Շմոլ գազով թունավորումներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search
Շմոլ գազով թունավորումներ
Carbon-monoxide-3D-balls.png
Պատճառածխածնի մոնօքսիդ[1]
Հիվանդության ախտանշաններգլխացավ[1], Ուշագնացություն[1], Կրծքային հեղձուկ[1], ST depression?[1], Ցիանոզ[1], Զգայապատրանք[1], mental confusion?[1], գլխապտույտ[1], հոգնածություն[1], սրտխառնոց[1] և արագաշնչություն[1]
Վնասում էարյան շրջանառության համակարգ[2], կենտրոնական նյարդային համակարգ[1], արյուն[1], թոքեր[1] և մարդ[1]
Բժշկական մասնագիտությունանհետաձգելի բժշկություն
ՀՄԴ-9986
ՀՄԴ-10T58
Commons-logo.svg Carbon monoxide Վիքիպահեստում

Շմոլ գազով թունավորման հիմնական պատճառ է հանդիսանում մեծ քանակներով վերջինիս ներշնչումը[3]։ Ախտանշանները բավականին հաճախ նմանեցնում ենք ՙՙգրիպիՙՙ ախտանշաններին՝ գլխացավեր, թուլություն, սրտխառնոցներ, գլխապտույտներ,ցավեր կրծքավանդակի շրջանում, իրականության աղճատված ընկալում։ Ընդ որում ածխաթթվի մոնօքսիդ պարունակող օդի տևական ներշնչումը կարող է բերել գիտակցության կորստի, առիթմիայի ,էպիլեպտիֆորմ նոպաների և նույնիսկ մահվան[4][5]։ Դասական թունավորման հիմնական ախտանշան հանդիսացող ՙՙբալանման կարմիր մաշկըՙՙ բավականին հազվադեպ է հանդիպում[5]։ Երկարատև թումավորումները ուղեկցվում են հոգնածության զգացումով, հիշողության , ինչպես նաև շարժումերի հետ խնդիրներով[6]։ Վերջին ախտանշանները դիտվում են նաև երկարատև ծխողների ու ցիանիդով թունավորումների դեպքում։

Ածխաթթվի մոնօքսիդով (շմոլ գազով) թունավորումները կարող են լինել և՛ պատահական , և՛ հանդիսանալ որպես որևէ մեկի կյանքին վերջ դնելու փորձ[7]։ Ածխաթթուն՝ CO, անգույն և անհոտ գազ է , որն ի սկզբանե շնչառական համակարգը գրգռող ազդեցությունից զուրկ է[6]։ Սինթեզվում է թերայրման ժամանակ , ինչպես նաև կարող է հանդիսանալ օրգանական ռեակցիաների վերջանյութ[6]։ Բացի այդ, ածխաթթվի մոնօքսիդ առաջանում է մեքենաների շարժիչներից, գազօջախների ու այլ կենցաղային հարմարանքների օգտագործումից, որոնք գործարկվում են ածխաթթվի հիմքով վառելիքներով[4]։ Կարող է հանդիսանալ նաև երկքլոր մեթանի քայքայման արգասիք[8]։ Առավել վտանգավոր ազդեցություններ ունի համապատասղանաբար ածխաթթվի մոնօքսիդի կապումը հեմօգլոբինին, ինչի հետևանքով առաջանում է կարբօքսիհեմոգլոբին (HbCO) տոքսիկ միացությունը, որը խաթարում է արյան միջոցով թթվածնի մատակարարմանը հյուսվածքներ ու բջիջներ, քանզի հեմոգլոբինն այլևս թթվածին կապել չի կարողանում[6]։ Այս ամենի հետ մեկտեղ , միոգոբինի և միտոքոնդրիալ ցիտոքրոմ օքսիդազայի ֆունկցիաները ևս խաթարվում են[5]։ Ախտորոշումը կատարում ենք չափելով HbCO-ի մակարդակն արյան մեջ , ընդ ուրում չծխողների մոտ այն պետք է լինի 3% -ից , իսկ ծխողների մոտ 10% -ից ավելի[5]։

Միջոցառումերը , որոնք ուղղված են ածխաթթվի մոնօքսիդով թունավորման կանխարգելմանը , ուղղված են ածխաթթվի մոնօքսիդի մակարդակի որոշիչների օգտագործմանը, տարաբնույթ գազեր պարունակող միջավայրերի օդափոխմանը , ծխնելույզներն ու բուխարիները մաքուր պահելուն, մեքենաների շարժիչները սարքին պահելուն[4] :Ածխածնի մոնօքսիդով թունավորված մարդկանց անհրաժեշտ է 100% թթվածնով ապահովել[5][6]:Ընդ որում հիվանդին թթվածին կտանք այնքան ժամանակ քանի դեռ հիմնական ախտանշանները, մասնավորապես, HbCO-ի մակարդակը չի պակասել 10%-ից։ Միևնույն ժամանակ նշենք, որ բարձր ճնշման տակ թթվածինն օգնում է ոչ միայն ածխաթթվի մոնօքսիդով , այլ նաև բազմաթիվ այլ թունավորումերի դեպքում, թե ինչ առավելություն ունի սովորական մակարդակով օդի թթվածնի համեմատությամբ, դեռևս բացահայտված չէ[5][7]։ Մահվան ցուցանիշը տատանվում է բավականին լայն սահմաններում՝ 1-ից մինչև 30%[5]։

ԱՄՆ-ում ածխաթթվի մոնօքսիդով թունավորումների տարեկան մոտ 20000 դեպք է արձանագրվում , որոնք կապված չեն հրդեհների հետ [4][9]։ Շատ երկրներում այն հանդիսանում է ամենատարածված մահացու ելք ունեցող թունավորումերի պատճառը[10]։ ԱՄՆ-ում տարեկան , հրդեհների հետ չկապված թունավորումների մոտ 400 դեպք է արձանագրվում[4]։ Թունավորումներն ավելի հաճախ գլուխ են բարձրացնում ձմռանը, ավելի կոնկրետ տվյալ գազով աշխատող սարքավորումների օգտագործումից։ Ածծաթթվի մոնօքսիդի տոքսիկ ազդեցությունը հայտնի է եղել դեռևս հնագույն ժամանակներից[11]։ Այն փաստը , որ հեմոգլոբինը ածխացնի մոնօքսիդի հետ կապվելիս առաջացնում է տոքսիկ միացություն բացահայտվել է 1857 թվականին [11]։ Հարկ է նշել ,որ այն թունավոր չէ ֆոտոսինթեզ իրականացնող օրգանիզմների համար[12]։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդը ինքնին թունավոր չէ,իր թունավոր ազդեցությունը թողնում է հեմոգլոբինի հետ կապված վիճակում:Այն հեշտորեն ներծծվում է թոքերով[13]:Գազի ներշնչումը կաթող է բերել հիպօքսիայի, նյարդային համակարգի ախտահարումների , նույնիսկ մահվան:Ընդ որում տարբեր ազգային պատկանելիություն ունեցող մարդկանց մոտ դիտվում է ածխածնի մոնօքսիդի ընկալունակության տարբեր աստիճաններ[13]։ Միջինում , 100մգ/լ կամ ավելի պարունակությունը խիստ վտանգավոր են համարվում մարդկանց կյանքի համար[14]։ Սրտի արատ ունեցող մարդկանց դեպքում ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումը հանգեցնում է կյանքի միջին տևողության նշանակալիորեն կարճեցմանը[15]:Ածխածնի մոնօքսիդի ընկալունակությունը հաշվելիս հաշվի ենք առնում բազմաթիվ գործոններ, մասնավորապես՝ անհատի ֆիզիկական ակտիվությունը, թոքերի օդափոխությունը, առողջական վիճակը՝ ունեցել է արդյոք սրտանոթային հիվանդություններ, անեմիաներ , պորֆիրիաներ, մանգաղաձև անեմիա կամ ժառանգական այլ հիվանդություններ՝ կապված արյան հետ, գլխուղեղի ախտահարումներ, հաշվի ենք առնում նաև սրտային ծավալը,տվյալ շրջանի մթնոլորտային ճնշումն ու անհատի նյութափոխանակային առանձնահատկությունները[16][17][18]։

Ածխածնի մոնօքսիդով թունավորման հետևանքներն առողջության վրա օդում համապատասխան մգ/լ կոնցենրացիաների պայմաններում[19][20]:
Կոնցենտրացիա Ախտանշաններ
35 մգ/լ (0.0035%), (0.035‰) Գլխացավեր ու իրականության աղճատված ընկալում վեցից ութ ժամվերի ընթացքում գազի ներշնչման պայմաններում ։
100 մգ/լ (0.01%), (0.1‰) Թույլ գլխացավեր երկու -երեք ժամվա ընթացքում ։
200 մգ/լ (0.02%), (0.2‰) Թույլ գլխացավեր երկու- երեք ժամվա ընթացքում , ինչպես նաև տվյալ իրավիճակում ճիշտ դատողությաններ անելու անկարողություն։
400 մգ/լ (0.04%), (0.4‰) Ճակատի շրջանում կենտրոնացած գլխացավեր մեկից երկու ժամվա ընթացքում։
800 մգ/լ (0.08%), (0.8‰) Գլխապտույտներ, սրտխառնոցներ, ցնցումեր 45 րոպեների ընթացքում, որը երկու ժամվա ընթացքում վերանում է ։
1,600 մգ/լ (0.16%), (1.6‰) Գլխացավեր, տախիկարդիա, գլխապտույտներ և սրտխառնոցներ առաջին 20 րոպեների ընթացքում , տվյալ կոնցենտրացիայի պայմաններում, առանց բժշկական միջամտությունների մահ ավելի քիչ քան 2 ժամվա ընթացքում։
3,200 մգ/լ (0.32%), (3.2‰) Գլխացավեր, գլխապտույտներ և սրտխառնոց 5-10 րոպեների ընթացքում ։ Մահվան կբերի մոտ 30 րոպեյի ընթացում։
6,400 մգ/լ (0.64%), (6.4‰) Գլխացավ և գլխապտույտներ մեկից երկու րոպեյի ընթացքում , ցնցումներ, շնչելու անկարողություն և մահ ավելի քիչ քան քսան րոպեյի ընթացքում ։
12,800 մգ/լ (1.28%), (12.8‰) Գիտակցության կորուստ 2–3 շնչառական շարժում կատարելուց հետո:Մահ երեք րոպեյի ընթացքում։

Սուր թունավորումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազով թունավորման հիմնական և ամենաէական վտանգը կայանում է նրանում , որ խաթարվում է դեպի հյուսվածքներ ու բջիջներ թթվածնի մատակարարումը, հետևաբար ախտահարվում են կենտրոնական նյարդային համակարգն ու սիրտը[21]։ Սկզբնական ախտանշաններն են ՝ գլխացավերը, սրտխառնոցները,ընդհանուր թուլությունն ու դողէրոցքը[22]:Այս ախտանշանները շատ դեպքերում համընկնում են սննադային թունավորումների, բորբոքման պրոցեսների սկզբնական փուլի ,մասնավորապես, ստամոքսաաղիքային համակարգի բորբոքումների, ինչպես նաև գրիպի հիմնական ախտանշաններին[23]:Գլխացավերը շմոլ գազով սուր թունավորման հիմնական ախտաշանն է ։ Հիվանդների կողմից նկարագրվում է , որպես բութ, շարունակական , առավել կենտրոնացված ճակատային շրջանում ցավեր[24]։ Կոնցենտրացիայի շարունակական բարձրացումն ուղեկցվում է տախիկարդիայով, նվազող զարկերակային ճնշմամբ, սրտային առիթմիայով[25][26], ԿՆՀ ախտանշանները ներառում են ՝ կենտրոնացման անկարողություն,իրականության իռացիոնալ ընկալում ,պատրանքներ, կենտրոնական նյարդային համակարգի ֆունկցիաների ընկճում, ատաքսիա, շնչարգելում, էպիլեպտիֆորմ նոպաներ, գիտակցության կորուստ և մահ[27][28]:Առավել քիչ տարածված ախտանշաններն են ՝սրտամկանի իշեմիան,նախասրտերի ֆիբրիլյացիան, թոքաբորբը, թոքային այտուցները, գլյուկոզի բարձր պարունակությունն արյան մեջ, մկանների նեկրոզը՝ զարգացող ացիդոզի հետևանքով, վերջինս զարգանում է լակտատի կուտակումից, սուր երիկամային անբավարարությունը, մաշկի ախտահարումները, բազմաթիվ խնդիրներ լսողության և տեսողության հետ կապված [25][29][30][31]։

Շմոլ գազով սուր թունավորումներին բնորոշ ախտանշաններն ուղեկցվում են նաև բազմաթիվ նյարդաբանական խնդիրներով։ Հիվանդներն ունենում են խնդիրներ բարձր-ինտելեկտուալ գործունեության հետ կապված, ամնեզիաներ, մտավոր հետամնացություն , կարճաժամկետ հիշողության կորուստ, տագնապի զգացողություն, ոչ ճիշտ քայլվածք, Պարկինսոնիզմին բնորոշ ախտանշաններ, դեպրեսիվ տրամադրություն և գլխուղեղի ծոծակային բլթի ախտահարմամաբ պայմանավորված մասնակի կամ ամբողջովին կուրություն[23][32]։ Դեպրեսիվ տրամադրությունն ի հայտ է գալիս հիմնականում այն անձանց մոտ, ովքեր մինչ թունավորումն ունեցել են ընկճախտ [33]: Այս ուշ ախտանշաններն ի հայտ են գալիս ավելի քան 50% մարդկանց մոտ, թունավորումից 2-ից 40 օրերի ընթացքում[23]:Բավականին դժվար է կանխատեսել , թե հիվանդներից ում մոտ ի հայտ կգան նյարդաբանական այս ախտանշանները, սակայն միջին հասակը, գիտակցության կորուստները թունավորման ընթացքում, արդեն անհատի մոտ առկա նյարդաբանական հիվանդությունները նշանակալիորեն մեծացնում են ախտանշանների ի հայտ գալու հավանականությունը[34]։

Եվս մեկ դասական ախտանշան , որն առավել հաճախ հայտնաբերվում է մահացած, քամ ողջ մարդկաց մոտ, նրանց բավականին առողջ տեսքն ու կարմիր այտերն են։ Կարմիր այտերը , սակայն, որպես ախտորոշման միջոց, չեն օգտագործվում։ Արդեն իսկ մահացած մարդկանց մոտ , այն օգտագործվում է , քանզի բնորոշ սփրթնած և սպիտակ մաշկի փոխարեն , տեսնում ենք կենդանի մարդկաց բնորոշ վարդագույն այտեր[35][36]։

Քրոնիկական թունավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրոնիկական թունավորման դեպքում շմոլ գազի համեմատաբար քիչ կոնցենտրացիաները հանգեցնում են մշտական գլխացավերի , դեպրեսիաների, ցնցումների, հիշողության կորստի, սրտխառնոցների, լսողության հետ խնդիրների ու փսխումների[37][38]:Դեռևս բացահայտված չէ, արդյոք կարող է քրոնիկական թունավորումը գազի քիչ կոնցենտրացիաների դեպքում բերել նյարդաբանական խանգարումների[23]։ Սովորաբար, օրգանիզմից շմոլ գազի հեռացման դեպքում , ախտանշաններն ինքնին վերանում են , եթե կլինիկայում չի արձանագրվել սուր թունավորման դեպք[37]։ Արձանագրվել է դեպք, երբ երեք տարվա ընթացքում քիչ կոնցենտրացիաներով շմոլ գազի ներշնչման պայմաններում ՝ վառարանը վառելու պատճառով , անհատի մոտ մշտական հիշողության կորուստ և ուսանելու հետ խնդիրներ են առաջ եկել[39]։ Քրոնիկական թունավորումը կարող է սրտանոթային հիվանդություններով տառապող մարդկանց վիճակը զգալիորեն վատթարացնել[37]։ Քրոնիկական թունավորումը գլխավոր ռիսկի գործոն է հանդիսանում աթերոսկլերոզի զարգացման համար[40][41]։ Ամենամեծ ռիսկային խմբում են գտնվում հղիներն ու սրտի պսակաձև անոթների հետ խնդիր ունեցող անձինք[42]։ Փորձարարական կենդանիների մոտ շմոլ գազով թունավորումը բերում է լսողության շեշտակի վատթարացմանը ՝ նույնիսկ բարձր աղմուկների պայմաններում[43]։ Մարդկանց դեպքում լսողության վատացում դիտվում է հենց թունավորման ժամանակ[38]։ Այս դեպքում աղմուկների ուժգնությունը մեծ նշանակություն չի ունեցել։

Պատճառագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազ սինթեզվում է օրգանական տարբեր նյութերի թերայրման պայմաններում, այնինչ ռեակցիայի համար բավարար թթվածնային պայմաններում ածխաթթու գազ (CO2) կսինթեզենք։ Ածխածնի մոնօքսիդի աղբյուր է հանդիսանում նաև ծխախոտը, օջախները, փայտյա վառարանները , ջեռուցիչները, շմոլ գազով աշխատող սարքավորումները, պրոպանով լիցքավորված սարքավորումները, զոդիչները , խոտհնձիչները , էլեկտրական գեներատորները, ասֆալտապատման մեքենաները [23][37][44][45][46][47][48]։ Առավել վտանգավոր է , երբ տվյալ սարքավորումն օգտագործվում է որևէ կառույցներում կամ փակ տարածքներում[23] :

Բեռնատարների հետևում երեխաների երթևեկությունը ևս կարող է հանգեցնել շմոլ գազով թունավորման[49]։ Մեքենաների շարժիչների անսարքությունները կարող են հանգեցնել գազի լցմանը մեքենայի խցիկ։ Նավերի շարժիչների անսարքությունները ևս հանգեցնում են շմոլ գազի առաջացմանը[50][51]։

Ներկերը ջնջելու համար նախատեսված նյութերում պարունակվում է երկքլորմեթան, որի կատաբոլիզմից ևս առաջանում է ածխածնի մոնօքսիդ[52][53][54][55]:Ածխածնի մոնօքսիդ կարող է առաջանալ նաև փակ տարածություններում ՝ անբավարար թթվածնի պայմաններում , օրգանական որևէ նյութի կատաբոլիզմի արդյունքում[56]։

Ածխածնի մոնօքսիդ առաջանում է հանքերում , որտեղ գազի կոնցենտրացիայի գերազանցումը անգամ երեք տոկոսից, հանգեցնում է մահվան անգամ մեկ անգամ ներշնչում կատարելիս[57]։

Ածխածնի մոնօքսիդ առաջանում է նաև սուզորդնորին ստորջրյա պայմաններում թթվածին մատակարող սարքերից[58]։

Ածխածնի մոնօքսիդ(CO,շմոլ գազ)
Կոնցենտրացիա աղբյուր
0,1 մգ/լ մթնոլորտային օդ,
0.5 - 5 մգ/լ միջին կոնցենտրացիան տներում,
5 - 15 մգ/լ գազօջախների օգտագործման ընթացքում առաջացած ,
100 - 200 մգ/լ Մեքսիկայի կենտրոնական շրջանում մեքենաների շահարկումից,
5,000 մգ/լ տան օջախներից, վառարաններից,
7,000 մգ/լ մեքենաների խլացուցիչների կողմից արտազատված,
30,000 մգ/լ ածխի հանքերից։

Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օրգանիզմի վրա շմոլ գազի ազդեցությունները բավականին բարդ են և համակարգային , դեռևս ամբողջությամբ պարզաբանված չեն[22]:Հայտնի է ածխածնի մոնօքսիդի թունավոր ազդեցությունը հեմոգլոբինին, միոգլոբինին և միտոքոնդրիալ ցիտոքրոմ օքսիդազային կապված վիճակում, որն ամբողջությամբ արգելափակում է թթվածնի մուտքն օրգաններ ու հյուսվածքներ, ինչպես նաև ածխածնի մոնօքսիդի հետևանքով ուղեղի լիպիդների գերօքսիդացումը[27][35][59]։

Հեմոգլոբին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդի դիֆուզիայի գործակիցը զգալիորեն գերազանցում է թթվածնի դիֆուզիայի գործակցին։ Ընդ որում , միակ ֆերմենտը , որի օգնությամբ սինթեզում ենք ածխածնի մոնօքսիդ ՝ հեմ օքսիգենազան է , որը տեղակայված է բոլոր բջիջներում ու քայքայում է հեմը։ Նորմայում, արյան պլազմայում ածխածնի մոնօքսիդի կոնցենտրացիան մոտ է 0 մմսս, քանզի ունենալով բավականին բարձր դիֆուզիայի գործակից, մեր օրգանիզմը հեշտությամբ ազատվում է դրանից[60]:Երբ ածխածնի մոնօքսիդը չի հեռացվում օրգանիզմից, այն կապվում է հեմոգլոբինի հետ՝ կարբօքսիհեմոգլոբինի առաջացմամբ, վերջինս ել խաթարում է դեպի օրգաններ ու հյուսվածքներ մաքուր թթվածնի մատակարարումը:Կապը հեմոգլոբինի ու ածխածնի մոնօքսիդի միջև մոտավորապես 230 անգամ առավել ուժեղ է , քան կապը հեմոգլոբինի ու թթվածնի միջև, հետևապես հեմոգլոբինը նախընտրում է կապվել ածխածնի մոնօքսիդի հետ [35][61][62]։ Հեմոգլոբինը հեմպրոտեին է , որն ունակ է փոխադրելու չորս մոլեկուլ թթվածին։ Այն պրոտոպորֆիրին IX և երկաթի միացություն է իրենից ներկայացնում։ Պրոտոպորֆիրին IX իր հերթին կազմված է չորս պիրոլային օղակներից։ Պետք է նշել , որ երկաթը կապվում է պիրոլային օղակներին չորս ազոտի ատոմների միջոցով, երկուսին կովալենտ, երկուսին՝ կոորդինացիոն կապերով։ Երկաթի երրորդ կոորդինացիոն կապը կամ հինգերորդ կապը նախատեսված է ապոսպիտակուցին , իսկ վեցերորդ կամ չորրորդ կոորդինացիոն կապը նախատեսված է թթվածին տեղափոխելու համար[59]:Ածխածնի մոնօքսիդի մեկ մոլեկուլի կապումն անգամ հեմոգլոբինի հետ, նշանակալիորեն փոքրացնում է հեմոգլոբինի խնամակցությունը թթվածնի նկատմամբ։ Հեմոգլոբինն այս պայմաններում պահում է թթվածինը , որը պետք է մատակարարվեր հյուսվածքներին[59]:Այս գործընթացը բնութագրվում է օքսիհեմոգլոբինի փեղեքման կորի տեղաշարժմանը դեպի ձախ[35]:Թեպետև հեմոգլոբինի աֆինությունը թթվածնի նկատմամբ նշանակալիորեն նվազում է շմոլ գազով թունավորումների դեպքում, որոշ քանակությամբ թթվածին մատակարարվում է հյուսվածքներին:Սա հանգեցնում է հիպօքսիայի հետևանքով հյուսվածքների ախտահարումների[23]:Հեմոգլոբինը կարբօքսիհեմոգլոբինի փոխարկման ընթացքում ստանում է բաց կարմիր գունավորում , հետևաբար բաց կարմիր գունավորում են ստանում թե՛ հյուսվածքները, թե՛ խանութներից գնված միսը։

Միոգլոբին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազը կապվում է նաև միոգլոբինի հետ , որը հեմպրոտեին է , ունի 60 անգամ ավելի բարձր խնամակցություն ածխածնի մոնօքսիդի նկատմամբ , քան թթվածնի[23]:Ածխածնի մոնօքսիդի կապվելը միոգլոբինին, նվազեցնում է թթվածին կապելու հնարավորությունը[35]։ Կլինիկորեն արտահայտվում է սրտային ծավալի կրճատմամբ ու զարկերակային ճնշման անկմամբ, որը կարող է առաջ բերել ուղեղի իշեմիա[23]:Արձանագրվել են դեպքեր, երբ թունավորման ախտանշանները կրկին վերադարձել են , վերջինս արտահայտվել է բարձրացած կարբօքսիհեմոգլոբինի մակարդակով, որը հետևանք է միոգլոբինից շմոլ գազի ուշ անջատմամբ , և կարբօքսիհեմոգլոբինի ինքնաբերաբար միացմամբ հեմոգլոբինին[10]։

Ցիտոքրոմ օքսիդազա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազի մյուս թունավոր աղդեցությունն ընդգրկում է միտոքոնդրալ շնչառական շղթայի ֆերմենտ ցիտոքրոմ օքսիդազայի հետ կապմամբ , որը պատասխանատու է աշխատող հյուսվածքներ թթվածնի մատակարարման համար:Ածխածնի մոնօքսիդը կապվում է ցիտոքրոմ օքսիդազային առավել թույլ կապով , քան թթվածնին, հետևաբար հանգեցնում է ներբջջային հիպօքսիայի՝ կապվելուց առաջ[63]։ Շմոլ գազի ու ցիտոքրոմ օքսիդազայի կապվելը , խաթարում է աերոբ մետաբոլիզմն ու արդյունավետ ադենոզին եռֆոսֆորական թթվի սինթեզին։ Բջիջներն այս պայմաններում անցում են կատարում անաերոբ նյութափոխանակությանն ու հանգեցնում հիպօքսիայի, ացիդոզի առաջացման, և , վերջապես, բջիջների մահվան[64]:Ցիտոքրոմ օքսիդազայից ածխաթթվի մոնօքսիդի դիսոցացման տևողությունը բավականին երկար է ,հետևաբար, աերոբ նյութափոխանակության խաթարումը ևս երկարում է [22]։

Ազդեցությունը կենտրոնական նյարդային համակարգի վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազով թունավորումները , իհարկե, բավականին մեծ ազդեցություն են թողնում առաջնահերթ մեր էրիթրոցիտների վրա՝ բերելով վերջիններիս ձևախախտման , ինչպես նաև առաջացնում մի շարք քիմիական միջնորդանյութեր, որոնք կարող են բերել գլխուղեղի լիպիդային գերօքսիդացման։ Ածխածնի մոնօքսիդը հանգեցնում էնդոթելոցիտների ու թրոմբոցիտների կողմից NO-ի անջատմանն և թթվածնի ագրեսիվ ձևերի առաջացմանը, ներառյալ պերօքսինիտրիլի[22]։ Գլխուղեղում հանգեցնում է միտոքոնդրիումների դիսֆունկցիայի,գլխուղեղի մազանոթներ արնահոսությունների, լեյկոցիտների սեքեստրացիայի և ապոպոզի մեխանիզմի ակտիվացմանը[65]:Այս ամենը հանգեցնում է կենտրոնական նյարդային համակարգի սպիտակ նյութի դեմիելինիզացման՝ Գրինկերի միելինոպաթիայի, որը կարող է հանգեցնել գլղուղեղի այտուցի և նեկրոզի[59]:Գլխուղեղի այս վնասվածքն առաջանում է թունավորումից հետո։ Իր բացասական ազդեցությունն է թողնում կոգնիտիվ հատկանիշների, հատկապես՝ հիշողության վրա ու բերում ոչ նորմալ շարժումների։ Հետևյալ ախտանշանները կապված են, իհարկե, գլխուղեղի սպիտակ նյութի ու հիմնային կորիզների վնասման հետ[65][66]։ Թունավորման այս ախտանշաններին են միանում նաև սպիակ նյութի , գորշ նյութի, ուղեղիկի, հիպոկամպի, գլխուղեղի կեղևի երկկողմանի նեկրոզը[14][23][65][67]։

Հղիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումներն առաջնահերթ շատ վտանգավոր հետևանքներ կարող են թողնել պտղի վրա։ Անբավարար թթվածնի մատակարարման հետևանքով առաջանում է պտղի հիպօքսիա, բացի այդ, ածխացնի մոնօքսիդն ունակ է հաղթահարելու ընկերքային պատնեշն ու կապվելու պտղի հեմոգլոբինի՝պտղի մոտ կարբօքսիհեմոգլոբինի առաջացմամբ, ինչն արդեն անմիջական հիպօքսիայի կհանգեցնի։ Ընդ որում , պտղի հեմոգլոբինն ունի 10-15 անգամ առավել բարձր աֆինություն շմոլ գազի նկատմամբ , քան հասուն մարդկանց հեմոգլոբինը՝ հանգեցնելով ավելի վատ հետևանքների , քան հասուն մարդկանց մոտ[10]:Պտղի կարբօքսիհեմոգլոբինն առավել ուշ է անջատվում հեմոգլոբինից, բերելով տարբեր թունավոր քիմիական նյութերի առաջացման [68], հետևապես հղի կանանց թունավորումները շմոլ գազով շատ դեպքրում բերում են պտղի ներարգանդային մահվան[69]։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ դեպքերում ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումներն ախտորոշելը բավականին դժվար է , հաշվի առնելով այն փաստը, որ ախտանշանները համընկնում են մեծ թվով այլ հիվանդությունների ախտանշաններին,օրինակ՝ այլ քիմիական նյութերով թունավորումերին, գրիպին ու ինֆեկցիոն պրոցեսներին[55][70]:Հետևաբար, շմոլ գազով թունավորումն ախտորոշում ենք արյան մեջ չափելով վերջինիս կոնցենտրացիան:Հաշվի ենք առնում կարբօքսիհեմոգլոբինի կոնցենտրացիան ու համեմատում արյան հեմոգլոբինի պարունակության հետ[23]:Կարբօքսիհեմոգլոբինի կոնցենտրացիան , ֆիզիոլիգիական նորմայում , չպետք է գերազանցի 5%-ը, իսկ օրական երկու տուփ ծխախոտ օգտագործողների մոտ կարող է հասնել մինչև 9%-ի[71]:Թունավորված մրդկանց արյան մեջ կարբօքսիհեմոգլոբինի կոնցենտրացիան հասնում է 10-30% -ի, իսկ արդեն մահացած մարդկանց արյան փորձանմուշում՝ 30-90%-ի[72][73]:Չնայած որ շատ մարդիկ թունավորումից որոշ ժամանակ անց գանգատվում են գլխապտույտներից, գլխացավերից ու սրտխառնոցներից, նրանց արյան փորձանմուշում կարբօքսիհեմոգլոբինի կոնցենտրացիան նորմայի սահմաններում է , հետևապես կրկնակի թունավորում ախտորոշել այս ախտանշանների հիման վրա չենք կարող[74]։

Չափում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դատաբժշկական փորձաքննություններ ժամանակ ածխածնի մոնօքսիդի կոնցենտրացիան կարող ենք չափել սպեկտրոֆոտոմետրիկ կամ քրոմատոգրաֆիկ եղանակներով, որպեսզի հաստատենք շմոլ գազով թունավորման հետևանքով արձանագրված մահը։

Ածխածնի մոնօքսիդի կոնցենտրացիայի չափման համար լայնորեն կիրառվում է CO-օքսիմետրը[75][76]։ Վերջինս օգտագործվում է բժշկական պրակտիկայում այնպես, ինչպես պուլսօքսիմետրը[77]։ Այս սարքավորումներն ուղարկելով բազմաթիվ ալիքներ դեպի մատի մազանոթ, չափում են լույսի կլանումը տարբեր տիպի հեմոգլոբինների կողմից[78]:Պուլսօքսիմետրը չենք կարող կիրառել շմոլ գազով թունավորումների ախտորոշումներ իրականացնելիս, քանզի հիվանդի արյան մեձ հեմոգլոբինի հագեցվածությունը թթվածնով նորմայի սահմաններում կարող է լինել

Այս սարքն արտածում է շմոլ գազի կոնցենտրացիան արտաշնչված օդում (մմսս)

[79]:Այս երևևյթը հանդիպում է այն դեպքերում , երբ կարբօքսիհեմոգլոբինը պուլսօքսիմետրի կողմից սխալմամբ ընկալվում է որպես օքսիհեմոգլոբին[80]։

Շմոլ գազի կոնցենտրացիան հաշվելու համար օգտագործում ենք նաև հատուկ սարքեր, որոնք մեկ շնչառական ցիկլի ընթացքում չափում են ածխածնի մոնօքսիդի կոնցենտրացիան, վերջինս նշանակալիորեն տարբերվում է ներշնչված ու արտաշնչված օդերում համապատասխանաբար[81][82]:Չափման համար անհրաժեշտ է սկզբում երկար ներշնչում կատարել ու շունչը պահել, որպեսզի արյան կազմում գտնվող CO-ն հասցնի փոխադրվել դեպի թոքեր։ Դժվարացած շնչառություն ունեցող մարդկաց դեպքում հետևյալ սարքն օգտագործել չենք կարող, հետևաբար կփոխարինենք հոմոլոգներով։

Կարբօքսիհեմոգլոբինի կիսատրոհման ժամանակը (T 1/2)
Թթվածնի պարցիալ ճնշում ժամանակ
21% թթվածին նորմալ մթնոլորտային ճնշման պայմաններում( մաքուր օդ) 5 ժամ 20 րոպե
100% թթվածին նորմալ մթնոլորտային ճնշման պայմաններում (թթվածնային դիմակ) 1 ժամ 20 րոպե
100% թթվածին բարձր ճնշման պայմաններում (3 մթնոլորտ ) 23 րոպե

Տարբերակիչ ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումն իր հիմնական նախանշաններով շատ նման է այլ հիվանդություններին՝ գրիպ, դեպրեսիաներ, քրոնիկական հոգնածություն, ցավեր կրծքավանդակի շրջանում, գլխացավեր, միգրեն[83]:Ածխածնի մոնօքսիդն իր այս հատկության պատճառով ստացել է ՚՚շատ լավ նմանակող՚՚ անվանումը[21]։ Տարբերակիչ ախտորոշումը ներառում է նաև սուր շնչառական դիսթրես համախտանիշը, լեռնային հիվանդություն, կաթնաթթվի կուտակման հետևանքով զարգացած ացիդոզը, դիաբետիկ կետոացիդոզը, մենինգիտները, մեթհեմոգլոբինեմիան, տարբեր օպիատային նյութերով ու ալկոհոլային ըմպելիքներով թունավորումները[28]։

Կանխարգելում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշիչներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանխարգելիչ միջոցառումներն ընդգրկում են մարդկանց սովորեցնելը ճիշտ օգտվել տնային վառարաններից ու ջեռուցման տարբեր միջոցներից, գազօջախներից , ինչպես նաև շմոլ գազի կոնցենտրացիայի որոշիչների տեղադրումն այդ սարքերի վրա[13], քանզի լինելով անհոտ, անհամ ու անգույն գազ, շմոլ գազը չենք կարող ոչ՛ տեսնել, ոչ՛ էլ հոտն առնել[84]։

Ածխածնի մոնօքսիդի որոշիչ(դետեկտոր)

ԱՄՆ-ի Սպառողների գնված իրերի ապահովության կոմիտեն հայտարարել է , որ ածխածնի մոնօքսիդի որոշիչների տեղադրումը նույնքան կարևոր է, որքան ծխի որոշիչների տեղադրումը, և խորհուրդ տվել , որ յուրաքանչյուր սեփական տանն ու շենքերում՝ ամեն հարկի հաշվարկով, առնվազն մեկ որոշիչ տեղադրվի[85]:Սարքերը բավականին մատչելի են[86] ու հասանելի , լիցքավորվում են կամ՛ մարտկոցով, կամ՛ տատանողական հոսանքով, կամ՛ էլ առանց լիցքավորման ընդհանրապես[87]:Որոշիչները տեղադրում են սովորաբար գազի աղբյուր հանդիսացող սարքավորումների վրա կամ մերձակայքում։ Շմոլ գազի կոնցենտրացիայի բարձրացման դեպքում սարքը ձայն է արձակում ՝ հնարավորություն տալով տարածքում գտնվող մարդկանց էվակուացմանն ու տարածքի ակտիվ օդափոխմանը[86][88]:Ի տարբերություն ծխի որոշիչների, շմոլ գազի որոշիչներն առաստաղի վրա ամրացնելու կարիք չկա։

Ածխածնի մոնօքսիդի որոշիչների օգտագործումն արդեն սովորական է դարձել բազմաթիվ տարածաշրջաններում ։ ԱՄՆ-ում 2009 թվականից ԱԿՊԱ-ի որոշմամբ պետական կազմակերպություններում ՝ կառույցի բոլոր հարկերում ,տեղադրվել են շմոլ գազի որոշիչներ։ Կոնցենրացիայի բարձրացման դեպքում ազդակները փոխանցվում են առողջապահական կազմակերպություններին ու հրշեջ ծառայությանը։

Հիմնական ուղեցույցները որոշիչներ օգտագործելիս ներառում են[89]`

1.որոշիչների լիցքավորիչները պետք ցույց տան լիցքավորման աստիճանը առնվազն տասներկու ժամերի ընթացքում,

2.որոշիչները պետք է տեղադրվեն նույն սենյակներում , որտեղ գտնվում են վառելիքի այրմամբ աշխատող սարքերը ,

3.որոշիչները պետք է տեղադրված լինեն բնակելի կառույցների բոլոր հարկերում ու կանոնավոր օդափոխության ենթարկվող բոլոր տարածքներում ։
Որոշիչնեչը հսկման պետք է ենթարկվեն ամեն տարի ՝ նվազագույնը մեկ անգամ, համապատասխան կազմակերպությունների կողմից[90]։

Իրավական պահանջներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԳՊԱ-ի սահմանած ստանդարտները չեն պարտադրվում օրենքով, մինչդեռ 2006 թվականի ապրլին ԱՄ նահանգ Մասսաչուսեցում կայացված որոշման համաձայն , ածխածնի մոնօքսիդի որոշիչներ պետք է տեղադրվեն այն բոլոր կառույցներում , որոնք ռիսկի գործոններ են հանդիսանում շմոլ գազով թունավորումների համար, անկախ նրանից, արդյոք բնակելի են , վարձակալված, թե ոչ բնակելի[91]:Որոշումը կայացվել է այն դեպքից հետո, երբ 2005 թվականին մահացավ յոթամյա Նիկոլ Գարաֆալոն , ջեռուցման համակարգից գազի արտահոսքի պատճառով[92]։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության խորհուրդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետևյալ չափումները ցույց են տալիս կարբոքսիհեմոգլոբինի (COHb) կիսաքայքայման պարբերությունը ՝ 2.5%-ը չգերազանցելու դեպքում, համապատասխան ճնշման պայմաններում։ Չափումները արված են դրսում։

  • 100 մգ/լ (87 մմսս.) - 15 րոպե
  • 60 մգ/լ (52 մմսս.) - 30 րոպե
  • 30 մգ/լ (26 մմսս.) - 1 ժ
  • 10 մգ/լ (9 մմսս.) - 8 ժ

Ներսում կատարված չափումների համաձայն կարբօքսիհեմոգլոբինի կիսաքայքայման պարբերությունը հավասար է 7մգ/լ (6 մմսս. ճնշման պայմաններում) 24 ժամվա ընթացքում (երբ COHb-ի կոնցենտրացիան չի գերազանցում 2%-ը)։

Բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շտապօգնության անձնակազմի համազգեստների վրա ամրացվող շմոլ գազի կոնենտրացիայի որոշիչ սարք

Առաջնահերթ շմոլ գազով թունավորված անձանց անհրաժեշտ էանմիջապես հեռացնել տվյալ տարածքից, իսկ գիտակցությունը կորցրած անձինք կարիք կարող են ունենալ սիրտ-թոքային վերակենդանացման [35]:Թթվածնային դիմակ հագցնելը կրճատում է ածխածնի մոնօքսիդի կիսատրոհման պարբերությունը 320 րոպեյից մինչև 80 րոպե[27]:Թթվածինն արագացնում է ածխածնի մոնօքսիդի պոկումը կարբօքսիհեմոգլոբինից ու ազատ հեմոգլոբինի առաջացումը [93][94]: Հղի կանանց, սպառնացող բազմատիվ վտանգներից խուսափելու նպատակով, թթվածին տալիս են շատ ավելի երկար ժամանակ , քան ոչ հղի կանանց[95]։

Բարձր ճնշման տակ թթվածնի մատակարարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարձր ճնշման տակ թթվածնի մատակարարումը օգտագործվում է որպես շմոլ գազով թունավորման արդյունավետ բուժման եղանակ, քանզի զգալիորեն արագացնում է ածխախնի մոնօքսիդի կիսատրոհման պարբերությունը , անջատումը և՛ կարբօքսիհեմոգլոբինի [93] , և՛ ցիտոքրոմ օքսիդազայի [96] կազմից, ունենալով առավել մեծ խնամակցություն հեմոգլոբինի նկատմամբ, քան սովորական թթվածինն ունի։ Երեք մթնոլորտային ճնշման պայմաններում թթվածնի մատակարարումն արագացնում է ածխածնի մոնօքսիդի կիսատրոհման պարբերությունը մինչև 23(~80/3) րոպեյի, համեմատած թթվածնային դիմակով կիսատրոհման պարբերության հետ, որը կազմում է 80 րոպե[93]:Բացի կիսատրոհման պարբերության արագացումից , այն նաև նպաստում է թթվածնի տրանսպորտին արյան պլազմայով դեպի հյուսվածքներ՝ շրջանցելով հեմոգլոբինին կապված վիճակում փոխադրումը[94]։ Ինչևէ բավականին հակասական կարծիքներ կան , թե բարձր ճնշման տակ մատակարարվող թթվածինն ինչքանով է առավել արդյունավետ դարձնում պլազմայով հյուսվածքներ արյան մատակարարմանը, քանզի ինչպես հայտնի է թթվածնի լուծելիությունը բավականին ցածր է` 100մլ արյան մեջ լուծվում է մոտ 0,31մլ թթվածին [97][98][99][100][101][102]։ Կատարվել է փորձարկում , որի շրջանակներում 6 մարդկանց պատահականության սկզբունքով փորձել են բուժել երկու եղանակներով՝ նորմալ և բարձր ճնշման տակ թթվածին տալով ։ Հետազոտվողներից չորսի մոտ բարձրացել է դեպի հյուսվածքներ արյան մատակարարումը, իսկ երկուսի մոտ որևէ փոփոխություն չի արձանագրվել[103][104][105][106][107][108]։ Ներկայումս կան բազմաթիվ հետազոտություններ, թե ինչ ազդեցություն ունեն օրգանիզմի վրա բարձր և ցածր ճնշման տակ մատակարարվող թթվածինները[97]։

Այլ տեղեկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնպիսի բարդությունների դեպքում, ինչպիսինք են ՝ թոքի այտուցները, ճնշման անկումը, էպիլեպտիֆորմ նոպաները, սրտի տարբեր ֆունկցիաների խաթարումները, ացիդոզը , պահանջում են բուժում:Անկանոն մկանային շարժումների ու էպիլեպտիֆորմ նոպաների դեպքում ցուցված է հիվանդներին տալ Դիազեպամ կամ Դանտրոլեն։ Դիազեպամն անհրաժեշտ է տալ համապատասխան շնչառությանն աջակցող միջոցների հետ միասին[35] :Ճնշման անկման դեմ պայքարի հիմնական միջոցը ներերակային ներարկումների կիրառումն է ,սրտամկանի դեպրեսիաների դեպքում՝ անոթասեղմիչների կիրառումը[109]:Սուր ացիդոզների դեպքում հիվանդին կտանք նատրիումի բիկարբոնատ, սակայն վերջինս վիճելի է , քանզի հյուսվածքների թթվածնով մատակարարումը խթանվում է հենց թթվային պայմաններում[110]:Ացիդոզի բուժումը կարող է իրականացվել նաև միայն թթվածնով թերապիայի օգնությամբ[23][28]:Նյարդահոգեբանական խանգարումները հանդիսանում են ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումների ամենաբարդ հետևանքներից մեկը։ Գլխուղեղի վնասվածքները կախտորոշենք համակարգչային տոմոգրաֆիայի կամ մագնիսառեզոնանսային շերտագրության միջոցով[22][111][112]։ Նյարդաբանական խնդիրներիդեպքում անհրաժեշտ են ընդարձակ ազդեցությամբ դեղամիջոցների կիրառում[27]։ Բավականին դժվար է կանխատեսել թունավորման հետ մեկտեղ հետևյալ ախտանշաններն ունեցող մարդկանց մոտ հնարավոր ինչ բարդություններ կառաջանան, օրինակ՝ կոմաներ , ացիդոզ , սրտի կանգ[28]։ Սուր թունավորումների մոտավորապես 30%-ն ավարտվել է մահով[55]:Էլեկտրոկոնվուլսիվ թերապիայի կիրառմամբ կարող ենք թեթևացնել նյարդահոգեբանական խնդիրները շմոլ գազով թունավորումների ժամանակ[113]։ Այժմ կիրառվում է հատուկ սարք, որը մատակարարում է ածխաթթու գազ ՝ նպաստելով շնչառության հաճախացմանը[114]։

Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդով թունավորումների հետևանքով մահացած մարդկանց թիվը դեռևս հայտնի չէ [22][55]։ Շմոլ գազով թունավորումներն ամբողջ աշխարհում կազմում են թունավորումների ամենամեծ տոկոսը [115]։ Թունավորումներն ավելի շատ հանդիպում են ձմռան ամիսների ընթացքում[13][21][116][117], ինչը պայմանավորված է ձմռան ամիսների ընթացքում ջեռուցման տարբեր միջոցների օգտագործումն ու տարածքի չօդափոխումն ընդհանրապես[21][118]։ ԱՄՆ-ում տարեկան հիվանդանոց են դիմում շմոլ գազի թունավորուման պատճառով մոտ 40.000 հազար մարդիկ[119], որոնց 95%-ը գազերի ոչ ճիշտ օգտագործման հետևանք է[120][121] : Շատ արդյունաբերական երկրներում ածխածնի մոնօքսիդի հետևանքով առաջացած թունավորումները կազմում են դեպքերի ավելիի քան 50%-ը[10]:ԱՄՆ-ում տարեկան արձանագրվում է մոտ 200 մահվան դեպք ջեռուցման սարքերի օգտագործման հետևանքով[122]:Գազի ներշնչման հետևանքով ԱՄն-ում տարեկան մահանում են 5613 մարդիկ [123]։ Ամեն տարի մոտ 500 ամերիկացի մահանում է թունավորմից անհայտ պատճառներով , իսկ ավելի քան 2000-ն այս եղանակով սեփական կյանքին վերջ են դնում[124]։ 1977-1988 թվականներին՝ 10 տարվա ընթացքում , շմոլ գազով թունավորումից ԱՄՆ-ում արձանագրվել են 25,889 մահվան դեպքեր ինքնասպանության, իսկ 30,244 մահվան դեպքեր՝ անհայտ պատճառներով [125]։ Նոր Զելանդիայում 2001-2002 թվականներին արձանագրվել է 206 մահվան դեպք շմոլ գազով թունավորման պատճառով։ Ընդ որում , Նոր Զելանդիայում արձանագրվող մահվան դեպքերի 43.9%-ը հենց շմոլ գազով թունավորման հետևանք են եղել[126], իսկ Հարավային Կորեայում 2001-2003 թվականների ընթացքում արձանագրվել է 1950 շմոլ գազով թունավորման դեպք, ընդ որում՝ 254 -ը մահացու[127]։ 2001-ից 2006 թվականների ընթացքում Երուսաղեմում 100.000 մարկանցից 3.53%-ի մոտ արձանագրվել է շմոլ գազով թունավորման դեպք՝ անհայտ պատճառներով[128]։ Չինաստանում 10 տարվա հետազոտությունների ընթացքում արձանագրված տվյալների համաձայն արձանագրվել է 218 թունավորման դեպք՝ 16.5%-ը շմոլ գազից[129]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շմոլ գազով թունավորումների մասին առաջին պատկերացումները՝ դեռևս մ.թ.ա. 200 թվականին , տրվել են Արիստոտելի կողմից [130]:Հին Հռոմում շմոլ գազով թունավորումներն օգտագործվել են որպես ինքնասպանության միջոց մ.թ.ա 100 թվականին[130]։ Մ.թ.հ 350 թվականին Հուլիոս Կեսարը թունավորվել է շմոլ գազով, որի մասին գրել է իր աշխատությունում՝ Միսոպոգոնում , նշելով, որ չնայած դաժան եղանակային պայմաններին , կրակ չէին վառում,հաշվի առնելով պատերի խոնավությունը, այլ տաք ածուխների օգնությամբ էին տաքանում , մի օր էլ ինքը քնում է ածուխներով ջեռուցվող սենյակում, և հետո իրեն արդեն իր ենթականերն են դուրս հանում [131]։ Սակայն սենյակում մահանում է թունավորման հետևանքով նրա դաշնակից Ջովիանը։

Ջոն Սկոթ Հոլդեյնը ածխածնի մոնօքսիդը համարում էր խոնավ փայտի թերայրման հետևանքով առաջացած մահացու արգասիք ՝ուսումնասիրելով բազմաթիվ հանքագոփորների դիակներ։ Նշանց մաշկն ունեցել է անսովոր վարդագույն գունավորում, կարբօքսիհեմոգլոբինի առաջացման պատճառով։ Իր հետազոտությունների շնորհիվ ստեղծել է գազից պաշպանող սարքեր աշխատողների համար։ Նա ուսումնասիրեց ածխածնի մոնօքսիդի թունավոր ազդեցությունը հենց իր օրգանիզմի վրա՝ փակ խցիկում, հետագայում նկարագրելով իր փորձի արդյունքները։ թվականի վերջին նա առաջարկեց օգտագործել փոքր կենդանիներին , որպեսզի գետնի տակ հայտնաբերվի վնասակար գազերի առկայությունը:Այդ նպատակով օգտագործում էին սպիտակ առնետների կամ դեղձանիկների։ Ունենալով արագ նյութափոխանակություն ՝ նրանք ավելի շուտ էին արձագանքում միջավայրում թունավոր գազերի առկայությանը, որն էլ ազդակ էր հանդիսանում աշխատողների համար:1986-ից արդեն կենդանիները փոխարինվեցին գազի որոշիչներով։

Հոլոքոստի ընթացքում ՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, գերմանացի նացիստներն օգտագործելով գազով մարդատարներ սպանեցին շուրջ 700,000 բանտարկյալների շմոլ գազի օգտագործմամբ։ Շմոլ գազով թունավորումն օգտագործվում էր նաև բազմաթիվ համակենտրոնացման ճամբարներում ՝ Տրեբինկայում, Սոբիբորում, Բելզեցում։ Գազի օգտագործումը սկսվել է դեռևս T4 գործողության ժամանակ , երբ նացիստները Գերմանիայում սպանում էին մտավոր հետամնաց մարդկանց[132]։

Թթվածնի միջոցով բուժումների կիրառումը սկսվեց 1868 թվականից[130]։ 1895 թվականին Հոլդենում սկզբնական շրջանում հետազոտում էին բարձր ճնշման թթվածնի արդյունավետությունը մկների վրա, այնինչ մարդկանց վրա հետազոտությունները սկսվեցին 1960 թվականից[130]։

Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ածխածնի մոնօքսիդը նորմայում սինթեզվում է մեր օրգանիզմում հեմոգլոբինի կատաբոլիզմի ռեակցիաների ընթացքում, որպես պրոտոպորֆրրինից բիլիռուբինի առաջացման արգասիք:Ածխածնի մոնօքսիդը նաև շատ քիչ քանակներով միանում է հեմոգլոբինին՝ կաբօքսիհեմոգլոբինի առաջացմամբ[23]։ Քիչ կոնցենտրացիաներով ածխածնի մոնօքսիդը օգտակար է , օրգանիզմում կան ֆերմենտներ, որոնք օքսիդատիվ սթրեսի ժամանակ արտադրում են շմոլ գազ։ Հայտնի են դեղամիջոցներ, որոնք օգտագործվում են ածխածնի մոնօքսիդի սինթեզի խթանիչներ և օգտագործվում են տարբեր վիրահատությունների ժամանակ, սրանք հայտնի են որպես ածխածնի մոնօքսիդի թողարկիչներ[133]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0105.html
  2. ↑ http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0105.htmlקיכעער
  3. ↑ Schottke David (2016)։ Emergency Medical Responder: Your First Response in Emergency Care (անգլերեն)։ Jones & Bartlett Learning։ էջ 224։ ISBN 978-1284107272։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 10, 2017-ին։ Վերցված է հուլիսի 2, 2017 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Health National Center for Environmental (դեկտեմբերի 30, 2015)։ «Carbon Monoxide Poisoning – Frequently Asked Questions»։ www.cdc.gov (en-us)։ Արխիվացված օրիգինալից հուլիսի 5, 2017-ին։ Վերցված է հուլիսի 2, 2017 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Guzman JA (October 2012)։ «Carbon monoxide poisoning.»։ Critical Care Clinics 28 (4): 537–48։ PMC 1992290։ PMID 22998990։ doi:10.1016/j.ccc.2012.07.007 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Bleecker ML (2015)։ «Carbon monoxide intoxication»։ Occupational Neurology։ Handbook of Clinical Neurology 131։ էջեր 191–203։ ISBN 978-0444626271։ PMID 26563790։ doi:10.1016/B978-0-444-62627-1.00024-X 
  7. ↑ 7,0 7,1 Buckley NA, Juurlink DN, Isbister G, Bennett MH, Lavonas EJ (ապրիլի 13, 2011)։ «Hyperbaric oxygen for carbon monoxide poisoning.»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD002041։ PMID 21491385։ doi:10.1002/14651858.CD002041.pub3 
  8. ↑ Ferri Fred F. (2016)։ Ferri's Clinical Advisor 2017 E-Book: 5 Books in 1 (անգլերեն)։ Elsevier Health Sciences։ էջեր 227–28։ ISBN 978-0323448383։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 10, 2017-ին։ Վերցված է հուլիսի 2, 2017 
  9. ↑ Penney David G. (2007)։ Carbon Monoxide Poisoning (անգլերեն)։ CRC Press։ էջ 569։ ISBN 978-0849384189։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 10, 2017-ին։ Վերցված է հուլիսի 2, 2017 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Omaye ST (Nov 2002)։ «Metabolic modulation of carbon monoxide toxicity»։ Toxicology 180 (2): 139–50։ PMID 12324190։ doi:10.1016/S0300-483X(02)00387-6 
  11. ↑ 11,0 11,1 Blumenthal I (June 2001)։ «Carbon monoxide poisoning.»։ Journal of the Royal Society of Medicine 94 (6): 270–72։ PMC 1281520։ PMID 11387414։ doi:10.1177/014107680109400604 
  12. ↑ «Carbon monoxide»։ ernet.in։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-04-14-ին 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 «Carbon monoxide poisoning»։ The New England Journal of Medicine 339 (22): 1603–08։ November 1998։ PMID 9828249։ doi:10.1056/NEJM199811263392206 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Carbon monoxide intoxication: an updated review»։ Journal of the Neurological Sciences 262 (1–2): 122–30։ Nov 2007։ PMID 17720201։ doi:10.1016/j.jns.2007.06.037 
  15. ↑ «Myocardial Injury and Long-term Mortality Following Moderate to Severe Carbon Monoxide Poisoning» (Free full text)։ JAMA 295 (4): 398–402։ January 2006։ PMID 16434630։ doi:10.1001/jama.295.4.398 
  16. ↑ «Carbon Monoxide»։ American Lung Association։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-05-28-ին։ Վերցված է 2009-09-14 
  17. ↑ Lipman GS (2006)։ «Carbon monoxide toxicity at high altitude»։ Wilderness & Environmental Medicine 17 (2): 144–45։ PMID 16805152։ doi:10.1580/1080-6032(2006)17[144:CMTAHA]2.0.CO;2 
  18. ↑ first draft prepared by Mr J. Raub. (1999)։ Environmental Health Criteria 213 (Carbon Monoxide)։ Geneva: International Programme on Chemical Safety, World Health Organization։ ISBN 978-9241572132 
  19. ↑ Goldstein M (December 2008)։ «Carbon monoxide poisoning»։ Journal of Emergency Nursing 34 (6): 538–42։ PMC 1992290։ PMID 19022078։ doi:10.1016/j.jen.2007.11.014 
  20. ↑ «Unintentional carbon monoxide poisoning from an unlikely source»։ The Journal of the American Board of Family Practice 11 (6): 481–84։ Nov 1998։ PMID 9876005։ doi:10.3122/jabfm.11.6.481 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 «Toxicity associated with carbon monoxide»։ Clinics in Laboratory Medicine 26 (1): 99–125։ March 2006։ PMID 16567227։ doi:10.1016/j.cll.2006.01.005 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 «Pathophysiology and treatment of carbon monoxide poisoning»։ Journal of Toxicology. Clinical Toxicology 32 (6): 613–29։ 1994։ PMID 7966524։ doi:10.3109/15563659409017973 
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 Lewis Goldfrank, Neal Flomenbaum, Neal Lewin, Mary Ann Howland, Robert Hoffman, Lewis Nelson (2002)։ «Carbon Monoxide»։ Goldfrank's toxicologic emergencies (7th ed.)։ New York: McGraw-Hill։ էջեր 1689–1704։ ISBN 978-0071360012 
  24. ↑ «Characteristics of headache associated with acute carbon monoxide poisoning»։ Headache 42 (3): 220–23։ March 2002։ PMID 11903546։ doi:10.1046/j.1526-4610.2002.02055.x 
  25. ↑ 25,0 25,1 Choi IS (June 2001)։ «Carbon monoxide poisoning: systemic manifestations and complications»։ Journal of Korean Medical Science 16 (3): 253–61։ PMC 3054741։ PMID 11410684։ doi:10.3346/jkms.2001.16.3.253 
  26. ↑ «Functional and ultrastructural evidence of myocardial stunning after acute carbon monoxide poisoning»։ Critical Care Medicine 26 (4): 797–801։ April 1998։ PMID 9559621։ doi:10.1097/00003246-199804000-00034 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Weaver LK (March 2009)։ «Clinical practice. Carbon monoxide poisoning»։ The New England Journal of Medicine 360 (12): 1217–25։ PMID 19297574։ doi:10.1056/NEJMcp0808891 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Shochat Guy N (փետրվարի 17, 2009)։ «Toxicity, Carbon Monoxide»։ emedicine։ Արխիվացված օրիգինալից մարտի 9, 2009-ին։ Վերցված է 2009-04-27 
  29. ↑ Marius-Nunez AL (February 1990)։ «Myocardial infarction with normal coronary arteries after acute exposure to carbon monoxide»։ Chest 97 (2): 491–94։ PMID 2298080։ doi:10.1378/chest.97.2.491 
  30. ↑ «Carbon monoxide cardiotoxicity»։ Journal of Toxicology. Clinical Toxicology 39 (1): 35–44։ 2001։ PMID 11327225։ doi:10.1081/CLT-100102878 
  31. ↑ Sokal JA (December 1985)։ «The effect of exposure duration on the blood level of glucose, pyruvate and lactate in acute carbon monoxide intoxication in man»։ Journal of Applied Toxicology: JAT 5 (6): 395–97։ PMID 4078220։ doi:10.1002/jat.2550050611 
  32. ↑ Choi IS (July 1983)։ «Delayed neurologic sequelae in carbon monoxide intoxication»։ Archives of Neurology 40 (7): 433–35։ PMID 6860181։ doi:10.1001/archneur.1983.04050070063016 
  33. ↑ «Twenty-nine years after carbon monoxide intoxication»։ Clinical Neurology and Neurosurgery 103 (2): 92–95։ July 2001։ PMID 11516551։ doi:10.1016/S0303-8467(01)00119-6 
  34. ↑ «Subacute sequelae of carbon monoxide poisoning»։ Annals of Emergency Medicine 14 (12): 1163–67։ December 1985։ PMID 4061987։ doi:10.1016/S0196-0644(85)81022-2 
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 Bateman DN (October 2003)։ «Carbon Monoxide»։ Medicine 31 (10): 233։ doi:10.1383/medc.31.10.41.27810 
  36. ↑ Simini B (October 1998)։ «Cherry-red discolouration in carbon monoxide poisoning»։ Lancet 352 (9134): 1154։ PMID 9798630։ doi:10.1016/S0140-6736(05)79807-X 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 «Warehouse workers' headache. Carbon monoxide poisoning from propane-fueled forklifts»։ Journal of Occupational Medicine 34 (1): 12–15։ January 1992։ PMID 1552375 
  38. ↑ 38,0 38,1 Johnson Ann-Christin (2009)։ The Nordic Expert Group for criteria documentation of health risks from chemicals. 142, Occupational exposure to chemicals and hearing impairment։ Morata, Thais C.։ Göteborg: University of Gothenburg։ ISBN 978-9185971213։ OCLC 939229378 
  39. ↑ Ryan CM (1990)։ «Memory disturbances following chronic, low-level carbon monoxide exposure»։ Archives of Clinical Neuropsychology 5 (1): 59–67։ PMID 14589544։ doi:10.1016/0887-6177(90)90007-C 
  40. ↑ Davutoglu V (November 2009)։ «Chronic carbon monoxide exposure is associated with the increases in carotid intima-media thickness and C-reactive protein level»։ Tohoku J Exp Med 219 (3): 201–06։ PMID 19851048։ doi:10.1620/tjem.219.201 
  41. ↑ Shephard Roy (1983)։ Carbon Monoxide The Silent Killer։ Springfield Illinois: Charles C Thomas։ էջեր 93–96 
  42. ↑ «Short-term effects of carbon monoxide exposure on the exercise performance of subjects with coronary artery disease»։ The New England Journal of Medicine 321 (21): 1426–32։ Nov 1989։ PMID 2682242։ doi:10.1056/NEJM198911233212102 
  43. ↑ Fechter LD (2004)։ «Promotion of noise-induced hearing loss by chemical contaminants»։ Journal of Toxicology and Environmental Health. Part A 67 (8–10): 727–40։ PMID 15192865։ doi:10.1080/15287390490428206 
  44. ↑ «Carbon-monoxide poisoning in young drug addicts due to indoor use of a gasoline-powered generator»։ Journal of Clinical Forensic Medicine 8 (2): 54–56։ June 2001։ PMID 16083675։ doi:10.1054/jcfm.2001.0474 
  45. ↑ «Abatement of toxic levels of carbon monoxide in Seattle ice-skating rinks»։ American Journal of Public Health 65 (10): 1087–90։ October 1975։ PMC 1776025։ PMID 1163706։ doi:10.2105/AJPH.65.10.1087 
  46. ↑ «NIOSH Carbon Monoxide Hazards from Small Gasoline Powered Engines»։ United States National Institute for Occupational Safety and Health։ Արխիվացված օրիգինալից 2007-10-29-ին։ Վերցված է 2007-10-15 
  47. ↑ «Dying to play video games: carbon monoxide poisoning from electrical generators used after hurricane Ike»։ Pediatrics 123 (6): e1035–38։ June 2009։ PMID 19482736։ doi:10.1542/peds.2008-3273 
  48. ↑ Emmerich, SJ (July 2011). Measured CO Concentrations at NIST IAQ Test House from Operation of Portable Electric Generators in Attached Garage – Interim Report (Report). United States National Institute of Standards and Technology. արխիվացված օրիգինալից 2013-02-24-ին. https://www.nist.gov/manuscript-publication-search.cfm?pub_id=907771։ Վերցված է 2012-04-18. 
  49. ↑ «Carbon monoxide poisoning in children riding in the back of pickup trucks»։ JAMA 267 (4): 538–40։ January 1992։ PMID 1370334։ doi:10.1001/jama.267.4.538 
  50. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (December 2000)։ «Houseboat-associated carbon monoxide poisonings on Lake Powell—Arizona and Utah, 2000»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 49 (49): 1105–1108։ PMID 11917924 
  51. ↑ «NIOSH Carbon Monoxide Dangers in Boating»։ United States National Institute for Occupational Safety and Health։ Արխիվացված օրիգինալից 2007-10-13-ին։ Վերցված է 2007-10-15 
  52. ↑ van Veen MP, Fortezza F, Spaans E, Mensinga TT (2002)։ «Non-professional paint stripping, model prediction and experimental validation of indoor dichloromethane levels»։ Indoor Air 12 (2): 92–97։ PMID 12216472։ doi:10.1034/j.1600-0668.2002.01109.x 
  53. ↑ «Metabolism of dihalomethanes to carbon monoxide. II. In vitro studies»։ Drug Metabolism and Disposition 3 (2): 104–12։ March 1975։ PMID 236156 
  54. ↑ «CO poisoning caused by inhalation of CH3Cl contained in personal defense spray»։ The American Journal of Emergency Medicine 18 (1): 120–21։ January 2000։ PMID 10674554։ doi:10.1016/S0735-6757(00)90070-6 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 «Carbon monoxide poisoning: A review for clinicians»։ The Journal of Emergency Medicine 17 (1): 87–93։ 1999։ PMID 9950394։ doi:10.1016/S0736-4679(98)00128-0 
  56. ↑ Dart RC (2004)։ Medical toxicology։ Philadelphia: Williams & Wilkins։ էջ 1169։ ISBN 978-0781728454 
  57. ↑ Roberts, H C W (September 1952), Report on the causes of, and circumstances attending, the explosion which occurred at Easington Colliery, County Durham, on the 29th May, 1951., Cmd 8646, London: Her Majesty's Stationery Office, p. 39 
  58. ↑ «Carbon monoxide and water vapor contamination of compressed breathing air for firefighters and divers»։ Journal of Toxicology and Environmental Health 52 (5): 403–23։ December 1997։ PMID 9388533։ doi:10.1080/00984109708984073 
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 «The clinical toxicology of carbon monoxide»։ Toxicology 187 (1): 25–38։ May 2003։ PMID 12679050։ doi:10.1016/S0300-483X(03)00005-2 
  60. ↑ Dunn, Robert B., Kudrath, W., Passo, SS, Wilson, LB (2011)։ «7-3»։ USMLE Step 1 Lecture Notes: Physiology։ էջեր 167–68 
  61. ↑ «Effects on health of prolonged exposure to low concentrations of carbon monoxide»։ Occupational and Environmental Medicine 59 (10): 708–11։ October 2002։ PMC 1740215։ PMID 12356933։ doi:10.1136/oem.59.10.708 
  62. ↑ Haldane J (1895)։ «The action of carbonic oxide on man»։ The Journal of Physiology 18 (5–6): 430–62։ PMC 1514663։ PMID 16992272։ doi:10.1113/jphysiol.1895.sp000578։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-08-ին։ Վերցված է 2019-05-10 
  63. ↑ «Carbon monoxide poisoning»։ Anaesthesia and Intensive Care 19 (4): 506–11։ November 1991։ PMID 1750629։ doi:10.1177/0310057X9101900403 
  64. ↑ «Carbon monoxide specifically inhibits cytochrome c oxidase of human mitochondrial respiratory chain»։ Pharmacology & Toxicology 93 (3): 142–46։ September 2003։ PMID 12969439։ doi:10.1034/j.1600-0773.2003.930306.x 
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 Blumenthal I (June 2001)։ «Carbon monoxide poisoning» (Free full text)։ Journal of the Royal Society of Medicine 94 (6): 270–72։ PMC 1281520։ PMID 11387414։ doi:10.1177/014107680109400604 
  66. ↑ «Damage of cerebellar white matter due to carbon monoxide poisoning: a case report»։ The American Journal of Emergency Medicine 27 (6): 757.e5–e7։ July 2009։ PMID 19751650։ doi:10.1016/j.ajem.2008.10.021 
  67. ↑ «Circadian variations of blood pressure in patients with sequelae of carbon monoxide poisoning»։ American Journal of Hypertension 9 (4 Part 1): 300–05։ April 1996։ PMID 8722431։ doi:10.1016/0895-7061(95)00342-8 
  68. ↑ «Acute carbon monoxide intoxication during pregnancy. One case report and review of the literature»։ Emergency Medicine Journal 18 (5): 399–401։ September 2001։ PMC 1725677։ PMID 11559621։ doi:10.1136/emj.18.5.399 
  69. ↑ «Fetal death due to nonlethal maternal carbon monoxide poisoning»։ Journal of Forensic Sciences 35 (6): 1448–52։ November 1990։ PMID 2262778 
  70. ↑ «Accidental carbon monoxide poisoning presenting without a history of exposure: A case report»։ Journal of Medical Case Reports 2 (1): 118։ April 2008։ PMC 2390579։ PMID 18430228։ doi:10.1186/1752-1947-2-118 
  71. ↑ Clinical Toxicology։ WB Saunders Company։ 2001։ էջ 1046։ ISBN 978-0721654850 
  72. ↑ Sato K, Tamaki K, Hattori H, et al. Determination of total hemoglobin in forensic blood samples with special reference to carboxyhemoglobin analysis. For. Sci. Int. 48: 89–96, 1990.
  73. ↑ R. Baselt, Disposition of Toxic Drugs and Chemicals in Man, 8th edition, Biomedical Publications, Foster City, CA, 2008, pp. 237–41.
  74. ↑ «Carbon monoxide poisoning: how many patients do we miss?»։ European Journal of Emergency Medicine 15 (3): 154–57։ June 2008։ PMID 18460956։ doi:10.1097/MEJ.0b013e3282efd519 
  75. ↑ «Spectrophotometric measurement of carboxyhemoglobin and methemoglobin in blood»։ Clinical Chemistry 25 (8): 1388–93։ August 1979։ PMID 455674։ Վերցված է 2009-07-17 
  76. ↑ «Evaluation of methods used to estimate inhaled dose of carbon monoxide»։ Thorax 35 (1): 47–51։ January 1980։ PMC 471219։ PMID 7361284։ doi:10.1136/thx.35.1.47 
  77. ↑ «Reliability of new pulse CO-oximeter in victims of carbon monoxide poisoning»։ Undersea & Hyperbaric Medicine 35 (2): 107–11։ March 2008։ PMID 18500075։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-06-25-ին։ Վերցված է 2019-05-10 
  78. ↑ Maisel William, Roger J. Lewis (2010)։ «Noninvasive Measurement of Carboxyhemoglobin: How Accurate is Accurate Enough?»։ Annals of Emergency Medicine 56 (4): 389–91։ PMID 20646785։ doi:10.1016/j.annemergmed.2010.05.025 
  79. ↑ «Carboxyhaemoglobinaemia and pulse oximetry»։ British Journal of Anaesthesia 66 (5): 625–626։ May 1991։ PMID 2031826։ doi:10.1093/bja/66.5.625 
  80. ↑ «The effect of carbon monoxide inhalation on pulse oximetry and transcutaneous PO2»։ Anesthesiology 66 (5): 677–79։ May 1987։ PMID 3578881։ doi:10.1097/00000542-198705000-00014 
  81. ↑ Jarvis M. (1986)։ «Low cost carbon monoxide monitors in smoking assessment»։ Thorax 41 (11): 886–87։ PMC 460516։ PMID 3824275։ doi:10.1136/thx.41.11.886 
  82. ↑ Wald Nicholas (1981)։ «Carbon monoxide in breath in relation to smoking and carboxyhaemoglobin levels»։ Thorax 36 (5): 366–69։ PMC 471511։ PMID 7314006։ doi:10.1136/thx.36.5.366 
  83. ↑ «Management of carbon monoxide poisoning»։ Chest 97 (1): 165–69։ Jan 1990։ PMID 2403894։ doi:10.1378/chest.97.1.165 
  84. ↑ «Compressed breathing air – the potential for evil from within»։ Diving and Hyperbaric Medicine 38 (2): 145–51։ 2008։ PMID 22692708։ Արխիվացված է օրիգինալից 2010-12-25-ին։ Վերցված է 2013-04-14 
  85. ↑ «Carbon Monoxide Detectors Can Save Lives: CPSC Document #5010»։ US Consumer Product Safety Commission։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-04-09-ին։ Վերցված է 2009-04-30 
  86. ↑ 86,0 86,1 «Carbon monoxide ... the silent killer with an audible solution»։ The American Journal of Emergency Medicine 14 (5): 484–86։ September 1996։ PMID 8765117։ doi:10.1016/S0735-6757(96)90159-X 
  87. ↑ Lipinski Edward R (փետրվարի 14, 1999)։ «Keeping Watch on Carbon Monoxide»։ The New York Times։ Արխիվացված օրիգինալից հունիսի 23, 2011-ին։ Վերցված է 2009-09-09 
  88. ↑ «Deaths from unintentional carbon monoxide poisoning and potential for prevention with carbon monoxide detectors»։ JAMA 279 (9): 685–87։ March 1998։ PMID 9496987։ doi:10.1001/jama.279.9.685 
  89. ↑ NFPA 720: Standard for the Installation of Carbon Monoxide (CO) Detection and Warning Equipment։ Quincy, MA: National Fire Protection Agency։ 2009 
  90. ↑ «Gas Safety in the Home»։ UK Gas Safe Register։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-02-ին։ Վերցված է 2013-05-27 
  91. ↑ «MGL Ch. 148 §28F1⁄2 – Nicole's Law, effective March 31, 2006»։ malegislature.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից December 30, 2012-ին։ Վերցված է May 11, 2019 
  92. ↑ «Archived copy»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013-03-05-ին։ Վերցված է 2013-02-22 
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 «Carbon monoxide poisoning-a public health perspective»։ Toxicology 145 (1): 1–14։ April 2000։ PMID 10771127։ doi:10.1016/S0300-483X(99)00217-6։ (subscription required (help)) 
  94. ↑ 94,0 94,1 Olson KR (1984)։ «Carbon monoxide poisoning: Mechanisms, presentation, and controversies in management»։ The Journal of Emergency Medicine 1 (3): 233–43։ PMID 6491241։ doi:10.1016/0736-4679(84)90078-7 
  95. ↑ Margulies JL (November 1986)։ «Acute carbon monoxide poisoning during pregnancy»։ The American Journal of Emergency Medicine 4 (6): 516–19։ PMID 3778597։ doi:10.1016/S0735-6757(86)80008-0 
  96. ↑ «Hyperbaric oxygen treatment for carbon monoxide poisoning in pregnancy: a case report»։ Aviation, Space, and Environmental Medicine 63 (11): 1011–14։ November 1992։ PMID 1445151 
  97. ↑ 97,0 97,1 «Hyperbaric oxygen for carbon monoxide poisoning: a systematic review and critical analysis of the evidence»։ Toxicological Reviews 24 (2): 75–92։ 2005։ PMID 16180928։ doi:10.2165/00139709-200524020-00002 
  98. ↑ Buckley Nick A., Juurlink David N., Isbister Geoff, Bennett Michael H., Lavonas Eric J. (2011-04-13)։ «Hyperbaric oxygen for carbon monoxide poisoning»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD002041։ ISSN 1469-493X։ PMID 21491385։ doi:10.1002/14651858.CD002041.pub3 
  99. ↑ Henry JA (2005)։ «Hyperbaric therapy for carbon monoxide poisoning: to treat or not to treat, that is the question»։ Toxicological Reviews 24 (3): 149–150։ PMID 16390211։ doi:10.2165/00139709-200524030-00002 
  100. ↑ Olson KR (2005)։ «Hyperbaric oxygen or normobaric oxygen?»։ Toxicological Reviews 24 (3): 151; discussion 159–60։ PMID 16390212։ doi:10.2165/00139709-200524030-00003 
  101. ↑ Seger D (2005)։ «The myth»։ Toxicological Reviews 24 (3): 155–56։ PMID 16390214։ doi:10.2165/00139709-200524030-00005 
  102. ↑ Thom SR (2005)։ «Hyperbaric oxygen therapy for carbon monoxide poisoning: Is it time to end the debates?»։ Toxicological Reviews 24 (3): 157–58։ PMID 16390215։ doi:10.2165/00139709-200524030-00006 
  103. ↑ «Hyperbaric or normobaric oxygen for acute carbon monoxide poisoning: a randomized controlled clinical trial» (Free full text)։ The Medical Journal of Australia 170 (5): 203–10։ March 1999։ PMID 10092916։ doi:10.5694/j.1326-5377.1999.tb140318.x։ Արխիվացված օրիգինալից 2008-09-05-ին 
  104. ↑ «Delayed neuropsychologic sequelae after carbon monoxide poisoning: prevention by treatment with hyperbaric oxygen»։ Annals of Emergency Medicine 25 (4): 474–80։ April 1995։ PMID 7710151։ doi:10.1016/S0196-0644(95)70261-X 
  105. ↑ «Trial of normobaric and hyperbaric oxygen for acute carbon monoxide intoxication»։ Lancet 2 (8660): 414–19։ August 1989։ PMID 2569600։ doi:10.1016/S0140-6736(89)90592-8 
  106. ↑ «Non-comatose patients with acute carbon monoxide poisoning: hyperbaric or normobaric oxygenation?»։ Undersea & Hyperbaric Medicine 22 (1): 9–15։ March 1995։ PMID 7742714։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-11-ին։ Վերցված է 2019-05-10 
  107. ↑ «Randomized prospective study comparing the effect of HBO vs 12 hours NBO in non-comatose CO-poisoned patients: results of the preliminary analysis»։ Undersea & Hyperbaric Medicine 23: 7։ 1996։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-02-ին։ Վերցված է 2019-05-10 
  108. ↑ «Hyperbaric oxygen for acute carbon monoxide poisoning»։ The New England Journal of Medicine 347 (14): 1057–67։ October 2002։ PMID 12362006։ doi:10.1056/NEJMoa013121 
  109. ↑ Tomaszewski C (January 1999)։ «Carbon monoxide poisoning. Early awareness and intervention can save lives»։ Postgraduate Medicine 105 (1): 39–40, 43–48, 50։ PMID 9924492։ doi:10.3810/pgm.1999.01.496 
  110. ↑ Peirce EC (1986)։ «Treating acidemia in carbon monoxide poisoning may be dangerous»։ Journal of Hyperbaric Medicine 1 (2): 87–97։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-03-ին։ Վերցված է 2019-05-10 
  111. ↑ «MRI and neuropsychological correlates of carbon monoxide exposure: a case report»։ Environmental Health Perspectives 110 (10): 1051–55։ October 2002։ PMC 1241033։ PMID 12361932։ doi:10.1289/ehp.021101051։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-07-07-ին 
  112. ↑ «The magnetic resonance imaging appearances of the brain in acute carbon monoxide poisoning»։ Clinical Radiology 55 (4): 273–80։ April 2000։ PMID 10767186։ doi:10.1053/crad.1999.0369 
  113. ↑ Chiang CL, Tseng, MC (սեպտեմբերի 27, 2011)։ «Safe use of electroconvulsive therapy in a highly suicidal survivor of carbon monoxide poisoning.»։ Gen Hosp Psychiatry 
  114. ↑ «Press Announcements - FDA allows marketing of new device to help treat carbon monoxide poisoning»։ www.fda.gov (անգլերեն)։ Վերցված է մարտի 21, 2019 
  115. ↑ Thom SR (October 2002)։ «Hyperbaric-oxygen therapy for acute carbon monoxide poisoning»։ The New England Journal of Medicine 347 (14): 1105–06։ PMID 12362013։ doi:10.1056/NEJMe020103 
  116. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (November 1996)։ «Deaths from motor-vehicle-related unintentional carbon monoxide poisoning—Colorado, 1996, New Mexico, 1980–1995, and United States, 1979–1992»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report 45 (47): 1029–32։ PMID 8965803։ Արխիվացված օրիգինալից 2017-06-24-ին 
  117. ↑ «Monthly variations in the diagnosis of carbon monoxide exposures in the emergency department»։ Undersea & Hyperbaric Medicine 36 (3): 161–67։ 2009։ PMID 19860138 
  118. ↑ Heckerling PS (May 1987)։ «Occult carbon monoxide poisoning: a cause of winter headache»։ The American Journal of Emergency Medicine 5 (3): 201–04։ PMID 3580051։ doi:10.1016/0735-6757(87)90320-2 
  119. ↑ Hampson NB (September 1998)։ «Emergency department visits for carbon monoxide poisoning in the Pacific Northwest»։ The Journal of Emergency Medicine 16 (5): 695–98։ PMID 9752939։ doi:10.1016/S0736-4679(98)00080-8 
  120. ↑ «2004 Addendum to Overseas and Australian Statistics and Benchmarks for Customer Gas Safety Incidents»։ Office of Gas Safety, Victoria։ 2004։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-09-24-ին 
  121. ↑ «The risk of carbon monoxide poisoning from domestic gas appliances»։ Report to the Department of Resources, Energy and Tourism։ Feb 2012։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015-03-12-ին 
  122. ↑ «Carbon Monoxide Detectors Can Save Lives: CPSC Document #5010»։ US Consumer Product Safety Commission։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-04-09-ին։ Վերցված է 2009-04-30 
  123. ↑ «Unintentional carbon monoxide-related deaths in the United States, 1979 through 1988»։ JAMA 266 (5): 659–63։ օգոստոսի 7, 1991։ PMID 1712865։ doi:10.1001/jama.266.5.659։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 21, 2008-ին 
  124. ↑ «Carbon Monoxide poisoning fact sheet»։ Centers for Disease Control and Prevention։ July 2006։ Արխիվացված օրիգինալից 2008-12-18-ին։ Վերցված է 2008-12-16 
  125. ↑ «Unintentional carbon monoxide-related deaths in the United States, 1979 through 1988»։ JAMA 266 (5): 659–63։ օգոստոսի 7, 1991։ PMID 1712865։ doi:10.1001/jama.266.5.659։ Արխիվացված օրիգինալից սեպտեմբերի 21, 2008-ին 
  126. ↑ «Deaths from poisoning in New Zealand: 2001–2002» (Free full text)։ The New Zealand Medical Journal 118 (1225): U1725։ November 2005։ PMID 16286939։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-14-ին 
  127. ↑ «Socioeconomic status and severity-based incidence of poisoning: a nationwide cohort study»։ Clinical Toxicology 47 (8): 818–26։ September 2009։ PMID 19640232։ doi:10.1080/15563650903158870 
  128. ↑ «Carbon monoxide poisoning in Jerusalem: epidemiology and risk factors»։ Clinical Toxicology 47 (2): 137–41։ February 2009։ PMID 18720104։ doi:10.1080/15563650801986711 
  129. ↑ «Poisoning deaths in China: type and prevalence detected at the Tongji Forensic Medical Center in Hubei»։ Forensic Science International 193 (1–3): 88–94։ December 2009։ PMID 19854011։ doi:10.1016/j.forsciint.2009.09.013 
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 130,3 Penney David G. (2007)։ Carbon Monoxide Poisoning (անգլերեն)։ CRC Press։ էջ 754։ ISBN 978-0849384189։ Արխիվացված օրիգինալից 2017-09-10-ին 
  131. ↑ Julian, Misopogon 341C-D
  132. ↑ Dictionary of Genocide։ Greenwood։ 2007։ էջեր 129, 156։ ISBN 978-0313346422։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-05-26-ին 
  133. ↑ Foresti R, Bani-Hani MG, Motterlini R (April 2008)։ «Use of carbon monoxide as a therapeutic agent: promises and challenges.»։ Intensive Care Medicine 34 (4): 649–58։ PMID 18286265։ doi:10.1007/s00134-008-1011-1 

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Շմոլ_գազով_թունավորումներ&oldid=8266608» էջից