Ումե-սաամերեն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ումե-սաամերեն
Տեսակլեզու և կենդանի լեզու
ԵնթադասԱրևմտյան Սամի լեզուներ
ԵրկրներՆորվեգիա, Շվեդիա
Խոսողների քանակ20 մարդ
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակոչնչացման եզրին[1]
Գրերի համակարգլատինական այբուբեն
IETFsju
ISO 639-3sju

Հարավսաամերենի տարածվածությունը
թվագրված է 2-ով
 Ume Sami language Վիքիպահեստում

Ումե-սաամերեն, սաամյան լեզու, նախկինում տարածված է եղել Շվեդիայում և Նորվեգիայում։ Համարվում է մեռնող լեզու, մնացել են միայն 10 լեզվակիր, որոնք ապրում են Շվեդիայի Արյեպլուգ և Արվիդսյաուր համայնքներում[2][3]։

Գրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ումե-սաամերենը սաամյան այն չորս լեզուներից մեկն է, որոնք չունեն պաշտոնական ընդունված գրություն, թեպետ համարվում է առաջիններից մեկը, որով սկսել են գրել։ 1755 թվականին ումե-սաամերենով հրատարակվել է Նոր կտակարանը, իսկ առաջին սաամյան Աստվածաշունչը հրատարալվել է ումե-սաամերենով 1811 թվականին։

Լեզվաբանական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնչյունաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստիճանական հերթագայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի տարբերություն հարևան հարավսաամերենի՝ ումե-սաամերենում կա աստիճական հերթագայություն։ Ի տարբերություն ավելի հյուսիսային սաամյան լեզուների՝ այն տեղի է ունենում սահմանափակ՝ միայն երկար ձայնավորներից և երկբարբառներց հետո։ Բաղաձայնները, որոնք հաջորդում են կարճ ձայնավորներին, չեն մասնակցում հերթագայությանը։

Ումլաութ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարևոր դեր է խաղում ումլաութը։ Շեշտակիր վանկում ձայնավորը (որպես կանոն՝ առաջին վանկի) փոփոխության է ենթարկվում /i/ և /u/ ազդեցությամբ հաջորդ վանկում.

  + i + u
i i y
u ü u
å ü u
a ä å
ie ii
iei ii yöy
oi üi ui
äi ii öi
ai äi åi
ua(i) üe, üi, üü uu
uou üw/yöy uuw
ou üw/üü ?
au äy ou
ii yö (ö)

Ձևաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժխտական բայեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ումե-սաամերենում, ինչպես ֆիններենում, այլ սաամյան լեզուներում և էստոներենում, գոյություն ունեն ժխտական բայեր։ Դրանք խոնարհվում են եղանակներով (սահմանական, հրամայական և ըղձական), դեմքերով (առաջին, երկրորդ և երրորդ) և թվերով (եզակի, երկակի և հոգնակի)։

Նմուշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տառադարձություն Շվեդերեն թարգմանություն
Båtsuoj-bieŋjuv galggá báddie-gietjiesna álggiet lieratit. De tjuavrrá jiehtja viegadit ráddiesta ráddáje jah nav ájaj livva-sijiesna, guh jiehtják súhph. Die galggá daina báddie-bieŋjijne viegadit bijrra ieluon, nav júhtie biegŋja galggá vuöjdniet gúktie almatjh gelggh dahkat. Lierruo-biegŋja daggár bälij vánatallá ieluon bijrra ja ij akttak bijgŋuolissa luöjtieh. Die måddie bálliena daggár biegŋja, juhka ij leäh ållást lieratuvvama, die butsijda válldá ja dulvada. De daggár bälij tjuavrrá suv báddáje válldiet jah slåvvat.

Renhunden ska man börja lära i koppel. Då måste man själv springa från den ena kanten till den andra (av renhjorden) och så också på (renarnas) viloplats, medan de andra äter. Då ska man med den där bandhunden springa runt hjorden, så att hunden ser, hur folket gör. Lärohunden springer en sådan gång runt hjorden och låter ingen undslippa. Så finns det ofta sådana hundar, som inte har lärt sig helt, som tar någon ren och jagar iväg den. Då måste man en sådan gång sätta band på den och slå den.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս
  2. Korhonen, Olavi (2005). «Ume Saami language». The Saami: a cultural encyclopaedia. Helsinki. էջեր 421–422.
  3. Pekka Sammallahti, The Saami languages: an introduction, Kárášjohka, 1998

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Sammallahti, Pekka (1998). The Saami languages. An Introduction. Kárášjoka: Davvi Girji.
  • Schlachter, Wolfgang (1958): Wörterbuch des Waldlappendialekts von Malå und Texte zur Ethnographie. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Korhonen, Olavi (2005). «Ume Saami language». The Saami: a cultural encyclopaedia. Helsinki. էջեր 421–422.