Բաշկիրական բանահյուսություն
| Բաշկիրական բանահյուսություն | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | ժողովրդական բանահյուսություն |
| Բնագիր լեզու | բաշկիրերեն |
Բաշկիրական բանահյուսություն, բաշկիր ժողովրդի բանավոր ժողովրդական արվեստը, որը ներկայացված է աշխատանքային, ծիսական և առօրյա երգերով, հեքիաթներով, լեգենդներով, էպոսներով, առածներով և ասացվածքներով և այլն։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկիրական բանահյուսությունը դարերի ընթացքում ստեղծվել և բանավոր փոխանցվել է սերնդից սերունդ։ Բաշկիրական բանահյուսության թեման հին բաշկիրների հայացքներն են բնության, բարոյական իդեալների, նրանց կյանքի և ձգտումների վերաբերյալ։ Ժողովրդի գիտելիքների աղբյուրը բանահյուսությունն է եղել։ Բանահյուսության առանձնահատկություններից են նրա բանավոր փոխանցումը, իմպրովիզացիան և կոլեկտիվ կատարումը։
Բաշկիրական բանահյուսության ժանրերից են՝ հեքիաթ, էպոս, կուլյամաս (ծաղրապատում), առակ, լակապ, կուլյամաս-հանելուկ, ձանձրալի հեքիաթ, երգիծանք, այլաբանություն, առած, ասացվածք, հանելուկ, նասիհատ (խրատ)[1] և այլն։
Ըստ մարդկանց սոցիալական և առօրյա գործունեության մեջ ներգրավվածության՝ բաշկիրական բանահյուսությունը բաժանվում է ծիսական, մանկական և այլն։
Բաշկիրներն ունեն հարուստ երգային ֆոլկլոր։ Տոնախմբությանը և զվարճությանը ուղեկցում էին ծիսական պարային, կատակերգական, խաղային երգեր։ Տարածված է եղել չաշտուշկան, բաիթը։ Շատ բաիթներ նվիրված էին ողբերգական իրադարձություններին։ Օրինակ, «Սակ-Սոկ»[2] բաիթում խոսում է մոր կողմից անիծված եղբայրների մասին։ Տարածված են ժողովրդական բանահյուսության փոքր ժանրերը, ինչպիսիք են հմայությունները, զվարճախոսությունները, հանելուկները, ասացվածքները, ասույթները, նշանները։
Բաշկիրների շրջանում մանկական բանահյուսությունից տարածված են համրանքով ոտանավորները (считалки), ծաղրանքները (дразнилки) և հմայախոսությունները։
Բաշկիրական Հանրապետությունում հրատարակվում են բանահյուսության ժողովածուներ.
- «Բաշկիրական ժողովրդական արվեստ» («Башҡорт халыҡ ижады»), որում բանահյուսությունը համակարգված է ըստ ժանրերի։ Ընդհանուր առմամբ թողարկվել է 18 հատոր[3]։
- «Երգեր և բաիթներ» (Йырзар hэм бэйеттэр) (1981)
- Հեքիաթներ, լեգենդներ, բանավոր պատմություններ։ Սեսենդերների ստեղծագործությունը (Экиэттэр, риуэйэттэр, хикэйэлэр. Сэсэндэр ижады) (1982):
Բաշկիրական բանահյուսություն հավաքորդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկիրական գրական բանահյուսության առաջին հավաքորդներն են եղել գրողներ և գիտնականներ Պ. Ռիչկովը, Պ. Պալլասը, Ի. Լեպեխինը, Ի. Գեորգին, Վ. Տատիշչևը (XVIII դ.), Տ. Բելյաևը, Պ. Կուդրյաշովը, Ա. Պուշկինը, Վ. Դալը, Լ. Սուխոդոլսկի, Ա. Բեսսոնով (հեքիաթներ), Մուխամետշա Բուրանգուլով (էպոս Ուրալ-բատիր) և ուրիշներ։ Երաժշտական բանահյուսության հավաքորդներ են եղել՝ կոմպոզիտորներ Ա. Ալյաբև, Կ. Շուբերտ, Ս. Ռիբակով (XIX դ.), Ի. Սալտկով, Լ. Լեբեդինսկին, Լ. Աթանովան և այլք։ Բանահյուսության հավաքորդներ են եղել բաշկիրներից Ս. Կուկլյաշևը, Մ. Բեկչուրինը, Յու. Ամինևը, Բ. Յուլևը, Մ. Կուվատովը, Մ. Ումետբաևը, Ֆ. Տույկինը, Մ. Բուրանգուլովը, Մ. Գաֆուրին, Շ. Բաբիչը և ուրիշներ։
Բաշկիրական բանահյուսության հավաքագրման, համակարգման և հրապարակման ուղղությամբ ներդրողներից են.
- Գաբիտ Արգինբաև (Գաբիտ-սեսեն), գրել է «Ուրալ-բատիր», «Իդել և Յայիկ», «Ակբուզատ», «Կուսյակ-բի», «Ուրց», «Բատիրշա», «Կարասակալ», «Յուլայ և Սալավատ»[4], «Խարիմուլլա» լեգենդները։
- Մուխամետշա Բուրանգուլով, նրան են պատկանում ստեղծագործությունները՝ «Բաշկիրական լեգենդներ», «Էպոս բատիրների մասին», ժողովրդական էպիկական բանաստեղծություններ (կուբաիրներ), «Հայրենական պատերազմ», «Յուլայ և Սալավաթ», «Կարասակալ», ձայնագրել և խմբագրել է էպոսներ, հեքիաթներ, երգեր, կուբայրներ. Դրանցից են «Ուրալ-բատիր», «Ակբուզատ» էպոսը, «Ալփամիշ» հեքիաթը և այլն։
- Կիրեյ Մերգեն (Կիրեև Ախնաֆ Կուրիևիչ), «Ռազմական բանահյուսություն», «Բաշկիր ժողովրդի էպիկական հուշարձանները» գրքերի հեղինակն է։
- Խարիսով Ախնաֆ Իբրագիմովիչ, «Բաշկիր ժողովրդի գրական ժառանգությունը» (1965-1973) մենագրության հեղինակ։
Գաղափարական գեղագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկիրական գրականագիտության մեջ ուսումնասիրվում են բանահյուսության տարբեր ձևեր, նրա փոխազդեցությունը գրականության հետ, բաշկիրների կյանքի և կենցաղի պատկերը, նրանց հոգևոր աշխարհի արտացոլումը բանահյուսության մեջ, բանահյուսության գաղափարագեղագիտական նշանակությունը։
«Ցուլ», «Կութլուբիկա և Կուտլույար», «Սև շուն», «Յիլան-բատֆ» բաշկիրական հեքիաթներում կա «Արգելք - արգելքի խախտում - պատիժ» սյուժե ձևավորող մոտիվների շղթա։ Մոտիվների այս շղթան նպաստում է հեքիաթի սյուժեի դինամիկ զարգացմանը, պատմվածքին տալիս է արկածային բնույթ, մեծացնում է լսարանի հետաքրքրությունը, ստիպում է կարեկցել հերոսի ճակատագրին։ Նման շղթաներ հաճախ հանդիպում են աշխարհի շատ ժողովուրդների բանահյուսության մեջ։
Խիսամ Կյատիբի «Ջումջումա-Սուլթան» («Ցար-գանգ», 1369) ստեղծագործության մեջ սուլթանը խախտում է արգելքը, ինչի համար նա անբուժելի հիվանդանում է, անցնում դժոխքի բոլոր շրջաններով։ Այստեղ իրադարձությունների շղթայի օգտագործումը թույլ է տալիս այլաբանական ձևով լուծել խնդիրը՝ արտահայտել անապահովներին չվիրավորելու գաղափարը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Религия — это искренность, доброе наставление | assalam.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ «Баит "Сак-Сок" | ГБУ "Таткультресурсцентр" - ресурсный центр внедрения инноваций и развития традиций в сфере культуры Республики Татарстан». tatcultresurs.ru. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ «БАШКИРСКОЕ НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО». bashenc.online. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ «Юлай и Салават"». bashenc.online. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Аминев З. Г. Пространственно временные представления в традиционной культуре башкир. Уфа, 2006.
- "Башкирское народное творчество" в 12 томах. Изд. Китап. т. 1 — Эпос. (1987); т. 2 — Предания и легенды. (1987); т. 3. — Богатырские сказки. (1988); т. 4 — Волшебные сказки, сказки о животных. (1989); т. 5 — Бытовые сказки. (1990); т. 6 — Шуточные сказки и кулямасы. (1992); т. 7 — Пословицы, поговорки, приметы и загадки. (1993); т. 8 — Песни. (1995);
- Зарипов Н. Т. Научный свод башкирского фольклора // Башкирский фольклор. Исследования последних лет. Уфа, 1986.
- Зарипов Н. Т. Башкирский фольклор // Башкирская энциклопедия
- Надршина Ф. А. Исторические корни башкирских преданий и легенд // Башкирский фольклор: исследования последних лет. Уфа, 1986;
- Сулейманов А. М. Гл. ред. В. В. Алексеев Башкирский фольклор // Уральская историческая энциклопедия. — УрО РАН, Институт истории и археологии. Екатеринбург: Академкнига. — 2000. // Уральская историческая энциклопедия / УрО РАН, Институт истории и археологии: Гл. ред. В. В. Алексеев. — Екатеринбург: Академкнига, 2000.
- Сулейманов А. М. ФольклорԱրխիվացված 2016-08-27 Wayback Machine // Բաշկիրական հանրագիտարան
- Хуббитдипова Н. А. Башкирский фольклор в литературе 13-19 веков. Творческое освоение его мотивов, сюжетов, образов, традиций в башкирской литературе и произведениях русских писателей 19 века. Уфа. 2013. Դոկտորական ատենախոսության ամփոփագիր։