B լիմֆոցիտներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
B լիմֆոցիտներ
Human B Lymphocyte (28942386960).jpg
Transmission electron micrograph of a B cell from a human donor. Credit: NIAID
Եթե հատուկ նշված չէ, ապա բոլոր արժեքները բերված են ստանդարտ պայմանների համար (25 °C, 100 կՊա)
B բջջի հիմնական ֆունկցիան։ կապվել անտիգենին, ստանալ օգնություն համանման T օգնական բջջից և տարբերակվել պլազմատիկ բջջի, որը կարտադրի մեծ քանակով հակամարմիններ

B լիմֆոցիտներ կամ B բջիջներ (անգլ.՝ B cells, B lymphocytes), լիմֆոցիտների ենթատիպին պատկանող սպիտակ արյան բջիջների տեսակ[1]։

B լիմֆոցիտները գործում են ձեռքբերովի հիմունիտետի հումորալ իմունիտետ բաղադրիչում[1]։ B բջիջները արտադրում են հակամարմինների մոլեկուլներ, սակայն, այդ հակամարմինները չեն արտազատվում։ Փոխարենը, դրանք տեղադրվում են պլազմային թաղանթի մեջ, որտեղ նրանք ծառայում են որպես B- բջիջների ընկալիչների մաս[2]։ Երբ նաիվ կամ հիշողության B բջիջն ակտիվանում է անտիգենի կողմից, այն բազմանում է և տարբերվում է հակամարմիններ արտազատող էֆեկտորային բջջի, որը հայտնի է որպես պլազմատիկ բջիջ[2]։ Ի հավելում դրան, B բջիջները ներկայացնում են անտիգեններ (դրանք դասակարգվում են նաև որպես պրոֆեսիոնալ հակածին ներկայացնող բջիջներ (ՀՆԲ) ) և արտազատում են ցիտոկիններ[1]։ Կաթնասունների մոտ B բջիջները հասունանում են ոսկրածուծում, որը ոսկորների մեծ մասի հիմքում է[3]։ Թռչունների մոտ B բջիջները հասունանում են հատուկ ավշային օրգանում՝ ֆաբրիցյան պարկում, որտեղ B բջիջներն առաջին անգամ հայտնաբերվել են Չանգի և Գլիկի կողմից [3] այդ իսկ պատճառով «B» է կոչվում, ,,bursa,, բառից, այլ ոչ թե կապված է ոսկրածուծի հետ, ինչպես սովորաբար ներկայացվում է։

B բջջի 3D ներկայացումը

B բջիջները, ի տարբերություն լիմֆոցիտների մյուս երկու դասերի՝ T բջիջների և բնական քիլլեր բջիջների, իրենց բջջաթաղանթի վրա էքսպրեսում են B բջիջների ընկալիչներ[4]։ Այդ ընկալիչները թույլ են տալիս B բջջին կապվել հատուկ անտիգենի հետ, որի դեմ այն իրականացնելու է հակամարմնային պատասխանը[4]։

Զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

B բջիջները զարգանում են արյունաստեղծ ցողունային բջիջներից (ԱՑԲ), որոնք ծագում են ոսկրածուծից[5][6]։ ԱՑԲ-ները սկզբում տարբերակվում են մուլտիպոտենտ պրոգենիտոր բջիջների, ապա սովորական լիմֆոիդ պրոգենիտոր բջիջների։ Այստեղից սկսած, նրանց զարգացումը՝ տեղի ունենալով մի քանի փուլերով, ուղղված է հենց B բջիջների ձևավորմանը (նկարում պատկերված է աջից), որոնցից յուրաքանչյուրը նշվում է գեների արտահայտման տարբեր ձևերով և իմունոգլոբուլինի H շղթայի և L շղթայի գեների տեղակայմամբ, վերջինը պայմանավորված է B բջիջներ կախյալ V (D) J վերախմբավորումով, երբ դրանք զարգանում են[7]։

B բջիջները ոսկրածուծում զարգանալիս ենթարկվում են երկու տեսակի ընտրության՝ պատշաճ զարգացում ապահովելու համար, երկուսն էլ ՝ բջիջի մակերևույթում B բջջային ընկալիչների ներգրավմամբ։ Դրական ընտրությունը տեղի է ունենում անտիգենից անկախ ազդանշանային միջոցով, որը ներառում է և՛ նախ BCR, և՛ BCR[8][9]։ Եթե այդ ընկալիչները չեն կապվում իրենց լիգանի հետ, B բջիջները չեն ստանում պատշաճ ազդանշաններ և դադարում են զարգանալ։ Բացասական ընտրությունը տեղի է ունենում BCR- ի հետ ինքնահագին կապելու միջոցով; Եթե BCR- ն կարող է ամուր կապվել ինքնահեռացման հետ, ապա B բջիջը ենթարկվում է չորս ճակատագրերից մեկին. Կլոնային ջնջում, ընկալիչների խմբագրում, աներջիա կամ անտեղյակություն (B բջիջը անտեսում է ազդանշանը և շարունակում զարգացումը)։ Այս բացասական ընտրության գործընթացը հանգեցնում է կենտրոնական հանդուրժողականության մի վիճակի, երբ հասուն B բջիջները չեն կապում ոսկրածուծում առկա ինքնուրույն անտիգենները[7]։

Զարգացումն ավարտելու համար չհասունացած B բջիջները ոսկրածուծից անցնում են փայծաղ՝ որպես անցումային B բջիջներ՝ անցնելով երկու անցումային փուլերով՝ T1 և T2[10]։ Իրենց միգրացիայի ընթացքում դեպի փայծաղը և փայծաղը մտնելուց հետո նրանք համարվում են T1 B բջիջներ[11]։ Փայծաղի մեջ T1 B բջիջներն անցնում են T2 B բջիջների։ T2 B բջիջները տարբերվում են կամ ֆոլիկուլային (FO) B բջիջների, կամ մարգինալ գոտու (MZ) B բջիջների ՝ կախված BCR- ի և այլ ընկալիչների միջոցով ստացված ազդանշաններից[12]։ Ժամանակին տարբերակված, դրանք այժմ համարվում են հասուն B բջիջներ կամ միամիտ B բջիջներ։

B բջջի վաղ զարգացումը ցողունային բջջից մինչև անհաս B բջիջ

Ակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անցումային B բջջի զարգացումը անհաս B բջջից դեպի մարգինալ գոտու կամ հասուն ֆոլիկուլյար B բջջի։

B բջջի ակտիվացումը տեղի է ունենում երկրորդային լիմֆոիդ օրգաններում(ԵԼՕ), ինչպիսիք են փայծաղը և ավշային հանգույցները[13]։

Ոսկրածուծում B բջիջների հասունացումից հետո նրանք արյան միջոցով տեղափոխվում են ԵԼՕ-ներ, որոնք շրջանառվող ավշի միջոցով ստանում են անտիգենի անընդհատ պաշարներ[14]։ ԵԼՕ-ում B բջիջների ակտիվացումը սկսվում է այն ժամանակ, երբ B բջիջը իր BCR- ով միանում է անտիգենին[15]։ Չնայած ակտիվացումից անմիջապես հետո տեղի ունեցող իրադարձությունները դեռ պետք է ամբողջությամբ որոշվեն, ենթադրվում է, որ B բջիջներն ակտիվանում են կինետիկ տարանջատման մոդելին համապատասխան, ի սկզբանե որոշվել է T լիմֆոցիտներում։

Այս մոդելը նշանակում է, որ մինչ անտիգենի խթանումը, ընկալիչները ցրված են թաղանթով՝ հավասար հաճախականությամբ շփվելով Lck-ի և CD45- ի հետ` ստեղծելով ֆոսֆորիլացման և ոչ-ֆոսֆորիլացման հավասարակշռություն։

Միայն այն ժամանակ, երբ բջիջը շփվում է անտիգեն ներկայացնող բջիջի հետ, երկու բջջաթաղանթների սերտ հպան շնորհիվ, մեծ CD45 մոլեկուլը տեղափոխվում է։

B բջջային ակտիվացում անհաս B բջջից պլազմային բջջի կամ հիշողության B բջջի

Սա թույլ է տալիս իրականացնել BCR-ի ուղղակի ֆոսֆորիլացում և ազդանշանի փոխանցման ուղու սկիզբն է։ Երեք B բջիջների ենթաբազմություններից ֆոլիկուլյար B բջիջները նախընտրելիորեն ենթարկվում են T բջիջներից կախված ակտիվացման, մինչդեռ մարգինալլ զոնայի B բջիջները և B1 B բջիջները ենթարկվում են T բջիջներից անկախ ակտիվացման[16]։

B բջիջների ակտիվացումը բարելավվում է մակերեսային ընկալիչ CD21-ի միջոցով` CD19 և CD81 սպիտակուցների կոմպլեքսում, (բոլորն էլ հայտնի են որպես B բջիջների կոռեցեպտորային կոմպլեքս)[17]։ Երբ BCR-ը կապում է անտիգենին, որը կապված է կոմպլեմենտի C3 սպիտակուցի ֆրագմենտին, CD21-ը կապվում է C3 ֆրագմենտին, այդպիսով կապվում է արդեն կապված BCR- ի հետ և ազդանշանները փոխանցվում են CD19- ի և CD81- ի միջոցով՝ բջջի ակտիվացման շեմն իջեցնելու համար[18]։

T բջջային ակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիգեները, որոնք T բջիջների միջոցով ակտիվացնում են B բջիջներին, հայտնի են որպես T բջիջ կախյալ անտիգեններ և ներառում են օտարածին սպիտակուցներ[19]։ Այդպիսի անվանումը գալիս է նրանից, որ այդ անտիգենները ի վիճակի չեն առաջացնել հումորալ պատասխան այն օրգանիզմներում, որոնք չունեն T բջիջներ[19]։ B բջւային պատասխանն այս անտիգենների նկատմամբ տևում է մի քանի օր, չնայած դրան առաջացած հակամարմիններն ունեն ավելի մեծ աֆինություն և ֆունկցիոնալ ավելի բազմակողմանի են, քան T բջիջ-անկախ ակտիվացումից առաջացած անտիգեները[19]։

Երբ BCR- ն կապում է T բջիջ կախյալ անտիգենին, անտիգենը ընկալիչ միջնորդված էնդոցիտոզի միջոցով անցնում է B բջիջ, դեգրադացվում և ներկայացվում է T բջիջների վրա պեպտիդային հատվածների ձևով` բջջաթաղանթի MHC-II մոլեկուլների միջոցով[20]։ T օգնական (T H ) բջիջները, մասնավորապես ֆոլիկուլային T օգնական բջիջները ճանաչում և կապում են այս MHC-II — պեպտիդ կոմպլեքսներին իրենց T բջջային ընկալիչների (TCR) միջոցով[21]։ TCR-ը MHC-II- պեպտիդին կապելուց հետո T բջիջներն իրենց մակերեսին էքսպրեսում են մակերեսային CD40L սպիտակուցը, ինչպես նաև արտադրում են ցիտոկիններ, ինչպիսիք են IL-4 և IL-21 [21]։ CD40L- ը ծառայում է որպես անհրաժեշտ կոստիմուլացնող գործոն B բջիջների ակտիվացման համար` կապվելով B բջիջների մակերեսային ընկալիչ CD40-ին, ինչը նպաստում է B բջիջների պրոլիֆերացիային, իմունոգլոբուլինի դասի անջատմանը և սոմատիկ հիպերմուտացիային, ինչպես նաև ապահովում է T բջիջների աճն ու տարբերակումը[22]։ T բջիջներից ստացված ցիտոկինները, կապվում են B բջիջների ցիտոկինային ընկալիչներին, և նույն ձևով նպաստում են B բջիջների պրոլիֆերացիային, իմունոգլոբուլինի դասի անջատմանը և սոմատիկ հիպերմուտացիային, ինչպես նաև տարբերակմանը[21]։ Այս ազդանշաններն ստանալուց հետո B բջիջներն համարվում են ակտիվացված[21]։

B լիմֆոցիտի ակտիվացումը Т լիմֆոցիտով

Ակտիվանալուց հետո B բջիջները մասնակցում են երկաստիճան տարբերակման գործընթացին, որը տալիս է և՛ կարճաժամկետ պլազմաբլաստներ՝ անհապաղ տիպի պաշտպանության համար, և՛ երկարատև պլազմային բջիջներ և հիշողություն B բջիջներ՝ կայուն պաշտպանության համար[23]։ Առաջին քայլը, որը հայտնի է որպես արտաֆոլիկուլային պատասխան, տեղի է ունենում լիմֆոիդ ֆոլիկուլներից դուրս, բայց դեռ ԵԼՕ-ում է[23]։ Այս փուլում ակտիվացված B բջիջները բազմանում են, կարող են ենթարկվել իմունոգլոբուլինի դասի անցման և տարբերակվել պլազմաբլաստների, որոնք առաջացնում են վաղ, թույլ հակամարմիններ, հիմնականում IgM դասի[24]։ Երկրորդ քայլը կատարվում է, երբ ակտիվացված B բջիջները մտնում են լիմֆոիդ ֆոլիկուլ և ստեղծում են գերմինալ կենտրոն, որը հանդիսանում է մասնագիտացված միկրոմիջավայր՝ B բջիջների ինտենսիվ պրոլիֆերացիայի, իմունոգլոբուլինի դասի փոխարկման և աֆֆինությամբ հասունացման համար, որն ուղղորդված է սոմատիկ հիպերմուտացիայի կողմից[25]։

Այս գործընթացներին նպաստում են գերմինալ գոտու ֆոլիկուլյար T օգնական բջիջներին և առաջացնում ինչպես բարձր աֆֆինությամբ հիշողության B բջիջներ, այնպես էլ երկարատև ապրող պլազմային բջիջներ[23]։ Արդյունքում առաջացած պլազմային բջիջներն արտազատում են մեծ քանակությամբ հակամարմիններ, որոնց մի մասը մնում են երկրորդյաին լիմֆոիդ օրգանում, իսկ մյուս մասը, որն ավելի նպատակահարմար է, տեղափոխվում է ոսկրածուծ[21]։

T բջիջ անկախ ակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առանց T բջջի միջնորդության B բջիջներին ակտիվացնող անտիգենները կոչվում են T բջիջ անկախ անտիգեններ[26], դրանք օտարածին պոլիսախարիդներն չմեթիլացված CpG ԴՆԹ-ն է[27]։ Անվանումը պայմանավորված է նրանով, որ T բջիջներից զուրկ օրգանիզմներում կարող են խթանել հումորալ իմուն պատասխան[26]։

Այս անտիգեների նկատմամբ B բջիջների արձագանքը արագ է, թեև առաջացած հակամարմիններն ունեն ավելի ցածր աֆֆինություն և ֆունկցիոնալ առումով պակաս բազմակողմանի են, համեմատած T բջիջ կախյալ ատիվացումից առաջացած հակամարմինների հետ[26]։

B բջիջների ակտիվացումը T բջիջ անկախ անտիգեների կողմից կատարվում է լլրացուցիչ ազդանշանների ստացմամբ, որպեսզի ամբողջական ակտիվանա։ Դրա համար մանրէների բաղկացուցիչները պետք է ճանաչվեն և կապվեն Toll -նման ընկալիչներին, մյուս կողմից հարկավոր է բակտերիալ բջջի կրկնվող էպիտոպների լայնածավալ crosslinking-ի իրականացում B բջիջների ընկալիչների կողմից (BCR)[26]: B բջիջները պրոլիֆերացվում են լիմֆոիդ ֆոլիկուլից դուրս, բայց դեռ լիմֆատիկ օրգանում, հնարավոր է իմունոգլոբուլինի դասի անցում և տարբերակում կարճատև ապրող պլազմոբլաստների, որոնք արտադրում են IgM, բայց նաև որոշ պոպուլացիաներ տարբերակվում են երկարատև ապրող պլազմային բջիջների[28]։

Հիշողության B բջիջներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիշողության B բջջի ակտիվացումը, որը տարածվել է ծնողական B բջջից, սկսվում է թիրախ անտիգենրի հայտնաբերումով և կապումով[29]։ Որոշ հիշողության B բջիջներ կարողանում են ակտիվանալ առանց T բջջի օգնության, ինչպես օրինակ որոշ վիրուս սպեցիֆիկ հիշողության B բջիջներ, բայց մնացածը կարիք ունեն T բջջի օգնության[30]։ Անտիգենի կապումից հետո, հիշողության B բջիջը վերցնում է անտիգենը ընկալիչ միջնորդավորված էնդոցիտոզի միջոցով, քայքայում է այն և բջջաթաղանթի վրա որպես պեպտիդային մասեր՝ MHC-II մոլեկուլների կազմում, ներկայացնում է T բջիջներին[29]։ Հիշողության T օգնական բջիջները, սովորաբար հիշողության ֆոլիկուլային T օգնական բջիջները, որոնք ստացվել են նույն անտիգենով ակտիվացված T բջիջներից, ճանաչում և կապում են MHC-II-պեպտիդային կոմպլեքսները իրենց T բջջային ռեցեպտորների միջոցով[29]։ Դրանից հետո հիշողության B բջիջը ակտիվանում է և տարբերակվում պլազմոբլաստներ և պլազմային բջիջների՝ արտաֆոլիկուլային պատասխանով կամ գերմինալ կենտրոնի ռեակցիայի մեջ մտնելու միջոցով, որտեղ նրանք առաջացնում են պլազմային բջիջներ և ավելի շատ հիշողության B բջիջներ[29][30]։ Դեռևս անհասկանալի է, արդյոք հիշողության B բջիջները անցնում են հետագա աֆֆինության հասունացում երկրոդային գերմինալ կենտրոններում, թե՝ ոչ[29]։

B բջիջների տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 1,2 Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  2. 2,0 2,1 Alberts Bruce, Johnson Alexander, Lewis Julian, Raff Martin, Roberts Keith, Walter Peter (2002)։ «B Cells and Antibodies»։ Molecular Biology of the Cell. 4th edition (անգլերեն) 
  3. 3,0 3,1 Cooper Max D. (2015-01-01)։ «The early history of B cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 191–7։ PMID 25656707։ doi:10.1038/nri3801 
  4. 4,0 4,1 Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  5. «Cell Fate Decisions: The Role of Transcription Factors in Early B-cell Development and Leukemia»։ Blood Cancer Discovery 1: 224–233։ November 2020։ doi:10.1158/2643-3230.BCD-20-0011 
  6. Kondo Motonari (2010-11-01)։ «Lymphoid and myeloid lineage commitment in multipotent hematopoietic progenitors»։ Immunological Reviews 238 (1): 37–46։ ISSN 1600-065X։ PMC 2975965։ PMID 20969583։ doi:10.1111/j.1600-065X.2010.00963.x 
  7. 7,0 7,1 Pelanda Roberta, Torres Raul M. (2012-04-01)։ «Central B-Cell Tolerance: Where Selection Begins»։ Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 4 (4): a007146։ ISSN 1943-0264։ PMC 3312675։ PMID 22378602։ doi:10.1101/cshperspect.a007146 
  8. Martensson Inga-Lill, Almqvist Nina, Grimsholm Ola, Bernardi Angelina (2010)։ «The pre-B cell receptor checkpoint»։ FEBS Letters 584 (12): 2572–9։ PMID 20420836։ doi:10.1016/j.febslet.2010.04.057 
  9. LeBien Tucker W., Tedder Thomas F. (2008-09-01)։ «B lymphocytes: how they develop and function»։ Blood 112 (5): 1570–1580։ ISSN 0006-4971։ PMC 2518873։ PMID 18725575։ doi:10.1182/blood-2008-02-078071 
  10. Loder By Florienne, Mutschler Bettina, Ray Robert J., Paige Christopher J., Sideras Paschalis, Torres Raul, Lamers Marinus C., Carsetti Rita (1999-07-01)։ «B Cell Development in the Spleen Takes Place in Discrete Steps and Is Determined by the Quality of B Cell Receptor–Derived Signals»։ The Journal of Experimental Medicine 190 (1): 75–90։ ISSN 0022-1007։ PMC 2195560։ PMID 10429672։ doi:10.1084/jem.190.1.75 
  11. Chung James B., Silverman Michael, Monroe John G. (2003-01-06)։ «Transitional B cells: step by step towards immune competence»։ Trends in Immunology 24 (6): 342–348։ ISSN 1471-4906։ PMID 12810111։ doi:10.1016/S1471-4906(03)00119-4 
  12. Cerutti Andrea, Cols Montserrat, Puga Irene (2013-01-01)։ «Marginal zone B cells: virtues of innate-like antibody-producing lymphocytes»։ Nature Reviews Immunology 13 (2): 118–32։ PMC 3652659։ PMID 23348416։ doi:10.1038/nri3383 
  13. Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  14. Harwood Naomi E., Batista Facundo D. (2010-01-01)։ «Early Events in B Cell Activation»։ Annual Review of Immunology 28 (1): 185–210։ PMID 20192804։ doi:10.1146/annurev-immunol-030409-101216 
  15. Yuseff Maria-Isabel, Pierobon Paolo, Reversat Anne, Lennon-Duménil Ana-Maria (2013-01-01)։ «How B cells capture, process and present antigens: a crucial role for cell polarity»։ Nature Reviews Immunology 13 (7): 475–86։ PMID 23797063։ doi:10.1038/nri3469 
  16. Nutt Stephen L., Hodgkin Philip D., Tarlinton David M., Corcoran Lynn M. (2015-01-01)։ «The generation of antibody-secreting plasma cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 160–71։ PMID 25698678։ doi:10.1038/nri3795 
  17. Asokan Rengasamy, Banda Nirmal K., Szakonyi Gerda, Chen Xiaojiang S., Holers V. Michael (2013-01-01)։ «Human complement receptor 2 (CR2/CD21) as a receptor for DNA: Implications for its roles in the immune response and the pathogenesis of systemic lupus erythematosus (SLE)»։ Molecular Immunology 53 (1–2): 99–110։ PMC 3439536։ PMID 22885687։ doi:10.1016/j.molimm.2012.07.002 
  18. Zabel Mark D., Weis John H. (2001-03-01)։ «Cell-specific regulation of the CD21 gene»։ International Immunopharmacology։ Unraveling Mechanisms and Discovering Novel Roles for Complement 1 (3): 483–493։ PMID 11367532։ doi:10.1016/S1567-5769(00)00046-1 
  19. 19,0 19,1 19,2 Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  20. Blum Janice S., Wearsch Pamela A., Cresswell Peter (2013-01-01)։ «Pathways of Antigen Processing»։ Annual Review of Immunology 31 (1): 443–473։ PMC 4026165։ PMID 23298205։ doi:10.1146/annurev-immunol-032712-095910 
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Crotty Shane (2015-01-01)։ «A brief history of T cell help to B cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 185–9։ PMC 4414089։ PMID 25677493։ doi:10.1038/nri3803 
  22. Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  23. 23,0 23,1 23,2 Nutt Stephen L., Hodgkin Philip D., Tarlinton David M., Corcoran Lynn M. (2015-01-01)։ «The generation of antibody-secreting plasma cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 160–71։ PMID 25698678։ doi:10.1038/nri3795 
  24. MacLennan Ian C. M., Toellner Kai-Michael, Cunningham Adam F., Serre Karine, Sze Daniel M.-Y., Zúñiga Elina, Cook Matthew C., Vinuesa Carola G. (2003-08-01)։ «Extrafollicular antibody responses»։ Immunological Reviews 194: 8–18։ ISSN 0105-2896։ PMID 12846803։ doi:10.1034/j.1600-065x.2003.00058.x 
  25. Shlomchik Mark J., Weisel Florian (2012-05-01)։ «Germinal center selection and the development of memory B and plasma cells»։ Immunological Reviews 247 (1): 52–63։ ISSN 1600-065X։ PMID 22500831։ doi:10.1111/j.1600-065X.2012.01124.x 
  26. 26,0 26,1 26,2 26,3 Murphy Kenneth (2012)։ Janeway's Immunobiology (8th ed.)։ New York: Garland Science։ ISBN 9780815342434 
  27. Nutt Stephen L., Hodgkin Philip D., Tarlinton David M., Corcoran Lynn M. (2015-01-01)։ «The generation of antibody-secreting plasma cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 160–71։ PMID 25698678։ doi:10.1038/nri3795 
  28. Bortnick Alexandra, Chernova Irene, Quinn William J., Mugnier Monica, Cancro Michael P., Allman David (2012-06-01)։ «Long-Lived Bone Marrow Plasma Cells Are Induced Early in Response to T Cell-Independent or T Cell-Dependent Antigens»։ The Journal of Immunology 188 (11): 5389–5396։ ISSN 0022-1767։ PMC 4341991։ PMID 22529295։ doi:10.4049/jimmunol.1102808 
  29. 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 McHeyzer-Williams Michael, Okitsu Shinji, Wang Nathaniel, McHeyzer-Williams Louise (2011-01-01)։ «Molecular programming of B cell memory»։ Nature Reviews Immunology 12 (1): 24–34։ PMC 3947622։ PMID 22158414։ doi:10.1038/nri3128 
  30. 30,0 30,1 Kurosaki Tomohiro, Kometani Kohei, Ise Wataru (2015-01-01)։ «Memory B cells»։ Nature Reviews Immunology 15 (3): 149–59։ PMID 25677494։ doi:10.1038/nri3802