Բագրատ Վարդազարյան

Բագրատ Վարդազարյան;
Ծնվել է	1869
Ծննդավայր	Վլադիկավկազ, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	1938
Քաղաքացիություն	Հայկական ԽՍՀ
Կրթություն	Գևորգյան Հոգևոր Ճեմարան
Մասնագիտություն	քահանա և արքեպիսկոպոս
Զբաղեցրած պաշտոններ	եպիսկոպոս

Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյան (1869, Վլադիկավկազ, Ռուսական կայսրություն - 1938), հայ հոգևորական գործիչ, Պարսկա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդ (1909-1910), Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ (1909-1914), Շամախու թեմի առաջնորդ (1916-1921), Հոգևոր Սինոդի նախագահ (1924-1928)^[1]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բագրատ Վարդազարյանը ծնվել է 1869 թվականին Վլադիկավկազում։ 1892 թվականին ավարտել է Գևորգյան ճեմարանը։ Մեկ տարի անց ձեռնադրվել է սարկավագ և որպես ուսուցիչ աշխատել Վլադիկավկազի եկեղեցական-ծխական դպրոցում։ 1893 թվականին ընտրվել է Մայր Աթոռի միաբան, կարգվել Կենտրոնական ուսումնարանական հանձնաժողովի քարտուղար և այդ պաշտոնը զբաղեցրել է մինչև 1895 թվականը։

1896 թվականին Բագրատ արքեպիսկոպոսը ձեռնադրվել է աբեղա և 1897 թվականին ծառայության կանչվել Աստրախանի թեմում, որտեղ դասավանդել է ծխական դպրոցում, այնուհետև նշանակվել է Հյուսիսային Կովկասում Հայոց եկեղեցու գործակալությունների վերատեսուչ, միևնույն ժամանակ՝ քարոզիչ։ Նույն թվականին մեկնել է Մոսկվա և մինչև 1900 թվականը եղել Մոսկվայի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետի ազատ ունկնդիր։

1899 թվականին ընտրվել է նույն համալսարանին կից հիմնված Բնագիտական, մարդաբանական և ազգագրական Կայսերական ընկերության աշխատակից անդամ և ստացել վարդապետական կոչում։ 1901 թվականին հայոց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկ կարգադրությամբ Բագրատ Վարդազարյանը վարդապետական կոչումով Մոսկվայից մեկնել է Նոր Ջուղա՝ Գևորգ-Քանանյան դպրոցը հիմնելու համար և միաժամանակ նշանակվել Իրանա-Հնդկաստանի թեմի ընդհանուր փոխանորդ, իսկ 1902 թվականին թեմի դպրոցների թեմական տեսուչ^[2]^[3]^[4]։

Իրանա-Հնդկաստանի թեմում Բագրատ վրդ. Վարդազարյանի գործունեությունը եղել է ծավալուն․ նա հանդես է եկել հոգևոր-մշակութային և կրթական ամենատարբեր ձեռնարկումներով, զարգացրել թեմական կյանքը։ 1904-1905 թվականներին նրա ջանքերով հիմնվել դպրոցներ Չհարմահալ գավառի 4 հայկական գյուղերում, որոնց համար նա ուսուցիչներ է հրավիրել Համադանից։ Բագրատ վրդ. Վարդազարյանի կատարած կարևոր գործերից է 1904-1908 թվականներին Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի տպարանում «Նոր Ջուղայի լրաբեր» պարբերականի խմբագրումը և հրատարակությունը, որի համար նրան համարել են Նոր Ջուղայի երկրորդ Խաչատուր վրդ. Կեսարացի։ Պարբերականը ընդհանուր թվով հրատարակել է 45 համար։ 1907 թվականին Բագրատ վրդ. նախաձեռնությամբ Ս. Կատարինյան մենաստանում կառուցվել է երկհարկանի շենք՝ որպես որբանոց-արհեստանոց, ինչպես նաև կառուցվել են մի քանի սենյակներ, որոնք օգտագործել են որպես գորգագործարան։ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը 1910 թվականին Բագրատ վարդապետին ծառայության է կանչել Էջմիածին։ Հետագայում Կաթողիկոսական կոնդակով Բագրատ վրդ. նշանակվել է Մայր Աթոռի դիվանապետ (Գևորգ Եի կոնդակով՝ 1912 թ.):

Բագրատ վրդ.Վարդազարյանը կաթողիկոսի մեկ այլ կոնդակով նշանակվել է նաև Գևորգյան հոգևոր ճեմարանի ժամանակավոր տեսուչ։ Նրան անմիջապես հանձնարարվել է «...Էջմիածին հրաւիրել Ճեմարանի ուսուցիչներին՝ օգոստոսի 25-ին նորեկ աշակերտացուների և վերաքննութիւն ունեցող սաների հարցաքննութիւնն եւ ապա դասաւանդութիւնը սկսելու համար. խիստ հսկողութիւն ունենալ Ճեմարանի սաների կարգապահութեան, ուսումնական եւ տնտեսական խնդիրների վրայ»^[5]։

Բագրատ վրդ. Վարդազարյանը միաժամանակ համատեղել է տեսչի և դիվանապետի պաշտոնները, մասնակցել է ներեկեղեցական և համազգային կյանքին, զբաղվել ճեմարանին վերաբերող գործերով, կրթական համակարգի բարեփոխմամբ և զարգացմամբ, կազմակերպել է Ճեմարանի Մանկավարժական թանգարանի կառուցումը, Մոսկվայում կատարել է հանգանակություն Ճեմարանին կից բնական գիտությունների բաժանմունք կառուցելու համար։

1913 թվականի օգոստոսի 25-ին Բագրատ Վարդազարյանը ձեռնադրվել է եպիսկոպոս։ 1913 թվականին Մայր Աթոռում Հայ գրերի գյուտի և տպագրության տոնակատարության ժամանակ ծավալուն ելույթ է ունեցել^[6]^[7]^[8]։

1913 թվականին Բագրատ վրդ. Վարդազարյանը Գևորգյան ճեմարանի իր տեսչական պաշտոնին հրաժարական է տալիս, ակայն կաթողիկոսի անմիջական միջամտությամբ և Խորեն եպիսկոպոս Մուրադբեկյանի ջանքերով Բագրատ եպս. մնում իր պաշտոնին^[7]։

1914 թվականին «Դաշնակցություն» կուսակցության գործով կալանավորվածների ազատման հարցով հանդիպել է Կովկասի փոխարքա Իլլարիոն Վորոնցով-Դաշկովին^[9]։

1914 թվականի դեկտեմբերի 28-ին ստեղծվել է «Եղբայրական օգնության Ս. Էջմիածնի գլխավոր կարգադիր հանձնաժողովը», որի նախագահող է նշանակվել Բագրատ եպիսկոպոսը։ Հանձնաժողովը նյութական միջոցներ և բժշկական օգնություն է ցուցաբերել գաղթականներին և եղեռնից տուժածներին^[10]։

1914 թվականին Բագրատ եպսկոպոսը այլ հոգևորականների հետ ակտիվ մասնակցել է Մայր Աթոռի թանկարժեք իրերի Մոսկվա տեղափոխման գործընթացին, եղել է այդ գործի կազմակերպիչներից մեկը^[11]։ Նույն ընթացքում Բագրատ եպիսկոպոսը մասնակցել է հայ կամավորական ջոկատների կազմմանը, ֆինանսավորմանը և ռազմական ու տնտեսական գույքի ապահովմանը^[12]։

1915 թվականի սեպտեմբերի 17-ին իր գրավոր դիմումի համաձայն Բագրատ եպս. հրաժարվում է Եղբայրական օգնության կարգադիր հանձնաժողովի նախագահի պաշտոնից և անդամակցությունից^[13]։ Նույն թվականի հոկտեմբերին 19-ին Բագրատ եպսկոպոսն ազատվել է նաև դիվանապետի պաշտոնից, իսկ մեկ տարի անց՝ 1916 թվականին իր դիմումի համաձայն ազատվել է Գևորգյան ճեմարանի տեսուչի պաշտոնից։ Միևնույն կոնդակով Բագրատ եպսկոպոսին հանձնարարվել է հսկողության տակ վերցնել և ավարտել մանկավարժական թանգարանի և բնական գիտությունների շենքի շինարարությունը։

1916 թվականին Բագրատ եպսկոպոսը Գարեգին ծ. վրդ. Հովսեփյանի հետ նշանակվել է հայ հոգևորականության ներկայացուցիչ՝ Կովկասում «Զեմստվո» մտցնելու խորհրդակցություններին մասնակցելու համար^[13]^[14]։ Նույն թվականի մարտին նշանակվել է Շամախուի թեմի առաջնորդ^[15] և Կաթողիկոսական կոնդակով ստանձնել Զանգու առվի շինարարության հանձնաժողովի ղեկավարությունը՝

«Կոնդակ Շամախու Հայոց թեմի Առաջնորդ Տ. Բագրատ եպիսկոպոսի և պ. պ. Աստուածատուր Վաչեանի, Արշակ Պարոնեանի, Ստեփան Թազիանոսեանի, Միքայէլ Բաղդատեանի, Բագրատ Շխեանի և Ստեփան Այվազեանի անունով, որոնք կարգուեցան Զանգուի առուի շինութեան Յանձնաժողովի անդամութեան պաշտօնում՝ Տ. Բագրատ եպիսկոպոսի նախագահութեամբ։ 10 մարտի, թ. 391»

- ^[16]

։

Այդ աշխատանքներին զուգահեռ 1917 թվականի մարտին Վարդազարյանը մասնակցել է Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Ռուսական եկեղեցուց անջատված Վրաց ուղղափառ եկեղեցու նորընտիր կաթողիկոս-պատրիարք Կյուրիոնի օծմանը^[17], որից հետո Վրաստանի Կոնդակի առաջնորդ Տ. Մխիթար եպիսկոպոսի և Էջմիածինի Սինոդի անդամ Տ. Գևորգ վարդապետի հետ մեկնել է Թիֆլիս՝ Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարության կողմից Կովկաս ուղարկած ներկայացուցիչներին շնորհավորելու^[18]։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 29-ին, որպես Հայոց եկեղեցու ներկայացուցիչ մասնակցել է Թիֆլիսում բացված Հայկական ազգային համախորհրդակցությանը^[19]։

1918 թվականի դեկտեմբերի 14-ին իր նամակներից մեկում Վարդազարյանն անդրադարձել է Բաքվի, Շամախիի, Գանձակի և հարակից բնակավայրերի հայ բնակչության կոտործի մասին՝ «Ինչպէս Կովկասի միւս մասերում, այնպէս և այս շրջանում չափազանց եռանդուն գործում էին տաճկական զինուորականները (մեծ մասամբ գերությունից փախած) և էմիսարները, որոնք կազմակերպում էին տեղական թուրքական ոյժերը, զինում, վարժեցնում, զինապահեստների վրայ յարձակւում, ռուս և հայ զիուորներին զինաթափ անում, կողոպտում, ճանապարհները կապում և այլն»^[20]։ Բագրատ եպսկոպոսը կազմակերպել է թեմի կենտրոնը Շամախիից Բաքու տեղափոխման գործընթացը, որտեղ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին դարձրել է առաջնորդանիստ։ Բաքվի անգլիական հրամանատարության կարգադրությամբ կազմել է թուրքերի կողմից թալանած եկեղեցական իրերի, առարկաների, սպասքի և հարստությունների մանրամասն ցուցակ։

1920 թվականի փետրվարի 14-ին Բագրատ եպսկոպոսը նշանակվել է Սինոդի անդամ։ 1921 թվականին ազատվել է Բաքվի թեմի առաջնորդի պաշտոնից, տեղափոխվել Էջմիածին և նշանակվել Սինոդի նախագահ^[21]։

Էջմիածնի տպարանը փակելու կապակցությամբ 1922 թվականի հունիսի 7-ին Բագրատ արքեպիսկոպոսը գրությամբ իր վրդոհմունքն է հայտնել Խորհրդային Հայաստանի կառավարության և լուսժողոկոմ Պ. Մակինցյանի բռնի արարքների դեմ։ Պ. Մակինցյանի գործունեությունը նա բնութագրել է «...գռեհիկ դիրք» ու Էջմիածնի դեմ ծայրահեղորեն թշնամի, ավելացրել, որ «Բռնապետությունը աջից լինի թե ձախից, ատելի է Էջմիածնի համար»^[22]։

1923 թվականին Մայր Աթոռում բարձրանում է դժգոհության մեծ ալիք՝ ընդդեմ Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանի գործունեության, ինչի արդյունքում Բագրատ արքեպիսկոպոս հրաժարական է տալիս վանական կառավարության նախագահի պաշտոնիցԽորեն^[23]։

1924-1928 թվականներին Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը եղել է Սինոդի լուծարման արդյունքում ստեղծված Գերագույն հոգևոր խորհրդի անդամ, տարատեսակ հարցերի վերաբերյալ Խորհրդային իշխանությունների հետ բանակցություններում ունեցել է ակտիվ դերակատարություն, Մայր Աթոռը ներկայացրել է ամենատարբեր ատյաններում։

Իբրև հակախորհրդային քարոզչություն իրականացնող խորհրդային գաղտնի գործակալների կողմից նրա անունը դասվում է հայտնի հոգևորականներ Ներսես Մելիք-Թանգյանի, Գարեգին եպսկոպոս Հովսեփյանի, Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանի ցանկում^[24]։

1925 թվականին Մոսկվայում կառավարության անդամների հետ բանակցություններ է վարել Հայոց եկեղեցու կարգավիճակի, հետագայի, իրավունքների և այլնի վերաբերյալ։ Այդ նթացքում հանդիպում է ԱՍԴՀ ներկայացուցիչ Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի, Անդրգործկոմի տնտեսական-իրավական մասի վարիչ Ա. Սաբանինի և ուրիշների հետ^[25]։։

1925-1926 թվականներին մասնակցել է տոմարական փոփոխությունների վերաբերյալ խորհրդակցություններին, զբաղվելտոմարական խնդիրներով, եղել է Նոր Նախիջևանում, Մոսկվայում, Արմավիրում, Թիֆլիսում^[26]։

1927 թվականին Բարգրատ արքեպիսկոպոսը նշանակվել է Վրաստանի թեմում կաթողիկոսի ներկայացուցիչ, Վրաստանի թեմական խորհրդի նախագահ և թեմակալ առաջնորդ՝ մինչև նոր թեմակալ առաջնորդի ընտրության կազմակերպումը։ Իշխանությունների հետ տարաձայնությունների պատճառով Անդրկովկասյան պետական քաղաքական վարչությունը Թիֆլիսում մնալու դեմ արգելք է դրել և թույլ չի տվել նրան այլևս վերադառնա Վրաստան^[27]։

1928-1932 թվականներին Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը եղել է Հյուսիսային Կովկասի և Աստրախանի թեմի առաջնորդ։

Հիվանդություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1931 թվականին Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը ծանր հիվանդանում է, ինչի պատճառով հրաժարվում է թեմի առաջնորդական պաշտոնից։ Գերագույն հոգևոր խորհորդը ընդունել է նրա հրաժարականը, սակայն իշխանությունները թույլ չեն տվել նա վերադառնա Էջմիածին։ Միայն Ամենայն հայոց կաթողիկոսի տեղապահ Խորեն Ա Մուրադբեկյանի խնդրագրերից հետո է հնարավոր եղել նրա վերադարձը Հայաստան^[28]։

1932 թվականից եղել է Էջմիածնի միաբանների շարքում, մասնակցել է Ամենայն Հայոց Կաթղիկոսի ընտրություններին, նախնական շրջանում եղել է թեկնածուների ցուցակում, սակայն հետագայում հրաժարական է տվել^[29]։ Խորեն Ա Մուրադբեկյանի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո հրաժարվել է Գերագույն հոգևոր խորհրդի անդամությունից։

Ձերբակալում, գնդակահարում, արդարացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1938 թվականի փետրվարին Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը ձերբակալվել է և Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ՆԳԺԿ հատուկ եռյակը 1938 թվականի փետրվարի 28-ի որոշմամբ գնդակահարվել։

1958 թվականին Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը արդարացվել է։ Ըստ մեղադրանքի Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյանը «... լինելով հ/ս տրամադրված տարր, պտտվում էր Էջմիածնի վանքի հոգևորականների շրջանակներում, պարբերաբար վարում էր հ/խ ագիտացիա և ուներ հ/հ արտահայտություններ հասցեագրված կուսակցությանը և կառավարությանը»^[30]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ «Արժեքավոր վավերագիր Մայր Աթոռի 1920-ական թվականների կացության վերաբերյալ (Մեսրոպ Արքեպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանի նորահայտ նամակը պրոֆեսոր Նիկողայոս Ադոնցին)».
↑ Տե՛ս Արարատ, օգոստոս-սեպտեմբեր, 1913 թ., էջ 854
↑ Հմմտ.՝ Արմենակ Մանուկյան, Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, «Հայ առաքելական եկեղեցու բռնադատված հոգևորականները», 1930-1938 թթ., Երևան, 1997 թ., էջ 50-51
↑ Ստեփան Կերտող, Գիրք տառապելոց, 1920-1950-ական թվականների բռնությունների զոհ հայ հոգևորականներ, Երևան, 2002, էջ 282-283
↑ Արարատ, սեպտեմբեր, 1912, էջ 793
↑ Արարատ, հոկտեմբեր, 1913, Հավելված, էջ 15[]
↑ ^7,0 ^7,1 Խորեն Ա Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.) / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Բ, կազմող՝ Ս. Ա. Բեհբության, Երևան, 1996, էջ 291-292
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Էջմիածին, 2003, էջ 72
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Էջմիածին, 2003, էջ 72։
↑ Արարատ, հունվար, 1915 թ. էջ 4-5, 17
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 95-97, 99
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 186-187
↑ ^13,0 ^13,1 Արարատ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, 1915, էջ 709
↑ 3 Արարատ, մայիս-հունիս, 1916 թ. էջ 222, 337
↑ Արարատ, մայիս-հունիս, 1916 թ. էջ 334
↑ Արարատ, ապրիլ-մայիս, 1917 թ, էջ 279։
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 83
↑ Արարատ, ապրիլ-մայիս, 1917 թ, էջ 281 http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Ararat%20Ej/1917/1917(4-5).pdf(չաշխատող հղում)
↑ Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 237-238
↑ Մայր Աթոռ ս. Էջմիածինը առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ), էջ 8
↑ Մայր Աթոռ ս. Էջմիածինը առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ), էջ 289
↑ Արտակ եպիսկոպոս Սմբատեանց / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 150-151
↑ Ա․ Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 292
↑ Արտակ եպիսկոպոս Սմբատեանց / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 201-204
↑ Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 75-77
↑ Ա․ Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 192
↑ Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 105-107, էջ 136-137
↑ Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 185-186, 339-340
↑ Խորեն Ա Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 335
↑ Արմենակ Մանուկյան, Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, «Հայ առաքելական եկեղեցու բռնադատված հոգևորականները», 1930-1938 թթ., էջ 58

Արտաքին աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[1] «Արժեքավոր վավերագիր Մայր Աթոռի 1920-ական թվականների կացության վերաբերյալ (Մեսրոպ Արքեպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանի նորահայտ նամակը պրոֆեսոր Նիկողայոս Ադոնցին)».

[2] Տե՛ս Արարատ, օգոստոս-սեպտեմբեր, 1913 թ., էջ 854

[3] Հմմտ.՝ Արմենակ Մանուկյան, Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, «Հայ առաքելական եկեղեցու բռնադատված հոգևորականները», 1930-1938 թթ., Երևան, 1997 թ., էջ 50-51

[4] Ստեփան Կերտող, Գիրք տառապելոց, 1920-1950-ական թվականների բռնությունների զոհ հայ հոգևորականներ, Երևան, 2002, էջ 282-283

[5] Արարատ, սեպտեմբեր, 1912, էջ 793

[6] Արարատ, հոկտեմբեր, 1913, Հավելված, էջ 15[]

[ReferenceA-7] 7,0 ^7,1 Խորեն Ա Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.) / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Բ, կազմող՝ Ս. Ա. Բեհբության, Երևան, 1996, էջ 291-292

[8] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Էջմիածին, 2003, էջ 72

[9] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Էջմիածին, 2003, էջ 72։

[10] Արարատ, հունվար, 1915 թ. էջ 4-5, 17

[11] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 95-97, 99

[12] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 186-187

[tert.nla.am-13] 13,0 ^13,1 Արարատ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, 1915, էջ 709

[14] 3 Արարատ, մայիս-հունիս, 1916 թ. էջ 222, 337

[15] Արարատ, մայիս-հունիս, 1916 թ. էջ 334

[16] Արարատ, ապրիլ-մայիս, 1917 թ, էջ 279։

[17] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 83

[18] Արարատ, ապրիլ-մայիս, 1917 թ, էջ 281 http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Ararat%20Ej/1917/1917(4-5).pdf(չաշխատող հղում)

[19] Ստեփան Կերտող, Հայ Առաքելական Եկեղեցին Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, էջ 237-238

[20] Մայր Աթոռ ս. Էջմիածինը առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ), էջ 8

[21] Մայր Աթոռ ս. Էջմիածինը առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ), էջ 289

[22] Արտակ եպիսկոպոս Սմբատեանց / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 150-151

[23] Ա․ Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 292

[24] Արտակ եպիսկոպոս Սմբատեանց / Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 201-204

[25] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 75-77

[26] Ա․ Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 192

[27] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 105-107, էջ 136-137

[28] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, ( 1921-1938 թթ.), էջ 185-186, 339-340

[29] Խորեն Ա Մուրադբեկյան, Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (Հոգևոր գործունեությունը 1901-1938 թթ.), էջ 335

[30] Արմենակ Մանուկյան, Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, «Հայ առաքելական եկեղեցու բռնադատված հոգևորականները», 1930-1938 թթ., էջ 58

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]