Հուիցիլոպոչթլի
| Հուիցիլոպոչթլի Huitzilopochtli | |
|---|---|
 Հուիցիլոպոչթլի, ինչպես պատկերված է Codex Borbonicus-ում | |
| Տեսակ | Պատերազմի և կամքի Աստված, Արևի և կրակի Տեր Մեքսիկայի հովանավոր աստված Հարավի տիրակալը |
| Դիցաբանություն | Ացտեկներ |
| Սեռ | Արական |
| Երևի համընկնում է | Vitzliputzli? |
| Վայր | Մեզոամերիկա |
| Ծագում | Ացտեկներ, (Մեքսիկա) |
| Անդամակցություն | Տեցկատլիպոկաներ |
| Հայր | Ometecuhtli? |
| Մայր | Coatlicue?[1] և Omecihuatl? |
| Քույր/Եղբայր | Շիպե-Տոտեկ, Տեսկատլիպոկա, Կետցալկոաթլ, Coyolxauhqui? և Malinalxochitl?[1] |
| Ասպարեզ | պատերազմ[1] և Կայծակ[1] |
 Huitzilopochtli Վիքիպահեստում | |
Հուիցիլոպոչթլի ( Նահուատլ`Huītzilōpōchtli ) արեգակնային, պատերազմի զոհաբերության աստվածությունն է Ացտեկների կրոնում[2]։ Նա նաև Ացտեկների և նրանց մայրաքաղաքի՝ Տենոչտիտլանի հովանավոր Աստվածն է։ Նա օգտագործում էր Սյուհքոաթլ՝ կրակե օձին, որպես զենք՝ այդպիսով նաև կապելով Հյուիցիլոպոչթլիին կրակի հետ։
Իսպանացիները աստվածության անունը գրանցել են որպես Հուիչիլոբո։ Ացտեկների կայսրությունը հայտնագործելու և նվաճելու ժամանակ նրանք գրեցին, որ մարդկային զոհաբերությունը տարածված էր պաշտամունքի արարողությունների ժամանակ։ Դրանք հաճախակի էին տեղի ունենում ողջ տարածաշրջանում։ Երբ կատարում էին, սովորաբար օրական մի քանի զոհեր էին զոհաբերվում բազմաթիվ տաճարներից որևէ մեկում[3]։
Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շարունակվում է անհամաձայնություն լինել Հուիցիլոպոչթլիի անվան ամբողջական նշանակության շուրջ[4]։ Ընդհանրապես համաձայնվում է, որ կան երկու տարր՝ huītzilin «կոլիբրի» և ōpōchtli «ձախ կողմը»։ Անունը հաճախ թարգմանվում է որպես «Ձախ ձեռքի կոլիբրի» կամ «Հարավի կոլիբրի»՝ հիմնվելով այն բանի վրա, որ ացտեկների տիեզերաբանությունը հարավը կապում է մարմնի ձախ կողմի հետ[5][6]։
Այնուամենայնիվ, Ֆրենսիս Քարտունենը նշում է, որ դասական նահուատլում միացություններում սովորաբար գլխավորը վերջին բառն է, ինչը ենթադրում է, որ ավելի ճշգրիտ թարգմանությունը կարող է լինել «կոլիբրիի ձախ (կամ հարավային) կողմը»։
Կոլիբրին հոգևորապես կարևոր էր ացտեկների մշակույթում։ Դիեգո Դուրանը նկարագրում է այն, ինչ թվում է, թե կոլիբրին ձմեռում է ծառի վրա, ինչ-որ չափով, ինչպես դա անում է սովորական աղքատ կամքը։ Նա գրում է. «Թվում է, թե մեռած է, բայց գարնան գալուստին ... փոքրիկ թռչունը վերածնվում է»[7]։
Ծագման պատմություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան մի քանի ծագման դիցաբանություններ, որոնք նկարագրում են աստվածության սկիզբը։ Մի պատմություն պատմում է տիեզերական արարման և դրանում Հյուիցիլոպոչթլիի դերի մասին։ Ըստ այս լեգենդի, նա չորս երեխաներից ամենափոքր որդին էր. նրա ծնողները Օմետեոտլ (Թոնակատեցուհտլի և Թոնակացիհուատլ) ստեղծող զույգն էին, մինչդեռ նրա եղբայրներն էին Քեցալկոատլը («Թանկագին օձ»), Սիփե Տոտեցը («Մեր Տերը փչեց»), և Տեցկատլիպոկան («Ծխող հայելի»)։ Մայրն ու հայրը նրան և Քեցալկոատլին հրահանգել են կարգի բերել աշխարհը։ Հյուիցիլոպոչտլին և Քեցալկոատլը միասին ստեղծեցին կրակը, առաջին արական և իգական մարդկանց, Երկիրը և Արևը[8]։
Մեկ այլ ծագման պատմություն պատմում է կատաղի աստվածուհու՝ Քոաթլիկու մասին, որը հղիացել է, երբ նա ավլում էր փետուրների գունդը Կոատեպեկ լեռան վրա («Օձի բլուր»; Տուլա, Իդալգո)[9][10][11]։ Նրա մյուս երեխաները, որոնք արդեն լիովին մեծացել էին, չորս հարյուր արական սեռի ներկայացուցիչներ էին և կին աստվածությունը՝ Քոյոլքսաուհկի։ Այս երեխաները, զայրացած իրենց մոր հղիանալու ձևից, դավադրաբար սպանել են նրան[12]։ Հուիցիլոպոչթլին դուրս է եկել մոր արգանդից ամբողջ զրահով և լիովին մեծացել, կամ պատմության այլ տարբերակներում պայթել է արգանդից և անմիջապես հագել իր հանդերձանքը[13]։ Նա հարձակվել է ավագ եղբայրների և քրոջ վրա՝ պաշտպանելով մորը՝ գլխատելով քրոջը և դին նետելով լեռան գագաթից։ Նա հետապնդում էր նաև իր եղբայրներին, որոնք փախան նրանից և ցրվեցին ամբողջ երկնքում[8]։
Հուիցիլոպոչթլին առասպելաբանության մեջ դիտվում է որպես արև, մինչդեռ նրա բազմաթիվ եղբայրները ընկալվում են որպես աստղեր, իսկ նրա քույրը որպես լուսին։ Ացտեկների աշխարհայացքում սա է պատճառը, որ Արեգակն անընդհատ հետապնդում է Լուսնին ու աստղերին։ Դա է նաև պատճառը, որ այդքան կարևոր էր Հուիցիլոպոչթլիի համար տուրք մատուցելը որպես Արևի սնուցում։ Եթե Հուիցիլոպոչթլին բավականաչափ ուժ չունենար պայքարելու իր քույր-եղբայրների հետ, նրանք կկործանեին իրենց մորը և այդպիսով աշխարհը։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հուիցիլոպոչթլին Մեքսիկական ցեղի հովանավոր աստվածն էր։ Ի սկզբանե, նա քիչ նշանակություն ուներ Նահուա ժողովուրդների համար, բայց ացտեկների վերելքից հետո Տլաքելելը բարեփոխեց նրանց կրոնը և Հուիցիլոպոչթլիին դրեց նույն մակարդակի վրա, ինչ Կեցալկոատլը, Տլալոկը և Տեզկատլիպոկան՝ դարձնելով նրան արեգակնային աստված։ Սրա միջոցով Հուիցիլոպոչթլին փոխարինեց Նանահուացինին՝ արեգակնային աստծուն Նահուայի լեգենդից։ Ասում էին, որ Հուիցիլոպոչթլին մշտական պայքարի մեջ էր խավարի հետ և պահանջում էր սնուցում զոհաբերությունների տեսքով՝ ապահովելու համար, որ արևը գոյատևեր 52 տարվա ցիկլում, որը հիմք է հանդիսացել շատ մեսոամերիկյան առասպելների։
Կային հատկապես սուրբ տոնական 18 օրեր, որոնցից միայն մեկն էր նվիրված Հուիցիլոպոչթլիին։ Այս տոնակատարության օրը, որը հայտնի է որպես Տոխցատլ[14], ընկնում է մեքսիկական օրացույցի տասնհինգերորդ ամսվա ընթացքում։ Փառատոնի ընթացքում գերիներին ու ստրուկներին բերում ու հանդիսավոր կերպով սպանում էին[15]։
Ամեն 52 տարին մեկ Նահուաները վախենում էին, որ աշխարհը կավարտվի այնպես, ինչպես իրենց լեգենդների մյուս չորս ստեղծագործությունները։ Տլացաելելի օրոք ացտեկները հավատում էին, որ կարող են մարդու արյունով ուժ տալ Հուիցիլոպոչթլիին և դրանով իսկ հետաձգել աշխարհի վերջը, առնվազն ևս 52 տարով։
Ռաֆայել Տենայի «El Calendario Mexica y la Cronografia» գրքում, որը հրատարակվել է Մեքսիկայի մարդաբանության և պատմության ազգային ինստիտուտի կողմից, հեղինակը նշում է նահուատլ ամսվա Պանկետցալիզթլի ամսվա վերջին օրը որպես վերածննդի տոնակատարության ամսաթիվ։ Տեր Հուիցիլոպոչթլին Կոատեպեկի գագաթին (Օձի բլուր); Դեկտեմբերի 9-ը՝ Հուլյան օրացույցով կամ դեկտեմբերի 19-ը՝ Գրիգորյան օրացույցով՝ նահանջ տարվա դեկտեմբերի 18-ը։
Զոհաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.png)
Ծիսական զոհաբերությունը և ինքնաարյունահեղությունը հիմնական ընծաներն էին։ Ացտեկները ամեն օր կատարում էին ծիսական անձնազոհություն (որը նաև կոչվում է ինքնազոհաբերություն կամ արյունահեղություն)[16]։ Ացտեկները կարծում էին, որ Հուիցիլոպոչթլիին անհրաժեշտ է ամենօրյա սնուցում (tlaxcaltiliztli)՝ մարդկային արյան և սրտերի տեսքով, և որ նրանք, որպես «արևի մարդիկ», պարտավոր են ապահովել Հուիցիլոպոչթլիին իր սնուցմամբ[17]։
Երբ ացտեկները մարդկանց զոհաբերում էին Հուիցիլոպոչթլիին, զոհին դնում էին զոհաբերության քարի վրա[18]։ Այնուհետև քահանան օբսիդիանի կամ կայծքարի շեղբով կտրում էր որովայնը[19]։ Սիրտը դեռ բաբախելով կպոկվեր և կպահվեր դեպի երկինք՝ ի պատիվ Արևի Աստծո։ Այնուհետև մարմինը ցած կնետվեր բուրգը, որտեղ կարելի էր գտնել Քոյոլքսաուհկի քարը։ Քոյոլքսաուհկի քարը վերստեղծում է Քոյոլքսաուհկիի պատմությունը՝ Հուիցիլոպոչթլիի քրոջը, ով մասնատվել է լեռան ստորոտում, ճիշտ այնպես, ինչպես զոհաբերված զոհերն էին[20]։ Դիակը կտանեին և կամ դիակիզեին, կամ տրվեին զոհին բռնելու համար պատասխանատու մարտիկին։ Նա կա՛մ մարմինը կտոր-կտոր էր անում և որպես ընծա ուղարկում կարևոր մարդկանց, կա՛մ օգտագործում էր այդ կտորները ծիսական մարդակերության համար։ Այդպիսով մարտիկը մեկ քայլ կբարձրանա ացտեկների սոցիալական դասերի հիերարխիայում, մի համակարգ, որը պարգևատրում էր հաջողակ մարտիկներին[21]։
Պանկետցալիզտլիի փառատոնի ժամանակ, որի հովանավորն էր Հուիցիլոպոչթլին, զոհաբերությունները զարդարվում էին Հյուիցիլոպոչտլիի հագուստի և մարմնի կապույտ ներկի ձևով, նախքան նրանց սրտերը զոհաբերությամբ կհեռացվեին։ Հուիցիլոպոչթլիի ներկայացուցիչները, որոնք կոչվում էին թեիքսիպտլա, նույնպես երկրպագում էին, որոնցից ամենակարևորը Տեմպլո Մայորում էր, որը պատրաստված էր զոհաբերական արյունով խառնված խմորից[22]։
Ռազմիկները, ովքեր զոհվել են ճակատամարտում կամ որպես զոհ մատուցել Հուիցիլոպոչթլիին, կոչվում էին քուահտեկա («արծվի ժողովուրդ»)։ Պատերազմը և՛ մարդկային, և՛ նյութական տուրքի կարևոր աղբյուր էր։ Մարդկային տուրքը օգտագործվում էր զոհաբերության նպատակով, քանի որ համարվում էր, որ մարդկային արյունը չափազանց կարևոր է և, հետևաբար, հզոր։ Ըստ ացտեկների դիցաբանության՝ Հուիցիլոպոչթլիին արյուն էր անհրաժեշտ որպես սնունդ, որպեսզի շարունակեր իր քրոջն ու բազմաթիվ եղբայրներին հեռու պահել, երբ նա հետապնդում էր նրանց երկնքով։
-
Մարդկային զոհաբերություններ, ինչպես ցույց է տրված Magliabechiano Codex-ում -
Codex Tudela.
.jpg)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Encyclopedia of Ancient Deities — 1 — Jefferson: McFarland & Company, 2000. — P. 226. — 597 p. — ISBN 0-7864-0317-9
- ↑ «The Teteo». Teochan (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ Bernal Diaz del Castillo (2012). The True History of The Conquest of New Spain. Hackett Publishing Company, Incorporated. ISBN 978-1-60384-817-6.
- ↑ Karttunen, Frances (1992). An Analytical Dictionary of Nahuatl. University of Oklahoma Press. էջեր 91. ISBN 978-0-8061-2421-6.
- ↑ aunque el término ha sido traducido habitualmente como 'colibrí zurdo' o 'colibrí del sur', existe desacuerdo entorno al significado ya que el ōpōchtli 'parte izquierda' es el modificado y no el modificador por estar a la derecha, por lo que la traducción literal sería 'parte izquierda de colibrí', ver por ejemplo, F. Karttunen (1983), p. 91
- ↑ «Huitzilopochtli». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
- ↑ Diego Durán (1971). Book of Gods and Rites. Translated by Fernando Horcasitas and Doris Heyden. University of Oklahoma Press. LCCN 73-88147. «For six months of the year [the huitzitzilin] is dead, and for six it is alive. And, as I have said, when it feels that winter is coming, it goes to a perennial, leafy tree and with its natural instinct seeks out a crack. It stands upon a twig next to that crack, pushes its beak into it as far as possible, and stays there for six months of the year—the entire duration of the winter—nourishing itself with the essence of the tree. It appears to be dead, but at the advent of spring, when the tree acquires new life and gives forth new leaves, the little bird, with the aid of the tree's life, is reborn. It goes from there to breed, and consequently the Indians say that it dies and is reborn.»
- ↑ 8,0 8,1 Read, Kay Almere (2000). Mesoamerican Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs of Mexico and Central America. Oxford: Oxford University Press. էջ 193. ISBN 978-0-19-514909-8.
- ↑ Coe, Michael D. (2008). Mexico: From the Olmecs to the Aztecs. London: Thames & Hudson. էջեր 216.
- ↑ Durán, Fray Diego (October 1994) [1581]. The History of the Indies of New Spain. Translated by Heyden, Doris. University of Oklahoma Press. էջ 584. ISBN 978-0-8061-2649-4.
- ↑ Jordan, David K. (2016 թ․ հունվարի 23). «Readings in Classical Nahuatl: The Murders of Coatlicue and Coyolxauhqui». UCSD. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 12-ին.
- ↑ Coe, Michael D. (2008). Mexico: From the Olmecs to the Aztecs. London: Thames & Hudson. էջեր 217.
- ↑ «The Birth of Huitzilopochtli, Patron God of the Aztecs» (PDF). Porteau High School. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
- ↑ Read, Kay Almere (2000). Mesoamerican Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs of Mexico and Central America. Oxford: Oxford University Press. էջ 194. ISBN 978-0-19-514909-8.
- ↑ Brinton, Daniel (1890). Rig Veda Americanus. Philadelphia. էջեր 18.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ «Self-sacrifice». www.mexicolore.co.uk. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ «Huitzilopochtli | Aztec God of War & Sun Worship | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ Bernardino de Sahagún, Historia General de las Cosas de la Nueva España (op. cit.), p. 76
- ↑ Sahagún, Ibid.
- ↑ Carrasco, David (1982). Quetzalcoatl and the irony of empire: myths and prophecies in the Aztec tradition. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0226094878. OCLC 8626972.
- ↑ Duverger, Christian (2005). La flor letal: economía del sacrificio azteca. Fondo de Cultura Económica. էջեր 83–93.
- ↑ Boone, Elizabeth. «Incarnations of the Aztec Supernatural: The Image of Huitzilopochtli in Mexico and Europe». Transactions of the American Philosophical Society. 79.