Խամ ու խոպան հողեր

հասկացություն
Ենթակատեգորիա	• Խոտհարքներ; • տափաստան
Թեմայով վերաբերում է	դաշտ, գյուղատնտեսություն
Երկիր	ԽՍՀՄ
Նշանակալից իրադարձություն	Virgin Lands campaign

Խամ ու խոպան հողեր, բնական բուսական ծածկոցով, բոլորովին չհերկված (խոպան) կամ վարելուց ու մշակելուց հետո երկար ժամանակ անմշակ թողնված (խամ) հողեր։ Հարուստ են հումուսով, ազոտով և հանքային այլ նյութերով, ամրացած են, ունեն լավ կառուցվածք, ինքնատիպ ջրային ռեժիմ։

Կարելի է առանձնացնել խոպան հողերի հետևյալ տիպերը.

Տափաստանային խոպան՝ սևահողերի և շագանակագույն հողերի սահմաններում, ունի համատարած բնական խոտածածք։
Հարավային տափաստանների և կիսաանապատների խոպան հողեր, գտնվում են ուժեղ երաշտի, բաց շագանակագույն, գորշ և մոխրագույն հողերի շրջաններում, պատված են նոսր խոտային և կիսաթփուտային բուսականությամբ։ Դրանցից կան Կենտրոնական և Հարավային Ղազախստանում, Միջին Ասիայում, Ադրբեջանում, Հայաստանի որոշ շրջաններում։ Հողն այստեղ աղքատ է հումուսով, խոնավությունն անբավարար է։
Գետահովտային հողեր, հանդիպում են տարբեր բնական գոտիներում (մեծ մասամբ ոչ սևահողերում)։ Հարուստ են հումուսով, ունեն բավարար խոնավություն։ Հաճախ ճահճացած են՝ ծածկված թփուտով և անտառով։ Իրացման համար անհրաժեշտ է դրանք չորացնել և մաքրել ծառերից։
Տարբեր տիպի տորֆաճահճային հողեր, ընդարձակ զանգվածներ կան Ռուսաստանի եվրոպական մասի ոչ սևահողային գոտում, Բելառուսիայում, Մերձբալթիկայում, Ուկրաինայում, Սիբիրում, Հեռավոր Արևելքում, Վրաստանում (Կոլխիդա) և այլուր։
Անջրդի մարգագետիններ և արոտավայրեր, գտնվում են գլխավորապես ճահճա-պոդզոլային տիպի հողերի սահմաններում։
Մանրանտառով և թփուտներով պատված հողեր, մասամբ օգտագործում են որպես արոտավայր։ Տարածված են Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի տայգայի ու ենթատայգայի շրջաններում։ Խոպան հողերի ոչ մեծ զանգվածներ կան մերձարևադարձային պոդզոլների ու կարմրահողերի սահմաններում։

Հայաստանում կան անմշակ կիսաանապատային, քարքարոտ հողեր և աղուտներ։

Նկարագրություն

Սակավաբնակ տափաստանային շրջաններում վարելահողերի մի մասը թողնվել է խոպան և փոխարենը վարել են նախկինում Խոպան թողնված հողամասերը: Կարճաժամկետ (8-15 տարի) Խոպանը տափաստանային շրջաններում անվանում են ցելադաշտ, իսկ անտառատափաստանային շրջաններում՝ անդրհարոս: Առաջին 2-3 տարիներին խոպանում աճում են 1-2-ամյա բույսեր (մոլախոտային հարոս), հաջորդ 5-7 տարվա ընթացքում տիրապետող են ընդերացողունավոր բույսերը (գլխավորապես սեզը), որոնք հողի խտացմանը զուգընթաց փոխվում են նախփուխր թփային, ապա՝ լրիվ թփային խոտաբույսերով (շյուղախոտ և այլն): Փետրախոտի հայտնվելուց հետո Խոպանը ստանում է խամուխոպանի հատկանիշ: Հետագայում աճում է մարգագետնային և տափաստանային պայմաններին բնորոշ բուսականություն:

Խոպանի մանրակրկիտ մշակման դեպքում դրանք հնարավոր է 3-4 տարի անընդհատ օգտագործել գարնանացան ցորենի և այլ հացաբույսերի մշակության համար: Այնուհետև ներմուծում են 3-5-դաշտյա ցանքաշրջանառություններ՝ մաքուր ցելի և ցորենի շարային տեղաբաշխմամբ: Խոպանի (նաև խամուխոպանի) առաջին մշակման ժամանակ նա խախոփիկ ունեցող գութանի միջոցով կատարվում է խորավար՝ խնամքով ճմերը լցափակելով ակոսի հատակում: Լավ արդյունք է տալիս Խոպանի վարը վաղ գարնանը (քանի դեռ խոնավություն կա) կամ ըստ մաքուր ցելի տիպի հետագա մշակմամբ՝ ամռան սկզբում: Հետագա տարիներին յուրացված հողերում (հատկապես՝ թեթև հատիկաչափային կազմով) կիրառվում են հողի հողապաշտպան մշակում՝ հարթակտրիչներով և այլ անխոփաթև գործիքներով:

Խոպանի շերտն առավել մեծ արժեք է ներկայացնում կարծր ցորենի և կորեկի համար:

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Գյուղատնտեսական հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում-Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 7)։