Մասնակից:Թրվանց Արա/Ավազարկղ9
| Թրվանց Արա/Ավազարկղ9 |
|---|
Ջորջ Մարտիկյան (անգլ.՝ George Mardikian, ), Թուրքիայում ծնված ազգությամբ հայ ամերիկացի խոհարար, ռեստորատոր[1]։ 1938 թվականին նա Սան Ֆրանցիսկոյում բացել է «Օմար Խայամ» ռեստորանը, որը բաց է մնացել ավելի քան 40 տարի[2]։ Նա կարևոր դեր ունեցավ ԱՄՆ-ում հայկական խոհանոցի հանրահռչակման գործում․ եղել է 1948 թվականին ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի կողմից «Տեղահանված մարդկանց մասին» օրենքի հաստատումով` «Հայրենազուրկ հայերի օգնության ամերիկյան ազգային կոմիտեի» նախագահը[3]։ Մինչև 1952 թվականը իրականացրել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Գերմանիայում, Ավստրիայում, Իտալիայում հայտնված 4,5 հզ. ռազմագերի-տարագրյալ հայերի փոխադրումն ու բնակեցումը ԱՄՆ-ում[4] :
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարտիկյանը ծնվել է 1903 թվականի նոյեմբերի 7-ին, Բաբերդ քաղաքում, այն ժամանակվա Օսմանյան կայսրությունում (այժմ՝ Թուրքիա), Մագար Մարտիկյանի և Հայկանուշ Ամիրյանի ընտանիքում։
Մարտիկյանը մեծացել է Կոստանդնուպոլիսի Սկյուտար թաղամասում։ Մարտիկյանի հայրական ընտանիքի անդամները եղել են մարտիկներ, այդտեղից էլ առաջացել է նրանց ազգանունը։ Նրա մայրական ընտանիքը՝ Ամիրյանները, ազդեցիկ ու հզոր ընտանիք են եղեկ Բաբերդում։ Մարտիկյանի մայրը եղել է հայ հեղափոխական գործիչ Գրիգոր Ամիրյանի քույրը։
Մարտիկյանի հայրը՝ Մագարը, մոտ 250 էթնիկ հայ մտավորականներից է եղել, որոնք ձերբակալվել էին 1915 թվականի ապրիլի 24-ին։ Նրա ձերբակալությունից հետո Ամիրյանները դուրս են եկել իրենց տներից և երթով շարժվել դեպի Երզնկա։
Մարտիկյանի մորական տատը՝ Վարդանուշ Ամիրյանը, ինքնասպան է եղել՝ ցած նետվելով Եփրատ գետը, մինչդեռ Ամիրյան ընտանիքի մնացած անդամները կա՛մ ծեծի ենթարկվել, կա՛մ ողջ-ողջ այրվել։
Մարտիկյանը ականատես է եղել մոր ընտանիքի կոտորածին և ցանկացել է վրեժխնդիր լինել նրանց մահվան համար և ապացուցել մորը, որ ինքը իսկական մարտիկ է։
Մարտիկյանը փախել է տնից և միացել հայկական կամավորական ստորաբաժանումներին, որոնց բարձրաստիճան անդամ է եղել իր մորեղբայրը՝ Գրիգոր Ամիրյանը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Մարտիկյանը վերադարձել մոր մոտ։
1920 թվականի ամռանը Մարտիկյանն աշխատել է «Մերձավոր Արևելքի օգնության» կազմակերպության կապիտան Էդի Ֆոքսի և Ջորջ Դ. Ուայթի հետ՝ ստեղծելու «Հայ տղա» սկաուտների միավորումը։ Դա տևեց շատ կարճ, քանի որ Թուրքիան և Ռուսաստանը համատեղ հարձակվեցին Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վրա։ Մարտիկյանը կոչ արեց իր հայրենակից երիտասարդներին շարունակել պայքարը հանուն ազատության։ Երբ նա վերադարձել է մարտի դաշտ, նրան գերել են ու բանտարկել։
Երկու տարի բանտում անցկացնելուց հետո Մարտիկյանի համար միջնորդել է Ջորջ Դ. Ուայթը, ում հետ նա հանդիպել է մի քանի տարի առաջ։ Վերջինս թուրք բանտապետին ասել է, որ Մարտիկյանը ԱՄՆ քաղաքացի է և պահանջել է ազատել նրան։
Ազատ արձակվելուց հետո Մարտիկյանը մեկնել է Սկյուտար թաղամաս՝ մոր և իր ողջ մնացած ընտանիքի անդամների մոտ, որոնք խորհուրդ են տվել նրան մեկնել ԱՄՆ։
Մարտիկյանի նավը Սկյուտարի նավահանգստից հեռանալուց մեկ ժամ անց թուրք ոստիկանները մտել են իրենց բնակարան և պահանջել բացահայտել որդու գտնվելու վայրը։ Հայկանուշը հայտարել է , որ իր որդին հեռացել է այս աշխարհից և մտել նոր աշխարհ։ Այնուամենայնիվ, թուրք ոստիկանները թալանել են տունը և վերջապես հեռացել՝ ենթադրելով, որ նա մահացել է։
Ժամանում ԱՄՆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարտիկյանը Էլլիս կղզի է ժամանել 1922 թվականի հուլիսի 24-ին։ Նա, ինչպես յուրաքանչյուր ներգաղթյալ, անցել է բոլոր քայլերը՝ երկիր մուտք գործելու օրինական թույլտվություն ստանալու համար։
Սան Ֆրանցիսկո ժամանելուց հետո նա որպես աման լվացող աշխատանքի է անցել սրճարանում։
Հետագայում նշանակվել է ռեստորանի մենեջեր
1928 թվականին նրան շնորհվել է Միացյալ Նահանգների քաղաքացիություն։ Հաջորդ երկու տարիների ընթացքում նա որպես խոհարար աշխատել է զբոսաշրջային նավի վրա։ Նա տիրապետել է խոհարարությանը, իմացել է հայկական, ինչպես նաև միջազգային խոհանոցների մասին։
1930 թվականին նա տեղափոխվել է Ֆրեզնո, Կալիֆորնիա, որտեղ միացել է կենսունակ հայ գաղթական համայնքին: Նա իր կնոջ՝ Նազենիգի հետ բացել է Ֆրեզնոյի ճաշի վաճառասեղանը, որը կոչվում էր Օմար Խայամի՝ պարսիկ հայտնի բանաստեղծի անունով[5]: Չնայած շարունակվող Մեծ ճգնաժամին, նա ունեցել է շատ հաճախորդներ։ Ինչպես նա հաճախ էր նշում, իր երազանքն էր սովորեցնել ամերիկացիներին լավ սնվել:
1935 թվականին Մարտիկյանը կազմակերպել է իր մոր ժամանումը Բուխարեստ, Ռումինիա, որտեղ ապրել է իր եղբայրը՝ Գրիգոր Ամիրյանը։ Կարճ ժամանակ անց՝ 1936 թվականի փետրվարին, Հայկանուշը վիրահատության ժամանակ հիվանդացել է թոքաբորբով և օրեր անց մահացել։ Նա թաղվել է Ֆրեզնոյի Արարատ գերեզմանատանը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1942-1954 թվականներին Մարտիկյանը եղել է Միացյալ Նահանգների բանակի սննդի գծով տնօրեն։ 1944 թվականին նա հրատարակել է խոհարարական գիրք՝ «Ընթրիք Օմարում», որը հաջորդ երկու տասնամյակների ընթացքում մի քանի անգամ վերահրատարակվել է։
1945 թվականին նա եղել է սննդի սպասարկողը ՄԱԿ-ի Միջազգային կազմակերպության կոնֆերանսին, որը տեղի ունեցել Սան Ֆրանցիսկոյում և ստեղծել է Միավորված ազգերի կազմակերպությունը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Մարտիկյանը մտավախություն ուներ, որ մորեղբայրը կարող է սպանված լինել։ 1945 թվականի վերջին Մարտիկյանը գտել է նրան: Նրանց վերամիավորումն ապահովելու համար Մարտիկյանը խնդրել է տեղաբնակ դաշնակից գեներալին ապաստան տալ իր մորեղբորն ու ընտանիքին: Մարտիկյանն օգնել է նրանց փախչել Ավստրիա, ապա՝ Իտալիա։
Մարտիկյանը շրջել է աշխարհով մեկ՝ փորձելով համոզել հայերին տեղափոխվել Միացյալ Նահանգներ: Նրա ջանքերի շնորհիվ ավելի քան 5000 հայ ներգաղթել են Միացյալ Նահանգներ։
Մարտիկյանը նկարահանվել է «Սա քո կյանքն է» հեռուստատեսային շոուում, որը հեռարձակվել է 1954 թվականի մայիսի 5-ին, հաղորդավար Ռալֆ Էդվարդսի հետ[6]։
1951 թվականին Մարտիկյանը Նախագահ Հարի Ս. Թրումանի կողմից պարգևատրվել է Ազատության մեդալով՝ Միացյալ Նահանգների բանակի գլխավոր հրամանատարի խորհրդատու աշխատանքի համար։
Մեջբերման մի հատվածում ասվում է. «Ունենալով եռանդուն էներգիա, դիտորդական և վերլուծության ընդգծված ուժ և դինամիկ անհատականություն՝ նա ներգրավել է հրամանատարների և զինվորների խանդավառ հետաքրքրությունը մարտական գոտում տարբեր պայմաններում սննդի պատրաստման և սպասարկման հարցում»:
Մարտիկյանն իր մորեղբորը նշանակել է գլխավոր հայ մեքենագրող, իսկ Սողոմոն Թեհլիրյանին՝ իր օգնական։
Նա շարունակել է գրել և իր ներդրումն ունենալ ձեռնարկատիրական և բարեգործական աշխատանքներում, հիմնադրել է «Հայրենազուրկ հայերի օգնության ամերիկյան ազգային կոմիտեն»։
Ջորջ Մարտիկյանի «Օմար Խայամ» ռեստորանը գտնվել է Սան Ֆրանցիսկոյի Փաուել փողոցի 200 հասցեում՝ Փաուել փողոցի և Օ'Ֆարել փողոցի հյուսիսարևելյան անկյունում գտնվող շենքի նկուղում։ Մուտքը եղել է Օ'Ֆարել փողոցից[7][8]։
1980-ականների կեսերին հրդեհը ոչնչացրեց ռեստորանը։
Մարդիկյանը մահացել է 1977 թվականի հոկտեմբերի 23-ին:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Վիքթոր Մաղաքեան եւ Բ. համաշխարհային պատերազմը». https://arevelk.am/ (անգլերեն). Վերցված է 2023-08-21-ին.
{{cite web}}: External link in|website= - ↑ Keraghosian, Greg (2021-08-16). «The amazing tale of the genocide survivor who changed how SF eats». SFGATE (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022-07-08-ին.
- ↑ Holt, Jane (1944-11-12). «Delights of Armenian Cookery». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Վերցված է 2022-07-08-ին.
- ↑ Sinanian, Vartkes (December 25, 2004). «Remembering A Legend». The Armenian Reporter. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-10-19-ին.
- ↑ Rehart, Catherine Morison (1996). The Valley's Legends and Legacies. Fresno, California: Quill Driver Books.
- ↑ «Ralph Edwards Productions production records». Online Archive of California, California Digital Library. Վերցված է 2022-07-08-ին.
- ↑ «A Couple of Celebrations and Laments». DesignFaith.com. Վերցված է 2009-04-05-ին.
- ↑ Gregorian, Vartan. The Road to Home: My Life and Times(Simon & Schuster, 2004, 0-7432-5565-8).
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Short radio episode Potato Salad by the California Legacy Project.
- A link to a matchbook from Omar Khayyam's
- Online book: Dinner at Omar Kayyam's at Archive.org
