Ումե-սաամերեն

Ումե-սաամերեն
Տեսակ	բնական լեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	Արևմտյան Սամի լեզուներ
Երկրներ	Նորվեգիա, Շվեդիա
Խոսողների քանակ	100 մարդ (2023)
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	ոչնչացման եզրին
Գրերի համակարգ	լատինական այբուբեն
IETF	sju
ISO 639-3	sju
Հարավսաամերենի տարածվածությունը թվագրված է 2-ով
Ume Sami language Վիքիպահեստում

Ումե-սաամերեն, սաամյան լեզու, նախկինում տարածված է եղել Շվեդիայում և Նորվեգիայում։ Համարվում է մեռնող լեզու, մնացել են միայն 10 լեզվակիր, որոնք ապրում են Շվեդիայի Արյեպլուգ և Արվիդսյաուր համայնքներում։

Գրություն

Ումե-սաամերենը սաամյան այն չորս լեզուներից մեկն է, որոնք չունեն պաշտոնական ընդունված գրություն, թեպետ համարվում է առաջիններից մեկը, որով սկսել են գրել։ 1755 թվականին ումե-սաամերենով հրատարակվել է Նոր կտակարանը, իսկ առաջին սաամյան Աստվածաշունչը հրատարալվել է ումե-սաամերենով 1811 թվականին։

Լեզվաբանական բնութագիր

Հնչյունաբանություն

Աստիճանական հերթագայություն

Ի տարբերություն հարևան հարավսաամերենի՝ ումե-սաամերենում կա աստիճական հերթագայություն։ Ի տարբերություն ավելի հյուսիսային սաամյան լեզուների՝ այն տեղի է ունենում սահմանափակ՝ միայն երկար ձայնավորներից և երկբարբառներց հետո։ Բաղաձայնները, որոնք հաջորդում են կարճ ձայնավորներին, չեն մասնակցում հերթագայությանը։

Ումլաութ

Կարևոր դեր է խաղում ումլաութը։ Շեշտակիր վանկում ձայնավորը (որպես կանոն՝ առաջին վանկի) փոփոխության է ենթարկվում /i/ և /u/ ազդեցությամբ հաջորդ վանկում.

	+ i	+ u
i	i	y
u	ü	u
å	ü	u
a	ä	å
ie	ii	yö
iei	ii	yöy
oi	üi	ui
äi	ii	öi
ai	äi	åi
ua(i)	üe, üi, üü	uu
uou	üw/yöy	uuw
ou	üw/üü	?
au	äy	ou
eä	ii	yö (ö)

Ձևաբանություն

Ժխտական բայեր

Ումե-սաամերենում, ինչպես ֆիններենում, այլ սաամյան լեզուներում և էստոներենում, գոյություն ունեն ժխտական բայեր։ Դրանք խոնարհվում են եղանակներով (սահմանական, հրամայական և ըղձական), դեմքերով (առաջին, երկրորդ և երրորդ) և թվերով (եզակի, երկակի և հոգնակի)։

Նմուշ

Տառադարձություն		Շվեդերեն թարգմանություն
Båtsuoj-bieŋjuv galggá báddie-gietjiesna álggiet lieratit. De tjuavrrá jiehtja viegadit ráddiesta ráddáje jah nav ájaj livva-sijiesna, guh jiehtják súhph. Die galggá daina báddie-bieŋjijne viegadit bijrra ieluon, nav júhtie biegŋja galggá vuöjdniet gúktie almatjh gelggh dahkat. Lierruo-biegŋja daggár bälij vánatallá ieluon bijrra ja ij akttak bijgŋuolissa luöjtieh. Die måddie bálliena daggár biegŋja, juhka ij leäh ållást lieratuvvama, die butsijda válldá ja dulvada. De daggár bälij tjuavrrá suv báddáje válldiet jah slåvvat.		Renhunden ska man börja lära i koppel. Då måste man själv springa från den ena kanten till den andra (av renhjorden) och så också på (renarnas) viloplats, medan de andra äter. Då ska man med den där bandhunden springa runt hjorden, så att hunden ser, hur folket gör. Lärohunden springer en sådan gång runt hjorden och låter ingen undslippa. Så finns det ofta sådana hundar, som inte har lärt sig helt, som tar någon ren och jagar iväg den. Då måste man en sådan gång sätta band på den och slå den.

Գրականություն

• Sammallahti, Pekka (1998). The Saami languages. An Introduction. Kárášjoka: Davvi Girji.
• Schlachter, Wolfgang (1958): Wörterbuch des Waldlappendialekts von Malå und Texte zur Ethnographie. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.

Արտաքին հղումներ

• Korhonen, Olavi (2005). «Ume Saami language». The Saami: a cultural encyclopaedia. Helsinki. էջեր 421–422.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ումե-սաամերեն» հոդվածին։