Գեղարքունի
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Գեղարքունի (այլ կիրառումներ)
| Գեղարքունի | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.png) Գեղարքունի իշխանի պատկերազարդում | ||||||||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||||||||
| Salmo ischchan gegarkuni
Kessler
|
||||||||||||||||||
| Հայերեն տարանուններ | ||||||||||||||||||
Ամառային իշխան | ||||||||||||||||||
|
|
Գեղարքունի (լատին․՝ Salmo ischchan gegarkuni), սաղմոնաձկների ընտանիքի ձուկ, որը գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում։ Համարվում է Սևանի իշխանի 4 ենթատեսակներից մեկը։
Արտաքին կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համեմատաբար խոշոր ձուկ է։ Մարմինը գլանաձև է, երկարությունը՝ 35-40 (երբեմն մինչև 90) սմ, զանգվածը՝ մինչև 16 կգ։
Էկոլոգիական խմբեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարածված է միայն Սևանա լճում, որտեղ ըստ բազմացման տեղի և աճման արագության՝ առաջացնում է 2 էկոլոգիական խումբ, որոնցից մեկը կոչվում է «յաբանի»։ Վերջինս տարբերվում է ավելի փոքր աչքերով, լայն ճակատով, բարձր մարմնով։ Ճարպային լողակը գտնվում է մեջքային և պոչային լողակների միջև։ Բերանը համեմատաբար մեծ է։ Էգերի ծնոտները հավասար երկարություն ունեն, իսկ արուների ստորին ծնոտը երկար է վերինից։ Բերանը զինված է ծնոտների, քմոսկրերի, խոփոսկրերի և լեզվի վրա գտնվող լավ զարգացած ատամներով։ Թեփուկները մանր են, կողագծում՝ 103-112 հատ։ Մեջքային լողակում ճառագայթները 13-ն են, հետևալողակում՝ 11-12։ Խռիկային առաջին աղեղի վրա գտնվում են 17-22 երկար ու սրածայր առէջներ։
Մարմնի գունավորումն անմիջականորեն կախված է սեռական գեղձերի հասունացումից։ Մանրաձկները մինչև 1 տարեկանը դեղնականաչավուն են՝ ուղղահայաց դարչնագույն շերտերով։ Սեռահասուն առանձնյակները բազմացման շրջանից դուրս արծաթափայլ են՝ երկնագույն, ծիրանագույն, կանաչավուն, երբեմն՝ բաց ոսկեգույն նրբերանգներով։
Մարմինը ի տարբերություն ձմեռային իշխանի՝ պատված է ավելի մեծ տրամագիծ ունեցող սև, կլորավուն բծերով, որից ընդհանուր գունավորումն ավելի մուգ է թվում։ Լողակները մոխրագույն են։
Բազմացում և զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էգերը սեռահասուն են դառնում կյանքի երկրորդ տարում։ Բազմանում է գարնանը։ Այդ ընթացքում արուների վրա հայտնվում են խալեր ու մգանում, թեփուկները թաղվում են մաշկի մեջ և գրեթե չեն երևում, արծաթափայլ գունավորումն անհետանում է, ատամները երկարում են, ստորին ծնոտի ծայրին առաջանում է կեռ ելուստ։ Մարմինը ծածկվում է լորձով։ Էգերի մոտ այդ փոփոխությունները շատ ավելի թույլ են արտահայտվում։
Բազմանում է աշնանը՝ լճի մեջ թափվող գետերի (Գավառագետ, Ձկնագետ, Ծակքար, Մաքենիս, Մասրիկ և այլն) գետաբերանից մի քանի կմ հեռավորության վրա։ Գետի խճապատ հատակին «կառուցում» է 40-60 սմ երկարությամբ, 20-30 սմ լայնությամբ և և 5-10 սմ խորությամբ փոսիկներ, որտեղ և կատարվում է ձվադրումը։ Բեղունությունը կարող է հասնել մինչև 3 հազար ձկնկիթի։ Նորածին թրթուրներն առաջին 10-15 օրը սնվում են դեղնուցապարկի պաշարանյութերով, այնուհետև՝ մանր կենդանիներով։ Հասնելով 4-9 սմ երկարության՝ մանրաձկները վերադառնում են լիճ մինչև սեռահասուն դառնալը։
Սննդառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սնվում է ջրային իշուկներով, միջատներով և նրանց թրթուրներով, տզրուկներով, ստորակարգ խեցգետնակերպներով։ Խոշոր առանձնյակները կարող են սնվել նաև մանր ողնաշարավորներով՝ ձկներով, երկկենցաղներով։
Տնտեսական նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մինչև XX դ. 80-ական թվականներին Սևանա լճում ունեցել է արտադրական նշանակություն։ Նրա պաշարները լրացվել են լճի ափերին գտնվող ձկնաբուծարաններում աճեցված թրթուրների և մանրաձկների պարբերաբար բացթողմամբ։
Հատուկ պահպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնական միջավայրում գտնվում է ոչնչացման վտանգի տակ։ Կլիմայավարժեցվել է Իսիկ Կուլ (Ղրղզստան) լճում, որտեղ ունի արդյունաբերական նշանակություն։ Ներկայումս Արարատյան դաշտի, Վայոց ձորի մարզի մի շարք ձկնատնտեսություններում արհեստական պայմաններում բազմացնելու և աճեցնելու հաջող փորձեր են կատարվում։
Սպառնացող վտանգներից է ձվադրային գետերի ջրային ռեժիմի փոփոխությունը, աղտոտումը, բնական վերարտադրման պայմանների խախտումը, լճում և ձվադրային գետերում որսագողությունը[1]։
Մշակված են արհեստական բազմացման մեթոդները։ Ներկայումս հանրապետության ձկնաբուծարաններում տարեկան աճեցվում է մինչև 10-15 տոննա ապրանքային ձուկ։ 1978 թվականից որսը Սևանա լճում արգելված է[1]։
Պահպանվում է «Սևան» ազգային պարկում[1]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Հայաստանի Կարմիր գիրք. Երևան: Հայաստանի բնապահպանության նախարարություն. 2010. ISBN 978-99941-2-420-6.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|