է»։ Որպեսզի նման նախադասությունն ինչ-որ իմաստ ունենա, թարգմանիչը մի շարք ենթադրություններ է անում։ Օրինակ, որ կա ծանրություն, կատուն զուգահեռ է գորգին, և երկուսն էլ դիպչում են։ Որպեսզի նախադասությունը հասկանալի լինի, բանախոսը ենթադրում է, որ թարգմանիչը մտքում իդեալականացված կամ լռելյայն շրջանակ ունի։

Լանգակեր՝ պրոֆիլ և հիմք

Ֆիլմորի վերլուծության այլընտրանքային տեսակը կարելի է գտնել Ռոնալդ Լանգակերի աշխատանքում, որը տարբերակում է պրոֆիլ և հիմք հասկացությունները։ Պրոֆիլ բառն ինքնին խորհրդանշող հասկացություն է, մինչդեռ հիմքը հանրագիտարանային գիտելիքն է, որը ենթադրում է գաղափարը։ Օրինակ՝ թող «շառավիղ» սահմանումը լինի «գծի հատված, որը միանում է շրջանագծի կենտրոնին իր սահմանի ցանկացած կետով»։ Եթե շառավիղ հասկացության մասին գիտենք միայն դրա պրոֆիլը, ապա մենք պարզապես գիտենք, որ դա գծային հատված է, որը կցված է ինչ-որ ավելի մեծ շրջանակի, որը կոչվում է շրջան։ Այսինքն, մեր ըմբռնումը մասնակի է, մինչ համակարգի հիմնական գաղափարի ամուր ընկալվելը։

Երբ մեկ հիմքը հաստատում է մի շարք տարբեր պրոֆիլների, ապա այն կարելի է անվանվել «տիրույթ»։ Օրինակ՝ աղեղի, կենտրոնի և շրջանակի հասկացությունների պրոֆիլները բոլորը օղակի տիրույթում են, քանի որ յուրաքանչյուրը որպես հիմք օգտագործում է շրջան հասկացությունը։ Դրանից հետո մենք ի վիճակի ենք նկարագրել շրջանակի հասկացությունը կամ որպես հայեցակարգի պրոֆիլի հիմք, կամ (ընդհանուր առմամբ) այն տիրույթը, որի պրոֆիլը մաս է կազմում։

Դասակարգում և ճանաչողություն

Ճանաչողական իմաստաբանության մոտեցումների հիմնական բաժանումը կայանում է կատեգորիայի կառուցվածքի բնույթը շրջապատող հանելուկի մեջ։ Ինչպես նշվեց նախորդ բաժնում, իմաստային առանձնահատկությունների վերլուծությունը զիջում է այն շրջանակների հաշվարկմանը, որոնք կարող են ունենալ կատեգորիաները։ Այլընտրանքային առաջարկը պետք է դուրս գա դասական հաշիվների կողմից տրված մինիմալիստական մոդելներից և մանրամասների հարստությունը բացատրի այն իմաստով, որը լեզու խոսողները վերագրում են կատեգորիաների։

Նախատիպային տեսությունները, որոնք ուսումնասիրել է Էլեոնոր Ռոշը, հիմք են տվել ենթադրելու, որ շատ բառարանային կատեգորիաների կառուցվածքներ գնահատվում են, այսինքն՝ նրանք ունեն նախատիպային անդամներ, որոնք համարվում են «ավելի լավ տեղավորվող» կատեգորիա, քան մյուս օրինակները։ Օրինակ՝ սովորաբար շիկահավերը դիտվում են որպես «թռչուն» կատեգորիայի ավելի լավ օրինակներ, քան, ասենք, պինգվինները։ Եթե կա կատեգորիայի կառուցվածքի այս տեսակետը, ապա կատեգորիաները կարելի է հասկանալ, որ ունեն կենտրոնական և ծայրամասային անդամներ, և չեն գնահատվում միայն անդամների և ոչ անդամների առումով։

Համապատասխան իմաստով Ջորջ Լակոֆը, հետևելով հետագայում Լյուդվիգ Վիտգենշթայնին, նշեց, որ որոշ կատեգորիաներ միմյանց հետ կապված են միայն ընտանեկան նմանությունների միջոցով։ Չնայած որոշ դասական կատեգորիաներ կարող են գոյություն ունենալ, որոնք կառուցված են ըստ անհրաժեշտ և բավարար պայմանների, կա առնվազն երկու այլ տեսակ՝ գեներացնող և ճառագայթային։

Գեներացնող կատեգորիաները կարող են ձևավորվել՝ հաշվի առնելով կենտրոնական դեպքեր և կիրառելով որոշակի սկզբունքներ՝ կատեգորիայի անդամակցությունը նշանակելու համար։ Նմանության սկզբունքը կանոնի մի օրինակ է, որը կարող է ավելի լայն կատեգորիա առաջացնել տվյալ նախատիպերից։

Ճառագայթային կատեգորիաները կատեգորիաներն են, որոնք պայմանավորված են սովորույթներով, բայց կանոններից կանխատեսելի չեն։ Օրինակ՝ «մայրիկ» հասկացությունը կարող է բացատրվել մի շարք պայմաններով, որոնք կարող են բավարար լինել կամ չլինել։ Այդ պայմանները կարող են ներառել՝ ամուսնացած լինելը, միշտ եղել է իգական սեռի, ծնել է երեխա, ապահովել է երեխայի գեների կեսը, խնամող է, ամուսնացած է գենետիկ հոր հետ, երեխայից մեկ սերունդ մեծ է և օրինական խնամակալն է։ Վերոնշյալ պայմաններից որևէ մեկը կարող է չբավարարվել։ Օրինակ՝ «միայնակ մայրը» պարտադիր չէ ամուսնացած լինի, և «փոխնակ մայրը» պարտադիր չէ, որ դաստիարակություն ապահովի։ Երբ այդ տեսակետները հավաքականորեն հավաքվում են միասին, նրանք կազմում են նախատիպային դեպք, թե ինչ է նշանակում լինել մայր, բայց, այնուամենայնիվ, նրանց չի հաջողվում հստակ նկարագրել կատեգորիան։ Կենտրոնական իմաստի վերաբերյալ փոփոխությունները պայմանականորեն սահմանվում են լեզու օգտագործողների համայնքի կողմից։

Լակոֆի համար նախատիպի էֆեկտները կարող են մեծ մասամբ բացատրվել իդեալականացված ճանաչողական մոդելների ազդեցության շնորհիվ։ Այսինքն՝ տիրույթները կազմակերպվում են աշխարհի իդեալական հասկացությամբ, որը կարող է տեղին լինել կամ չհամապատասխանել իրականությանը։ Օրինակ՝ «ամուրի» բառը սովորաբար բնորոշվում է որպես «չամուսնացած չափահաս տղամարդ»։ Այնուամենայնիվ, այս հայեցակարգը ստեղծվել է ամուրիի առանձնահատուկ իդեալով՝ մեծահասակ, անկուսակրոն, անկախ, սոցիալականացված և անառակ։ Իրականությունը կարող է կամ լարել հայեցակարգի սպասելիքները, կամ ստեղծել կեղծ դրական արդյունքներ։ Այսինքն՝ մարդիկ սովորաբար ուզում են ընդլայնել «ամուրի» իմաստը՝ ներառելով բացառություններ «սեռական ակտիվ տասնյոթ տարեկան, ով ապրում է միայնակ և սեփական ընկերություն ունի» (տեխնիկապես ոչ թե մեծահասակ, այլ կարծես դեռ ամուրի), և սա կարելի է համարել սահմանման մի տեսակ լարում։ Ավելին, բանախոսները հակված կլինեն ամուրիի հայեցակարգից բացառել որոշակի կեղծ դրական արդյունքներ, ինչպիսիք են այն մեծահասակ չամուսնացած տղամարդիկ, որոնք շատ նման չեն իդեալականին։ Այսինքն՝ Հռոմի պապը կամ Տարզանը։ Նախատիպային էֆեկտները կարող են նաև բացատրվել որպես հիմնական մակարդակի դասակարգման և տիպականության, իդեալին մոտ լինելու կամ կարծրատիպերի ֆունկցիաներ։

Այսպիսով, դիտված նախատիպային տեսությունը կարծես թե հաշվի է առնում կատեգորիայի կառուցվածքը։ Այնուամենայնիվ, առկա են տվյալների քննության մի շարք քննադատություններ։ Ռոշը և Լակոֆը, որոնք նախատիպի տեսության գլխավոր ջատագովներն են, իրենց ավելի ուշ աշխատություններում ընդգծել են, որ նախատիպային տեսության հայտնագործությունները պարտադիր չէ, որ մեզ որևէ բան ասեն կատեգորիայի կառուցվածքի մասին։ Ճանաչողական իմաստաբանության ավանդույթի որոշ տեսաբաններ վիճարկել են կատեգորիայի կառուցվածքի և՛ դասական, և՛ նախատիպային հաշիվները՝ առաջարկելով դինամիկ մեկնաբանող հաշիվ, որտեղ կատեգորիայի կառուցվածքը միշտ ստեղծվում է «առցանց» և այնպես, որ կատեգորիաները չունեն օգտագործման ենթատեքստից դուրս կառուցվածք։

Մտածական տարածքներ

Ավանդական իմաստաբանության մեջ նախադասության իմաստը այն իրավիճակն է, որը նա ներկայացնում է, և իրավիճակը կարելի է նկարագրել հնարավոր աշխարհի տեսանկյունից, որի մասին դա իրական կլիներ։ Ավելին, նախադասության իմաստները կարող են կախված լինել պրոպոզիցիոնալ մոտեցումներից։ Այն հատկությունները, որոնք համեմատական են ինչ-որ մեկի համոզմունքներին, ցանկություններին և հոգեկան վիճակներին։ Պրոպոզիցիոնալ մոտեցումների դերը ճշմարտության–պայմանական իմաստաբանության մեջ հակասական է։ Այնուամենայնիվ, գոնե մեկ փաստարկով ճշմարտության–պայմանական իմաստաբանությունը, կարծես, ի վիճակի է գրելու համոզմունք-նախադասությունների իմաստը, ինչպիսիք են «Ֆրենկը հավատում է, որ հաջորդ խաղում Ռեդ Սոքսը կհաղթի»՝ դիմելով առաջարկային վերաբերմունքին։ Ընդհանուր առաջարկի իմաստը նկարագրվում է որպես վերացական պայմանների ամբողջություն, որտեղ Ֆրենկը պահում է որոշակի առաջարկական վերաբերմունք, և վերաբերմունքն ինքնին հարաբերություն է Ֆրենկի և որոշակի առաջարկի միջև, և այս առաջարկը հնարավոր աշխարհն է, որտեղ Ռեդ Սոքսը հաղթում է հաջորդ խաղում։

Այդուհանդերձ, շատ տեսաբաններ դժգոհում են հնարավոր աշխարհների իմաստաբանության հիմքում ընկած ոչ էլեգանտությունից և կասկածելի գոյաբանությունից։ Այլընտրանք կարելի է գտնել Ջիլ Ֆոկոնյեի աշխատություններում։ Ֆոկոնյեի համար նախադասության իմաստը կարող է բխել «մտածական տարածքներից»։ Մտածական տարածքները ճանաչողական կառույցներ են, որոնք ամբողջովին զրուցակիցների մտքում են։ Նրա կարծիքով կան երկու տեսակի մտածական տարածքներ։ Բազային տարածությունն օգտագործվում է իրականությունը նկարագրելու համար (ինչպես դա հասկանում են երկու զրուցակիցները)։ Տարածություն կառուցողները (կամ կառուցված տարածքը) այն մտածական տարածություններն են, որոնք իրականությունից այն կողմ են անցնում՝ դիմելով հնարավոր աշխարհներին, ժամանակային արտահայտությունների, մտացածին կոնստրուկցիաների, խաղերի և այլնի հետ միասին։ Բացի այդ, Ֆոկոնյեի իմաստաբանությունը տարբերակում է դերերն ու արժեքները։ Իմաստային դերը հասկացվում է որպես կատեգորիայի նկարագրություն, մինչդեռ արժեքները կատեգորիան կազմող դեպքեր են։ (Այս իմաստով դեր-արժեք տարբերակումը տեսակ-նշանի տարբերակման հատուկ դեպք է)։

Ֆոկոնյեն պնդում է, որ հետաքրքրասիրական իմաստային կառույցները կարող են հեշտությամբ բացատրվել վերը նշված ապարատի միջոցով։ Բերենք հետևյալ նախադասությունը.

1. 1929 թվականին սպիտակ մազերով տիկինը շիկահեր էր։

Իմաստաբանները պետք է բացատրություն տան կառույցի ակնհայտ փաստի համար, որ վերոհիշյալ նախադասությունը հակասական չէ։ Ֆոկոնյեն իր վերլուծությունը կառուցում է դիտարկելով, որ կան երկու մտածական տարածքներ (ներկա տարածություն և 1929 տարածք)։ Նրա մուտքի սկզբունքը ենթադրում է, որ «արժեքը մեկ տարածության մեջ կարող է նկարագրվել այն դերով, որը նրա գործընկերն ունի մեկ այլ տարածքում, նույնիսկ եթե այդ դերն անվավեր է առաջին տարածքի արժեքի համար»։ Այսպիսով, վերևում բերված օրինակը օգտագործելու համար 1929 թվականի տարածքի արժեքը շեկն է, մինչդեռ նա նկարագրվում է ներկայիս տարածքում սպիտակ մազերով տիկնոջ դերով։

Հասկացութավորում և մեկնաբանություն

Ինչպես տեսանք, ճանաչողական իմաստաբանությունը տալիս է իմաստի կառուցման հարցերի լուծումը ինչպես նախադասության մակարդակում, այնպես էլ բառապաշարի մակարդակի հասկացությունների կառուցվածքի տեսանկյունից։ Այնուամենայնիվ, ամբողջովին պարզ չէ, թե ճանաչողական ինչ գործընթացներ են գործում այս հաշիվներում։ Ավելին, անհասկանալի է, թե ինչպես կարող ենք մենք սկսել բացատրել, թե ինչպես են հասկացությունները ակտիվորեն օգտագործվում խոսակցություններում։ Պարզվում է, որ եթե մեր նախագիծը պետք է դիտարկի, թե ինչպես են լեզվական տողերը փոխանցում տարբեր իմաստային բովանդակություն, մենք նախ պետք է ցուցակագրենք, թե ճանաչողական ինչ գործընթացներ են օգտագործվում դա անելու համար։ Հետազոտողները կարող են բավարարել երկու պահանջները՝ մասնակցելով լեզվի մշակման գործընթացում ներգրավված մեկնաբանող գործառույթներին, այսինքն՝ ուսումնասիրելով այն ձևերը, որ մարդիկ իրենց փորձը կառուցում են լեզվի միջոցով։

Լեզուն լի է կոնվենցիաներով, որոնք թույլ են տալիս փորձի նուրբ փոխանցմանը։ Օրինակ՝ շրջանակելը համատարած է, և այն կարող է տարածվել լեզվական տվյալների ամբողջ լայնության վրա՝ տարածվելով ամենաբարդ ասույթներից, տոնով, բառերի ընտրությամբ, ձևույթների կազմությունից ստացված արտահայտություններով։ Մեկ այլ օրինակ է պատկեր-սխեման, որոնք ձևեր են, որով մենք կառուցում և հասկանում ենք մեր փորձի տարրերը՝ պայմանավորված ցանկացած իմաստով։

Լեզվաբաններ Ուիլյամ Քրոֆթը և Դ. Ալան Քրուզը ասում են, որ կան չորս լայն ճանաչողական ունակություններ, որոնք ակտիվ դեր են խաղում մեկնաբանությունների կառուցման գործում։ Դրանք են՝ ուշադրություն / ակնհայտություն, դատողություն / համեմատություն, տեղակայվածություն և կերտվածք/գեշտալտ։ Յուրաքանչյուր ընդհանուր կատեգորիա պարունակում է մի շարք ենթածրագրեր, որոնցից յուրաքանչյուրն օգնում է որևէ յուրօրինակ կերպով բացատրել փորձը լեզվով կոդավորելու եղանակները։

Տես նաև

Կոգնիտիվ լեզվաբանություն