Վրացերենի այբուբեն

Վրացերենի այբուբեն
Տեսակ	set? և այբուբեն
Կազմված է	Ասոմթավրուլի, Նուսխուրի, Մխեդրուլի, Mtavruli? և Khutsuri?
Ժառանգված համակարգ	Մխեդրուլի
	Georgian scripts Վիքիպահեստում

Վրացական այբուբեն, օգտագործում են քարթվելական լեզուները (վրացերենը, նաև մեգրելերենն ու սվաներենը և այլն)։ Վրացական այբուբենը այբբենական տիպի է, եզակի համակարգով։ Ժամանակի ընթացքում այլ կովկասյան լեզուներ ևս (նրանց թվում՝ օսերենը և աբխազերենը՝ 1940-ական թվականներից) օգտվեցին այս այբուբենից։ Կարդում են ձախից աջ։ Ժամանակակից վրացերենում կա 33 տառ։ Մինչդեռ հին վրացերենում եղել է 38 տառնիշ, որոնցից հինգ բաղաձայն այժմ չի կիրառվում։ Վրացական գիրը չունի մեծատառեր։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեսրոպ Մաշտոցը

ձախից՝ բոլորագիր; աջից՝ նուսխուրի

Ըստ հայկական աղբյուրների վրացական գիրը ստեղծվել է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից։ Կորյունը հետևյալ կերպ է ներկայացնում վրաց գրերի գյուտի պատմությունը. «Մաշտոցը սկսեց Տիրոջից իրեն շնորհվածի համեմատ նշանագրեր հորինել վրացերեն լեզվի համար։ Գրեց, դասավորեց և օրինավոր կերպով հարդարեց... և իջավ Վրաց կողմերը։ Եվ գնաց, ներկայացավ նրանց թագավորին, որի անունը Բակուր էր, և աշխարհի եպիսկոպոսին, անունը՝ Մովսես։ ... Եվ նա (Մաշտոցը) իր արվեստն առաջարկելով՝ խրատեց, հորդորեց նրանց, և այն ժամանակ ամենքը հանձն առան նրա ուզածը կատարել։ Եվ վրացերեն լեզվի մի թարգմանիչ գտավ, որ անվանվում էր Ջաղա..., այնուհետև Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանության զանազան կողմերից և խառնիճաղանջ գավառներից մանուկներ ժողովել և տալ վարդապետի ձեռքը։ Նա էլ նրանց առավ, ուսման բովի մեջ գցեց»^[1]։ Մովսես Խորենացին գրում է, "Մեսրոպ Վրաց աշխարհը գնալով՝ նրանց համար էլ, իրեն տրված երկնային շնորհով, ստեղծում է նշանագրեր, մի ոմն Ջաղայի հետ, որ հունարեն և հայ լեզուների թարգմանիչ էր, օժանդակություն գտնելով նրանց Բակուր թագավորից և Մովսես կաթողիկոսից"^[2]։

Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից վրաց այբուբենի ստեղծման տեսությունն ընդունվում է խոշոր հանրագիտարանների^[3]^[4]^[5]^[6]^[7] և ակադեմիական գիտնականների կողմից^[8]^[9]^[10]. Ըստ Ա. Փերիխանյանի և Ջ. Գրիպպինի, հնարավոր է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը վրաց այբուբենի անմիջական ստեղծողը չէ, սակայն այն չէր կարող առաջանալ առանց նրա մասնակցության^[11]^[12]։

Սակայն վրաց գիտնականների մեծ մասը չի ընդունում Մեսրոպ Մաշտոցի դերը վրաց գրի ստեղծման գործում։ Իվանե Ջավախիշվիլին փորձում է հիմնավորել, որ Մաշտոցը չէր կարող ստեղծել վրաց երկրորդ այբուբենը («նուսխուրի» այբուբեն), որն, ըստ իր կարծիքի, ստեղծվել է 6-րդ դարում, մինչդեռ Մաշտոցը մահացել է 5-րդ դարի կեսերին (440 թ.)։ Բացի դրանից Ջավախիշվիլին հիմք է ընդունում այն, որ Ղազար Փարպեցին հիշատակում է միայն հայոց գրերի գյուտը։ Մինչդեռ Ղազար Փարպեցին գրում է.

«Թե որևէ մեկը ցանկանա այս մասին ավելի հավաստի իմանալ… կարող է կարդալ ու տեղեկանալ նույն երանելի Մաշտոցի սիրելի աշակերտ Կորյունի գրքի պատմությունից։ Հոգևոր այր Կորյունն էր, որ առաջին անգամ ճշմարտապես գրեց այս բոլորը։ Որտեղից և մենք ստուգապես տեղեկացանք՝ բազում անգամ կարդալով»։

Իսկ Կորյունը, ում հղում է տալիս Փարպեցին, գրում է.

Եվ սկսեց Տիրոջից իրեն շնորհվածի համեմատ նշանագրեր հորինել վրաց լեզվի համար։ Գրեց, դասավորեց և օրինավոր կերպով հարդարեց և իր աշակերտներից մի քանի լավագույններին հետն առավ, վեր կացավ գնաց, իջավ Վրաց կողմերը։ Եվ գնաց, ներկայացավ թագավորին, որի անունը Բակուր էր, և աշխարհի եպիսկոպոսին, (անունը) Մովսես։ Եվ թագավորն ու ազնվականները, բոլոր գավառներով միասին, շատ անսացին նրան ըստ աստվածային օրենքի։ … Եվ վրացերեն լեզվի մի թարգմանիչ գտավ, որ անվանվում էր Ջաղա, մի գրագետ և ճշմարտահավատ մարդ. այնուհետև Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանության զանազան կողմերից և խառնաղանջ գավառներից մանուկներ ժողովել և տալ վարդապետի ձեռքը։

- Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, 36-37, Երևան – 1979 թ.։

Ըստ XI դարի վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելիի՝ գրերը ստեղծել է Վիրքի (Իբերիա) կիսաառասպելական Փառնավազ Ա թագավորը՝ մ.թ.ա. III դարում, չնայած դա հաստատող ավելի հին աղբյուր չկա։ Վրաց գրականության մեզ հասած հնագույն նմուշն է 5-րդ դարով թվագրվող «Շուշանիկի վարքը» երկը („Շուշանիկիս ծամեբա”)։ Ակադեմիկոս Լավան Ճիլաշվիլիի ղեկավարությամբ Նեկրեսիում (Կախեթ) 1990-ականներին և 2000-2003 թվականներին կատարված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են արձանագրություններ՝ արված հնագույն տառերով։ Ըստ վրաց ուսումնասիրողների դրանք են՝ Դավիթ Ստելիի IV դարով թվագրվող ասոմթավրուլի («ասո» - տառ և «մթավրուլի» - ազնվական) արձանագրությունը և Բոլնիսի եկեղեցու՝ 492 - 493 թթ. կատարված արձանագրությունը՝ նույն տառերով։

1940 թվականի պեղումների ընթացքում Մցխեթի - Արմազ բնակավայրում անտիկ շրջանի արձանագրություններ են հայտնաբերել՝ գրված հունարեն։ Կան նաև մի քանի արձանագրություններ՝ գրված դեռևս անհայտ գրերով։ Դրանք, հնագետ Պավլե Ինգորոխվասի կարծիքով, վրաց ասոմթավրուլի այբուբենի հին տառանշաններն են։

Պարույր Մուրադյանը մերժում է վրաց նշանագրերի նախաքրիստոնեական ծագումը, պնդելով, որ «նախաքրիստոնեական չի կարող նկատվել մի այբուբեն, ուր իբրև գիր (տառանիշ) գործածված է քրիստոնյաների խորհրդանշանը՝ վրացական Ք (Քրիստոս), Ջ (Ջվարի - խաչ), և Ծ (Ծմինդա - սուրբ) գրերի տեսքով»։ «Եթե այս իրողությանը գումարենք թվով ինը տառատեսակների և հնչյունային արժեքների նույնությունը հայերենի հետ (Կ, Թ, Է, Ո, Ւ, Ք, Փ, Ջ, Վ), - շարունակում է անվանի հայ պատմաբանը, - ինչպես նաև հայերենի նմանությամբ երկար ու կարճ ձայնավորների տարերաման անհրաժեշտություն չունենալու պարագայում Ե և Է գրերի գոյությունը, ՈՒ գրի կազմությունը, այլև Կորյունի հանգամանալի վկայությունը Մաշտոցի և նրա վրացի օգնական Ջավայի մասին, ի վերջո հայ-վրացական հոգևոր ու մշակութային սերտությունը, ...հազիվ թե կարելի կլինի այլ բացատրություն գտնել՝ քան ժամանակակից վարքագրի (Կորյունի) հաղորդումն է»^[13]։

Վրացական այբուբենը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նուսխուրի	Անվանում	Թվային նշանակություն	Տառի անուն	Հնչյուն	Ռոմանիզացված	Համարժեքը հայկականում
	ან	1	ան	ա	A a	Ա ա
	ბან	2	բան	բ	B b	Բ բ
	გან	3	գան	գ	G g	Գ գ
	დონ	4	դոն	դ	D d	Դ դ
	ენ	5	էն	է	E e	Է է
	ვინ	6	վին	վ	V v	Վ վ
	ზენ	7	զեն	զ	Z z	Զ զ
	ეჲ	8	էյ	ը	-	Ը ը
	თან	9	թան	թ	T t	Թ թ
	ინ	10	ին	ի	I i	Ի ի
	კან	20	կան	կ	K' k'	Կ կ
	ლას	30	լաս	լ	L l	Լ լ
	მან	40	ման	մ	M m	Մ մ
	ნარ	50	նար	ն	N n	Ն ն
	ჲე	60	յե	յ	Y y	Յ յ
	ონ	70	օն	ո	O o	Ո ո
	პარ	80	պար	պ	P' p'	Պ պ
	ჟან	90	ժան	ժ	Zh zh	Ժ ժ
	რაე	100	րաէ	ր	R r	Ր ր
	სან	200	սան	ս	S s	Ս ս
	ტარ	300	տար	տ	T' t'	Տ տ
	ჳე	400	wի	ւ	w w	Ւ ւ
	უნ	-	ուն	ու	U u	Ու ու
	ფარ	500	փար	փ	P p	Փ փ
	ქან	600	քան	ք	K k	Ք ք
	ღან	700	ղան	ղ	Gh gh	Ղ ղ
	ყარ	800	ղար	կոկորդային ղ (կղ)	Q' q'	-
	შინ	900	շին	շ	Sh sh	Շ շ
	ჩინ	1000	չին	չ	Ch ch	Չ չ
	ცან	2000	ցան	ց	Ts ts	Ց ց
	ძილ	3000	ձիլ	ձ	Dz dz	Ձ ձ
	წილ	4000	ծիլ	ծ	Ts' ts'	Ծ ծ
	ჭარ	5000	ճար	ճ	Ch' ch'	Ճ ճ
	ხან	6000	խան	խ	Kh kh	Խ խ
	ჴარ	7000	qար	-	-	-
	ჯან	8000	ջան	ջ	J j	Ջ ջ
	ჰაე	9000	հաէ	հ	H h	Հ հ
-	ჰოე	10000	հօէ	օ	Ou ou	Օ օ

Վրացական երեք գրերը՝ Ասոմթավրուլի, նուսխուրի և մխեդրուլի

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Երևան, 1994, էջ 48։
↑ Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1990, էջ 215։
↑ Catholic Encyclopedia. Mesrob: «But his activity was not confined to Eastern Armenia. Provided with letters from Isaac he went to Constantinople and obtained from the Emperor Theodosius the Younger permission to preach and teach in his Armenian possessions. He evangelized successively the Georgians, Albanians, and Aghouanghks, adapting his alphabet to their languages, and, wherever he preached the Gospel, he built schools and appointed teachers and priests to continue his work. Having returned to Eastern Armenia to report on his missions to the patriarch, his first thought was to provide a religious literature for his countrymen».
↑ Britannica. Alphabet: «The Aramaic alphabet was probably also the prototype of the Brāhmī script of India, a script that became the parent of nearly all Indian writings. Derived from the Aramaic alphabet, it came into being in northwest India. The Armenian and Georgian alphabets, created by St. Mesrob (Mashtots) in the early 5th century ad, were also based on the Aramaic alphabet».
↑ Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late antiquity: a guide to the postclassical world. Harvard University Press, 1999. - ISBN 0-674-51173-5. - P. 289: James R. Russell. Alphabets. « Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model».
↑ George L. Campbell. Compendium of the World’s Languages. - Routledge; New edition edition (May 14, 1998) - ISBN 0-415-16049-9. - С. 183: «Old Georgian was written in the xucuri character, traditionally invented by Mesrop Mashtots, to whom the Armenians owe their script. In the eleventh century the ecclesiastical xucuri was replaced by the character known as the mxedruli 'civil', which is in use today. Georgian is the only Caucasian language to have developed its own script».
↑ Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. - ISBN 0-87779-042-6 - С. 756. Статья «Mesrob»: «A collection of biblical commentaries, translations of patristic works, and liturgical prayers and hymns is credited to Mesrob, corroborating his reputation for having laid the foundation of a national Armenian liturgy. He is also credited with contributing to the origin of the Georgian alphabet».
↑ «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV-XI вв - Институт Востоковедения РАН: «Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV-V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании».
↑ Peter R. Ackroyd, C. F. Evans, Geoffrey William Hugo Lampe, Stanley Lawrence Greenslade. The Cambridge History of the Bible: From the Beginnings to Jerome - Cambridge University Press, 1975 - ISBN 0-521-09973-0. - С. 367: «Georgia was converted during the fourth century, tradition has it by the agency of an Armenian slave woman, and whether these details are in any measure true or not, the tradition probably indicates the source of the Georgians' knowledge of Christianity and the Christian scriptures. These did not begin to be translated into Georgian until Mesrop, provider of an Armenian alphabet, also supplied the Georgians with an adequate means of transcription for their speech».
↑ David G.K. Taylor Archived 2009-05-21 at the Wayback Machine.. CHRISTIAN REGIONAL DIVERSITY // Philip Francis Esler, NetLibrary, Inc. The Early Christian World. Routledge, 2002. - ISBN 0-203-47062-1. - P. 335: «Because of its location on the Black Sea, Georgia was influenced by contacts with churches in Armenia (Mashtots, fresh from creating the Armenian alphabet, created a Georgian alphabet in c. 410)».
↑ Периханян А. Г. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник. - М.։ Наука, 1966. - Вып. 2. - С. 127-133.
↑ Greppin, John A.C. Archived 2010-07-03 at the Wayback Machine.։ Some comments on the origin of the Georgian alphabet. - Bazmavep 139, 1981. - Pp. 449-456.
↑ Պարույր Մուրադյան, Կովկասյան մշակութային աշխարհը և Հայաստանը, Երևան, 2008, էջ 20։

[1] Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Երևան, 1994, էջ 48։

[2] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1990, էջ 215։

[3] Catholic Encyclopedia. Mesrob: «But his activity was not confined to Eastern Armenia. Provided with letters from Isaac he went to Constantinople and obtained from the Emperor Theodosius the Younger permission to preach and teach in his Armenian possessions. He evangelized successively the Georgians, Albanians, and Aghouanghks, adapting his alphabet to their languages, and, wherever he preached the Gospel, he built schools and appointed teachers and priests to continue his work. Having returned to Eastern Armenia to report on his missions to the patriarch, his first thought was to provide a religious literature for his countrymen».

[4] Britannica. Alphabet: «The Aramaic alphabet was probably also the prototype of the Brāhmī script of India, a script that became the parent of nearly all Indian writings. Derived from the Aramaic alphabet, it came into being in northwest India. The Armenian and Georgian alphabets, created by St. Mesrob (Mashtots) in the early 5th century ad, were also based on the Aramaic alphabet».

[5] Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late antiquity: a guide to the postclassical world. Harvard University Press, 1999. - ISBN 0-674-51173-5. - P. 289: James R. Russell. Alphabets. « Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model».

[6] George L. Campbell. Compendium of the World’s Languages. - Routledge; New edition edition (May 14, 1998) - ISBN 0-415-16049-9. - С. 183: «Old Georgian was written in the xucuri character, traditionally invented by Mesrop Mashtots, to whom the Armenians owe their script. In the eleventh century the ecclesiastical xucuri was replaced by the character known as the mxedruli 'civil', which is in use today. Georgian is the only Caucasian language to have developed its own script».

[7] Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. - ISBN 0-87779-042-6 - С. 756. Статья «Mesrob»: «A collection of biblical commentaries, translations of patristic works, and liturgical prayers and hymns is credited to Mesrob, corroborating his reputation for having laid the foundation of a national Armenian liturgy. He is also credited with contributing to the origin of the Georgian alphabet».

[История_Востока-8] «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV-XI вв - Институт Востоковедения РАН: «Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV-V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании».

[9] Peter R. Ackroyd, C. F. Evans, Geoffrey William Hugo Lampe, Stanley Lawrence Greenslade. The Cambridge History of the Bible: From the Beginnings to Jerome - Cambridge University Press, 1975 - ISBN 0-521-09973-0. - С. 367: «Georgia was converted during the fourth century, tradition has it by the agency of an Armenian slave woman, and whether these details are in any measure true or not, the tradition probably indicates the source of the Georgians' knowledge of Christianity and the Christian scriptures. These did not begin to be translated into Georgian until Mesrop, provider of an Armenian alphabet, also supplied the Georgians with an adequate means of transcription for their speech».

[10] David G.K. Taylor Archived 2009-05-21 at the Wayback Machine.. CHRISTIAN REGIONAL DIVERSITY // Philip Francis Esler, NetLibrary, Inc. The Early Christian World. Routledge, 2002. - ISBN 0-203-47062-1. - P. 335: «Because of its location on the Black Sea, Georgia was influenced by contacts with churches in Armenia (Mashtots, fresh from creating the Armenian alphabet, created a Georgian alphabet in c. 410)».

[11] Периханян А. Г. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник. - М.։ Наука, 1966. - Вып. 2. - С. 127-133.

[12] Greppin, John A.C. Archived 2010-07-03 at the Wayback Machine.։ Some comments on the origin of the Georgian alphabet. - Bazmavep 139, 1981. - Pp. 449-456.

[13] Պարույր Մուրադյան, Կովկասյան մշակութային աշխարհը և Հայաստանը, Երևան, 2008, էջ 20։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]