Վերլուծական քիմիան Հայաստանում

Վերլուծական (անալիտիկ) քիմիայի զարգացումը Հայաստանում պայմանավորվել է տեղական հանքանյութերի քիմիական բաղադրության վերլուծության անհրաժեշտությամբ։ Առաջին աշխատանքները կատարվել են ԵՊՀ-ում՝ Ժողտնտխորհի կենտրոնական քիմիական լաբորատորիայում։ Վերլուծական քիմիայի նոր եղանակների ստեղծման առաջին փորձերը կատարվել են Ի. Ալիմարինի ղեկավարությամբ և վերաբերում են էլեկտրաքիմիական վերականգնման եղանակով փոփոխական արժեքականություն ունեցող կատիոնների քանակական որոշմանը։ 1938 թվականին ԵՊՀ-ում ստեղծվել է վերլուծական քիմիայի ամբիոն (վարիչ՝ Վերգինե Թառայան), որտեղ Լևոն Ռոտինյանի առաջարկով կատարվել են նստեցման և կոմպլեքսագոյացման մի շարք ռեակցիաների պոտենցիալաչափային հետազոտություններ, մշակվել են սիլիկաթթվի, ալյումինի, բերիլիումի, կապարի, թորիումի, կալցիումի և այլ տարրերի որոշման եղանակներ (Վ. Թառայան), սնդիկի (II) աղերը որպես վերականգնիչներ օգտագործելու միջոցով Թառայանն ստեղծել է տիտրաչափային (ծավալային) վերլուծության նոր եղանակ՝ ՙՙմերկուրոռեդուկտոչափություն, որը նկարագրված է նրա «Մերկուրոռեդուկտոչափություն» (ռուսերեն, 1958 թվական) մենագրության մեջ։

Ծծումբ

1950-ական թվականներին հետազոտվել են հազվագյուտ և ցրված մի շարք տարրերի վերլուծական քիմիայի հարցեր (Ե. Հովսեփյան)։ Մշակվել են ռենիումի միկրոքանակների որոշման նոր եղանակներ, որոնք ամփոփվել են Վ. Թառայանի «Ռենիումի վերլուծական քիմիան» (ռուսերեն, 1965 թվական) մենագրության մեջ։ Մշակվել են նաև սելենի և թելուրի միկրոքանակերի որոշման նոր եղանակներ։

Լուսաչափական եղանակներ

1960-ական թվականներին սկսվել են լուսաչափական եղանակներով հետազոտությունները, հիմնային ներկանյութերի կիրառմամբ ստեղծվել են նոր բարձրզգայուն լուծահանման-լուսակլանման եղանակներ (Վ. Թառայան, Ե. Հովսեփյան)։ Եռֆենիլմեթանային, թիազինային և ակրիդինային շարքերի հիմնային ներկանյութերի կիրառմամբ մշակվել են հազվագյուտ տարրերի (ռենիում, թալիում, ոսկի, գալիում, տանտալ, ուրան, սնդիկ և այլն) միկրոքանակների որոշման զգայուն եղանակներ։ Ուշագրավ են հետազոտվող տարրերի անիոնային կոմպլեքսների հետ հիմնային ներկանյութերի առաջացրած միացությունների՝ իոնական ասոցիատների, օրգանական լուծիչներով լուծահանման մեխանիզմի և օրգանական ֆազ անցած միացության բաղադրության հետազոտությունները։

Շրջակա միջավայրի աղտոտման վերահսկողության հետ կապված՝ ԵՊՀ-ի վերլուծական քիմիայի ամբիոնում մշակվող լուսաչափական եղանակները կիրառվում են թափոնաջրերում, հողում, բույսերում, սննդամթերքում մի շարք թունավոր տարրերի որոշման համար (Ժ. Առստամյան)։ Ուշագրավ են հիմնային ներկանյութերով ոսկու և պլատինային խմբի մետաղների (պլատին, պալադիում, օսմանյանիում) որոշման լուծահանման-լուսաչափական և ֆլոտրաչափական եղանակների մշակումն ու կիրառումը (Հ. Խաչատրյան, Ջ. Միքայելյան)։

Լուծահանման-ֆլոտրաչափական եղանակ

Այս եղանակի կիրառմամբ հնարավոր է դարձել հազվագյուտ տարրերի որոշումը հետազոտվող նյութում՝ նրանց մինչև 10⁶-10⁷% պարունակության դեպքում (Վ. Թառայան)։ Հիմնային ներկանյութերի քվանտաքիմիական հետազոտմամբ մեկնաբանվել են նրանց ռեակցիոնունակության և ընտրողականության տարբերության պատճառները։ Կարևոր գործնական նշանակություն ունի նաև եռազինային շարքի հերբիցիդների որոշման լուծահանման-ֆլոտրաչափական եղանակի մշակումը։ Մշակվել են Հայաստանի սուլֆիդային հանքաքարերում, սիլիկատային ապարներում հանդիպող մի շարք տարրերի միկրոքանակների որոշման զգայուն, հազվագյուտ տարրերի բաժանման և որոշման քրոմատագրության եղանակներ։ Հետազոտվել են մի շարք որբենտիոնափոխանակիչների հատկությունները, որոնք կիրառվում են քրոմատագրության մեջ։ Մշակվել են նշված իոնների կոնցեևտրացման և անջատման նոր եղանակներ՝ որպես կրող սորբենտ կիրառելով ՀՀ-ում տարածված ոչ մետաղ, հանածոների մանրահատիկները (Դանիել Գայբակյան)։ Հետազոտվել են բնական սորբենտների կլանող հատկությունները նրբաշերտ քրոմատագրության մեջ, որոշվել են նստեցնող և կոմպլեքսագոյացնող նյութերի առավել արդյունավետ կոնցենտրացիաները, աղային էֆեկտի արժեքը, իոնների համեմատական շարժունակությունը (Աղասի Քանքանյան)։

Գործնական և տեսական կարևորություն ունեն Վ. Թառայանի ու Ֆ. Միրզոյանի ղեկավարությամբ ՀՀ ԳԱԱ Ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի ինստիտուտում հիմնային ներկանյութերի և տարաբազմաթթուևերի անիոնների միջև ընթացող նստվածքագոյացման ռեակցիաների հետազոտությունները, որոնց արդյունքները կիրառվում են սիլիցիում, ֆոսֆոր, արսեն, գալիում, գերմանիում և այլ տարրերի նվազագույն քանակների որոշման համար։

1959 թվականին սինթետիկ կաուչուկի գործարանի կենտրոնական լաբորատորիայում ներդրվել է գազային քրոմատագրությունը։ Քլորոպրենային կաուչուկի և լատեքսների տեխնոլոգիական շարժընթացների վերահսկողության նպատակով մշակվել և արտադրության մեջ ներդրվել են քլորոպրենային բազմա թորուցքի (ռեկտիֆիկատ) և նրա մեջ պա րունակվող խառնուրդների (օդում՝ քլորոպրեևի, լատեքսներում՝ չպոլիմերված քլորոպրենի) որոշման գազային քրոմատագրության (Ս. Սուքիասյան) և սպեկտրաչափական եղանակները (Խ. Խանամիրյան)։

ՀՀ ԳԱԱ ՕՔԻ-ում և ՆՕՔԻ-ում մշակվել են օրգանական միացությունների քիմիական վերլուծության նոր եղանակներ (Ա. Աբրահամյան)։ Օրգանական նյութերում հալոգենների, ծծմբի, ֆոսֆորի, սնդիկի և բորի միկրոքիմիական որոշման համար որպես օքսիդիչ առաջարկվել է կալիումի պերմանգանատը, որը հնարավորություն է տալիս չափումն իրականացնել այդ տարրերից մի քանիսի առկայությամբ։ Առաջարկվել է հալոգենները կլանելու համար ոսկու և արծաթի փոխարեն օգտագործել մետաղ՝ ծարիր ու բիսմութ և ածխածնի, ջրածնի ու հալոգենների որոշումը կատարել համատեղ։

Կուլոնաչափական եղանակ

Այս եղանակը հանրապետությունում առաջինը (1968 թվականին) կիրառվել է ՀՀ ԳԱԱ ՆՕՔԻ-ում՝ սինթեզված չորրորդային ամոնիումային էսթերների (քվատերոն, դիթիլին, սուբեխոլին և այլն) որոշման համար։ Մշակվել են նաև ազոտ, թթվածին և հալոգեններ պարունակող օրգանական միացություններում ծծմբի միկրոքանակների որոշման եղանակներ։ Ենթակարմիր սպեկտրաչափական եղանակը կիրառվում է ինդոլի և պիրիմիղինի ածանցյալների, մի շարք տարացիկլային միացությունների ցիս-տրանս իզոմերների հետազոտման համար (Լ. Խաժակյան և ուրիշներ)։

Սպեկտրաչափական եղանակ

Սպեկտրաչափական եղանակը վերլուծական քիմիայում առաջինը կիրառվել է ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտում և Երկրաբանական վարչության կեևտրոնական լաբորատորիայում՝ հատկապես հազվագյուտ ու ցրված տարրեր պարունակող հանքաքարե րի հետազոտման նպատակով։ Հայկական լեռնաշխարհի սիլիկատային ապարների ուսումնասիրությամբ զբաղվում են հանրապետության ԳՀ և գիտաարտադրական մի շարք լաբորատորիաներում (Քարի և սիլիկատների, Երկրբանական գիտությունների ինստիտուտներ և այլն)։ Բնական ջրերում տարրերի որոշման աշխատանքներ են կատարվում ՀՀ ԳԱԱ Երկրբանական գիտությունների ինստիտուտի ջրաբանության լաբորատորիայում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։