Օլիգոպոլիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Օլիգոպոլիա (հուն․՝ oligos՝ ոչ շատ, մի քանի և հուն․՝ poleo՝ վաճառում եմ բառերից), մրցակցության համակարգ, ոչ կատարյալ մրցակցության շուկաների տիպերից մեկը, որի դեպքում շուկայում առաջատար են մի քանի ձեռնարկություններ, որոնք իրենց մոտ են կենտրոնացնում այս կամ այն արտադրանքի հիմնական զանգվածի արտադրությունը և վաճառքը։ Որպես Օլիգոպոլիայի օրինակ կարելի է բերել օդանավաշինությամբ զբաղվող «Բոինգ» կամ «Airbus» ընկերությունները, մեքնաշինությամբ զբաղվող «Mercedes-Benz»-ը և «BMW»-ն։ Մեկ ուրիշ սահմանում օլինգոպոլ շուկայի կարող է հանդիսանալ Հերֆինդալի ինդեքսը, եթե ձեռնարկությունների միաձուլման ինդեքսը չի գերազանցում 1000-ը։ Երկու մասնակիցներով օլիգոպոլիան կոչվում է դուոպոլիա։

Էություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսագիտության տեսության մեջ օլիգոպոլիա համարվում է մրցակցային այն կառուցվածքը, որի դեպքում շուկայում կան մի քանի՝ ոչ մեծ թվով համեմատաբար խոշոր արտադրողներ/վաճառողներ, որոնցից ամեն մեկը տնօրինում է շուկայական զգալի մասնաբաժնի։ Երկու արտադրողների առկայությունը կոչվում է դուոպոլիա, որը օլիգոպոլիայի մասնավոր դեպքն է։ Օլիգոպոլիայի մոդելները բաղկացած են երեք ու ավելի արտադրողներից։ Դա կախված է նրանից, թե քանի արտադրող է անհրաժեշտ տվյալ արտադրանքի շուկայում ներկայացվող պահանջարկը լրիվ կամ հիմնականում բավարարելու համար։ Օլիգոպոլիան ևս, մոնոպոլիայի նման իրենից ներկայացնում է գին որոշող, կամ գին որոնող շուկայական կառուցվածք։ Զուտ մոնոպոլիայի համեմատությամբ օլիգոպոլիայի մենաշնորհային բնույթի ներգործությունը գնի նկատմամբ ավելի թույլ է, սակայն օլիգոպոլիայի դեպքում արտադրողի-վաճառողի արտադրանքի իրացման ծավալը կախված է ոչ միայն նրա սահմանած գնից, այլև մյուս արտադրողների սահմանած գներից, քանի որ շուկան փաստորեն բաժանված է նրանց միջև։ Օլիգոպոլիայի պայմաններում մրցակցությունն առավելապես ոչ գնային բնույթի է։ Ոչ գնային մրցակցությունը հիմնված է սպառողների ներգրավման վրա ոչ թե գնի նվազեցման միջոցով, այլ այնպիսի գործոնների շնորհիվ, ինչպիսիք են՝ արտադրանքի որակի բարելավումը, վաճառքի նպաստավոր պայմանները, հետվաճառքային տեխնիկական սպասարկումը, գովազդը։

Տնտեսագիտական գրականության մեջ տարբերում ենք օլիգոպոլիայի երկու ձև։ Առաջինը իրենից ներկայացնում է շուկայում մի քանի խոշոր ֆիրմաների առկայություն, որոնք թողարկում են տարբերակված ապրանքներ։

Օլիգոպոլիան դա այնպիսի շուկայական կառուցվածք է, որի դեպքում գերիշխում են փոքր թվով խոշոր ֆիրմաներ, որոնք արտադրում են ինչպես ստանդարտ ալյումին, պղինձ, այնպես էլ տարբերակված ապրանքներ՝ավտոմեքենաներ, ծխախոտ, էլեկտրոկենցաղային ապրանքներ և այլն, իսկ նոր արտադրողների մուտքը սահմանափակված է մեծ արգելքներով։ Քանի որ օլիգոպոլիայի դեպքում ֆիրմաների քանակը շատ քիչ է, օլիգոպոլիստները շուկայական գների վրա զգալի վերահսկողությունուն են, սակայն յուրաքանչյուրը իր տնտեսական քաղաքականությունը ձևավորելիս պետք է հաշվի առնի մրցակիցների արձագանքը իր որոշումների վերաբերյալ՝ կապված գների, արտադրական ծավալի և գովազդային ծախսերի հետ։

Ձևավորման պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մրցակցությունն ինքնին հանգեցնում է նրան, որ թույլերը «կուլ են գնում» ուժեղներին։ Այն ձեռներեցներն, ովքեր կարողանում են ճիշտ կողմնորոշվել շուկայում առկա պահանջարկի և առաջարկի փոփոխության պարագայում՝ կիրառելով նորագույն տեխնոլոգիա, ապահովելով ավելի որակյալ արտադրություն, ձեռք են բերում առավելություն մյուսների նկատմամբ, ինչը արտահատվում է միավոր բարիքի արտադրության ծախսերի կրճատմամբ, դրա որակական պարամետրերի բարելավմամբ։ Այդ ճանապարհով նրանց կարող են դիմակայել մրցակցությանը։ Ի վերջո՝ սպառման շուկան սահմանափակ է, ինչը պարտադրում է արտադրողներին ապահովել ավելի որակյալ բարիք՝ նվազագույն ծախսերով։ Արտադրության չափերը հասնում է մի մակարդակի, որից հետո յուրաքանչյուրհաջորդ ռեսուրսի (գործոնի) սահմանային արտադրողականությունը նվազում է։ Դա շարունակում է մինչև այն սահմանը, երբ տվյալ ռեսուրսի (գործոնի) վերջին միավորի ձեռքբերման ծախսը հավասարվում է դրա միջոցով ստեղծված սահմանային արդյունքին՝ արտահայտված դրամով։ Այդ սահմանից հետո ձեռներեցը դադարում է ընդլայնել արտադրության չափերը, որովհետև յուրաքանչյուր հաջորդ միավոր ռեսուրսի ծախսը ավելի մեծ է, քան դրա միջոցով ստեղծված արդյունքի արժեքը։ Կարևորվում է այն հանգամանքը, որ ֆիրման ձգտում է ընդլայներ արտադրության չափերը և, ըստ արտադրության գործոնների սահմանային արտադրողականության, դրանց միջև ձևավորել այն հարաբերակցությունը, որը նրան կապահովի առավելագույն շահույթ։

Արտադրության ընդլայնման շնորհիվ միավոր ծախսերի կրճատումը և դրա հաշվին եկամտի ավելացումը կոչվում է փոխհատուցում մասշտաբից կամ մասշտաբի էֆեկտ։ Մասշտաբի դրական էֆեկտը դառնում է կարևոր նախադրյալ, որպեսզի տվյալ ճյուղի արտադրությունը կենտրոնացվի մի խումբ ոչ մեծաթիվ արտադրողների դեպքում։ Այն դառնում է կարևոր գործոն՝ մյուս ֆիրմաների մուտքն այդ ոլորտ խոչընդոտելու համար։

Բացի մասշտաբի էֆեկտից, տվյալ ոլորտ մյուս ֆիրմաների մուտքը խոչընդոտ գործոններից են․

  • արտոնագրեր և լիցենզիաներ ձեռք բերելու դժվարությունները։ Խնդիրն այն է, որ որևէ ֆիրմա միշտ էլ կսահմանափակի մեկ այլ ֆիրմայի՝ տվյալ ճյուղ մուտք գործելը արտոնագրերի և լիցենզիաների նկատմամն վերահսկողություն իրականացնելու միջոցով։ Տեխնոլոգիական անհրաժեշտ մակարդակ ապահովելու ճանապարհներից է պատենտների և լիցենզիաների ձեռքբերումը։
  • Բարիքի իրացման հետ կապված գովազդային հսկայական ծախսերի կատարման անհրաժեշտությունը։ Սակայն դա էլ կարող է արդյունք չտալ, քանի որ երկարաժամկետում օլիգոպոլ ֆիրմաներն ունեն համապատասխան հեղինակություն և իրենց կայուն սպառողները։ Անգամ գովազդային հսկայական ծախսերի կատարման դեպքում տվյալ ոլորտ մուտք գործել ցանկացողները ֆիրմաները կարող են չապահովել բարիքի իրացման անհրաժեշտ մակարդակ։
  • Տարբեր տեսակի կանխարգելիչ միջոցառումները։ Օրինակ՝ տվյալ ճյուղի ֆիրմաները գալիս են համաձայնության գնի սահմանման գործում, ինչը կարևոր լծակ է որևէ այլ ֆիրմայի մուտքն այստեղ խոչընդոտելու համար։
  • Ռիսկի հանգամանքը։

Երկարաժամկետում ֆիրմաները, շուկան բաժանելով միմյանց միջև, ապահովում են որոշակի կայունություն, որի խախտումը կախված է ռիսկի գնալու հանգամանքի հետ։ Ռիսկը կարևոր խոչընդոտ է որևէ ճյուղ մուտք գործելու համար։

Օլիգոպոլիայի ձևավորման հաջորդ պայմանը ֆիրմաների միաձուլումն է։ Միաձուլվելոբվ՝ դրանք ոչ միայն ապահովում են մասշտաբի դրական էֆեկտ, այլ նաև,մ դառնալով խոշոր գնորդներ, կարողանում են ռեսւորսներ մատակարարող ֆիրմաներեին ստիպելով՝ նվազեցնել դրանց գները[1]։ Դրա արդյունքում միաձուլված ֆիրմաներն ապահովում են շահույթի աճ։

Առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օլիգոպոլ մրցակցությունը ենթադրում է շուկայում փոքրաքանակ ձեռնարկությունների գոյություն։ Օլիգոպոլ շուկայում մրցակցությանը բնորոշ առանձնահատկություններն են․

  • մրցակից ձեռնարկությունների փոքր քանակը
  • վաճառողների փոխկապվածություն․ նրանցից յուրաքանչյուրը շուկայի ընդահնուր ծավալում ունի մեծ բաժին
  • մասշտաբից տնտեսումներ
  • շուկայում մուտքի բարձր արգելքներ
  • վաճառվող ապրանքատեսակներ

Հերֆինդալի ինդեքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերֆինդալի ինդեքսը շուկայական կենտրոնացման ցուցանիշ է։ Եթե ձեռնարկությունների միաձուլման ինդեքսը չի գերազանցում 1000-ը, դա նշանակում է, որ շուկայի կենտրոնացման աստիճանը ցածր է և շուկան համեմատաբար մրցակցային։ Հերֆինդալի ինդեքսի միջոցով գնահատվում է շուկայի կենտրոնացման աստիճանը, որի հիմք են հանդիսանում ձեռնարկության շուկայական բաժինը, ինչպես նաև ճյուղում նրանց թիվը։ Հերֆինդալի ինդեքսը՝

որտեղ՝

  • S1-շուկայի ամենախոշոր ձեռնարկության տեսակարար բաժինը,
  • S2-իր մեծությամբ երկրորդը և այլն,
  • Sn-ամենափոքր ձեռնարկության տեսակարար բաժինը,
  • S-կարող է փոփոխվել 100-ից մինչև 0։

Ենթադրենք, որ ճյուղի 4 ձեռնարկություններ ապահովում են նույն ապրանքի շուկայական առաջարկը և նրանց շուկայական բաժինը համապատասխանաբար կազմում է 60%, 20%, 10%, 10%։ Հերֆինդալի ինդեքսը կլինի՝

Մաքուր մենաշնորհի դեպքում, երբ ճյուղում գործում է միայն մեկ ձեռնարկություն, ապա S1=100%, իսկ H=(100)2=10000։ Եվ ընդհակառակը, եթե շուկայում կա 100 ձեռնարկություն, որը մոտ է կատարյալ մրցակցությանը, և յուրաքանչյուր ձեռնարկության բաժինը կազմում է՝ S1=1%, այդ դեպքում H=12+12+...12=100։ Այս ինդեքսը շուկայի կենտրոնացումը չափելու նպատակահարմար միջոց է, քան ավանդական կենտրոնացման գործակիցը։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Макконелл К., Брю С., Экономиякс, т. 1-2, М., 1993, հ․2, էջ 126։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Աղաջանյան Հովսեփ, Տնտեսագիտության տեսության ընդհանուր հիմունքները.-Եր.։ Տնտեսագետ, 2008.- 172 էջ
  • Աղաջանյան Հովսեփ, Տնտեսագիտության տեսության ընդհանուր հիմունքները.-Եր.։ Տնտեսագետ, 2008.- 244 էջ
  • Տնտեսագիտության տեսություն (ուսումնական ձեռնարկ), խմբ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Գ.Ե. Կիրակոսյանի և տ.գ.թ., պրոֆ. Ի.Ե. Խլղաթյանի.-Եր., Տնտեսագետ, 2009.- 752 էջ։
  • Ներսիսյան Կ․Ռ․ Մրցակցությունը և մենաշնորհը-Եր․ ՀՊԱՀ, 2009 32 էջ