Ալյասկայի պատմություն
Ալյասկայի պատմություն` տարածքի պատմության ուսումնասիրություն և նկարագրություն, որում գտնվում է ԱՄՆ Ալյասկա նահանգը։
Առաջին վերաբնակիչներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալյասկայի տարածքով անցել է Ամերիկայի մարդկային բնակեցումը, որը տեղի է ունեցել երեք փուլով՝ ամերիկացիներ, նա-դենե (տլինկիտներ) և էսկիմոսներ։ Էսկիմոսները և հարակից ալեուտները հնագիտորեն գրանցվել են մ.թ.ա. III հազարամյակից։ Նրանց նախնիները՝ պալեոէսկիմոսները, ստեղծել են հնագույն Բերինգի ծովի և Թուլեի մշակույթը։
Ալյասկա նահանգի Սյուարդ թերակղզում՝ Էսպենբերգ հրվանդանի շրջանում, «ծագող կետ» (Rising Whale) տարածքում, հայտնաբերվել են 1000 տարվա վաղեմության բրոնզե և երկաթե արտեֆակտներ, ինչը վկայել է Արևելյան Ասիայի բնակիչների ՝ Ամերիկայի (Ալյասկա) հետ շփումների մասին[1][2][3]։
Բևեռային Բրուքս լեռնաշղթայի մոտ գտնվող Պունյիկ կետում (Punyik Point), Կայակ լճում (Kaiyak House) և Ալյասկայի Կինյիկսուգվիկում (Kinyiksugvik) հայտնաբերվել են IIa40 տիպի փիրուզագույն ուլունքներ, որոնք Ամերիկա են բերվել Վենետիկից Եվրասիայի և Բերինգի նեղուցի միջով Քրիստափոր Կոլումբոսի ճանապարհորդությունից մի քանի տասնամյակ առաջ՝ 1440-1480 թվականներին։ Ուլունքներ առաքողները եղել են չուկչին կամ սիբիրյան այլ ժողովուրդների ներկայացուցիչներ, ովքեր դրանք վաճառել են կետի ճարպի, հյուսիսային եղջերուների կաշվի դիմաց[4][5]։
Ալյասկայի հայտնաբերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ենթադրվում է, որ առաջին եվրոպացիները, ովքեր տեսել են Ալյասկայի ափերը, եղել են 1648 թվականին Սեմյոն Իվանովիչ Դեժնևի արշավախմբի անդամները, ովքեր առաջինն են նավարկել Բերինգի նեղուցով Սառցե ծովից մինչև Տաք ծով[6]։
Բացի այդ, կան կցկտուր տեղեկություններ 17-րդ դարում ռուս ժողովրդի՝ Ամերիկա այցի մասին[7]։
Առաջին եվրոպացիները, ովքեր այցելել են Ալյասկա 1732 թվականի օգոստոսի 21-ին, եղել են «Սուրբ Գաբրիել» նավի անձնակազմի անդամները՝ տեղագրագետ Միխայիլ Սպիրիդոնովիչ Գվոզդևի և ծովագնաց Իվան Ֆեդորովի հրամանատարությամբ Աֆանասի Ֆեդոտովիչ Շեստակովի և Դմիտրի Իվանովիչ Պավլուցկիի արշավախմբի ժամանակ[8]։ Գվոզդևի արշավախումբը ֆիքսել է Ուելսի արքայազնի հրվանդանի տարածքը։
1745 թվականին ռուս արդյունաբերողների մի խումբ՝ Միխայիլ Վասիլևիչ Նևոդչիկովի գլխավորությամբ, մուտք է գործել Ալևտի Ատտու կղզու ափ «Սուրբ Եվդոկիմ» նավով, որտեղ տեղի է ունեցել փոխհրաձգություն ալեուտների հետ (1760 թվականին մեկ այլ ռուսական նավ «Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ» այցելեց կղզի)։ 1753 թվականին ռուս արդյունաբերողները վայրէջք են կատարել Ադակ կղզում, 1756 թվականին ՝ Թանագա կղզում։ 1758 թվականին «Սենտ Ջուլիան» նավը նավավար և առաջնորդ Ստեփան Գավրիլովիչ Գլոտովի հրամանատարությամբ հասել է Ումնակ կղզի Ալեուտյան լեռնաշղթայի Ֆոքսի կղզիներից։ Արդյունաբերողները երեք տարի անցկացրել են Ումնակում և հարևան մեծ Ունալասկա կղզում՝ զբաղվելով ձկնորսությամբ և առևտրով տեղի բնակիչների հետ։
1774 թվականից իսպանացիները սկսել են նավարկել դեպի Ամերիկայի հյուսիս-արևմտյան ափեր։
1778 թվականին Ջեյմս Կուկը ձեռնարկել է արշավ դեպի Ալյասկայի ափեր, իսկ 1779 թվականին՝ Ֆրանցիսկո Մորելը։
Ռուսական Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռուս արդյունաբերողների կողմից Ալեուտյան կղզիների զարգացման ընթացքում տեղի են ունեցել տեղի բնակչության բռնության, կողոպուտի, պատանդ վերցնելու և սպանությունների բազմաթիվ դեպքեր (մասնավորապես, 1760 թվականին արդյունաբերող Վասիլի Շոշինի գործողությունները Բուլդիր կղզում (առնետի կղզիներ) ունեցել են ուղղակի ցեղասպանության նշաններ)։ 1763-1765 թվականներին Ալեուտյան կղզիներում տեղի է ունեցել բնիկների ապստամբություն, որը դաժանորեն ճնշվել է ռուս արդյունաբերողների կողմից։ 1772 թվականին Ալեուտյան Ունալասկայի վրա հիմնվել է առևտրային առաջին ռուսական բնակավայրը։ 1784 թվականի ամռանը Գրիգորի Իվանովիչ Շելիխովի (1747-1795) հրամանատարությամբ արշավախումբը վայրէջք է կատարել Ալեուտյան կղզիներում և օգոստոսի 14-ին հիմնել ռուսական Կոդիակ բնակավայրը[9]։ 1791 թվականին ամերիկյան մայրցամաքում հիմնադրվել է Սուրբ Նիկոլասի ամրոցը։ 1792-1793 թվականներին արդյունաբերող Վասիլի Իվանովի արշավախումբը հասել է Յուկոն գետի ափերին[10]։
1794 թվականի սեպտեմբերին Վալաամի և Կոնևի վանքերից և Ալեքսանդր Նևսկի Լավրայից 8 վանականներից բաղկացած Ուղղափառ ներկայացուցչությունը ժամանել է Կոդիակ կղզի՝ Հովասաֆ վարդապետի գլխավորությամբ (1799 թվականի ապրիլի 10-ից Կոդիակի եպիսկոպոս)[11]։ Ժամանելուց անմիջապես հետո միսիոներներն անմիջապես սկսել են տաճար կառուցել և հեթանոսներին դարձի բերել ուղղափառ հավատքի[12]։ 1816 թվականից ամուսնացած քահանաները նույնպես ծառայել են Ալյասկայում։ Ուղղափառ միսիոներները նշանակալի ներդրում են ունեցել Ռուսական Ամերիկայի զարգացման գործում[13]։
1799 թվականի հուլիսի 9-ից մինչև 1867 թվականի հոկտեմբերի 18-ը Ալյասկան իր հարակից կղզիներով գտնվում էր ռուս-ամերիկյան ընկերության վերահսկողության տակ։ Ալեքսանդր Անդրեևիչ Բարանովը դարձել է Ալյասկայի առաջին նահանգապետը։ Նրա գահակալության տարիներին Ալյասկայում զգալիորեն ընդլայնվել են ռուսական ունեցվածքի սահմանները, առաջացան ռուսական նոր բնակավայրեր։ Ռեդուտները հայտնվել են Քենայի և Չուգասի ծոցերում։ Նովոռոսիյսկի շինարարությունը սկսվել է Յակուտատ ծոցում։ 1796 թվականին Ամերիկայի ափերի երկայնքով շարժվելով դեպի հարավ՝ ռուսները հասան Սիտկա կղզի։ Ռուսական Ամերիկայի տնտեսության հիմքը ծովային կենդանիների (ծովային ջրասամույր, ծովառյուծ) ձկնորսությունն էր, որն իրականացվել է ալեուտների աջակցությամբ։
Սակայն Ալյասկայի հողերի զարգացման ընթացքում ռուսները հանդիպել են թլինգիթ հնդկացիների կատաղի դիմադրությանը։ 1802-1805 թվականներին սկսվել է ռուս-հնդկական պատերազմը, որի ժամանակ Ալյասկան անցել է Ռուսաստանին, բայց սահմանափակել է ռուսների հետագա առաջխաղացումը դեպի Ամերիկայի խորքերը։ Ռուսական Ամերիկայի մայրաքաղաքը տեղափոխվել է Նովոարխանգելսկ։
Ռուսաստանը բախվել է բրիտանական Hudson Bay ընկերությանը։ Թյուրիմացություններից խուսափելու համար 1825 թվականին Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի համաձայնությամբ գծվել է Ալյասկայի արևելյան սահմանը (այժմ՝ Ալյասկայի և Բրիտանական Կոլումբիայի սահմանը)։
Ակյասկայի վաճառք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հեռավոր Արևելքում Ղրիմի պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցած մարտերը ցույց են տվել կայսրության արևելյան հողերի և հատկապես Ալյասկայի բացարձակ անապահովությունը։ Որպեսզի չկորցնեն այն տարածքը, որը հնարավոր չէր պաշտպանել և յուրացնել տեսանելի ապագայում, որոշում է կայացվել վաճառել այն։ 1866 թվականի դեկտեմբերի 16-ին Սանկտ Պետերբուրգում տեղի է ունեցել հատուկ ժողով, որին մասնակցել են Ալեքսանդր II-ը, Մեծ Դուքս Կոնստանտին Նիկոլաևիչը, ֆինանսների և ռազմածովային նախարարության նախարարները, ինչպես նաև Վաշինգտոնում Ռուսաստանի դեսպանորդ բարոն Էդուարդ Անդրեևիչ Ստեկլը։ Բոլոր մասնակիցները հավանություն են տվել վաճառքի գաղափարին։ Ֆինանսների նախարարության առաջարկով սահմանվել է գումարի չափ՝ առնվազն 5 միլիոն դոլար ոսկի։ 1866 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Ալեքսանդր II-ը հաստատել է տարածքի սահմանը։
1867 թվականի մարտին Ստեկլը ժամանել է Վաշինգտոն և պաշտոնապես դիմել պետքարտուղար Ուիլյամ Հենրի Սյուարդին։ Պայմանագիրը ստորագրվել է 1867 թվականի մարտի 30-ին Վաշինգտոնում։ 1,519,000 կմ² տարածքը վաճառվել է 7,2 մլն դոլարով ոսկով, այսինքն՝ մեկ կմ²-ի համար 4,74 դոլար։
Ալյասկայի գնումը ԱՄՆ կառավարության կողմից տարածքի երկրորդ խոշոր գնումն է։ Առաջինը 1803 թվականին Ֆրանսիայից գնվել է ֆրանսիական Լուիզիանան։ Լուիզիանայի գնումը ԱՄՆ-ի բյուջեին արժեցել է մի փոքր ավելի՝ մոտ $7 մեկ կմ²-ի համար։ Այնուամենայնիվ, դրանք շատ ավելի բերրի և բնակելի հողեր էին, մասնավորապես, լայն, խորը և նավարկելի Միսիսիպի գետի և նրա վտակների երկայնքով Նոր Օռլեանի նավահանգիստը Մեքսիկական ծոցի մոտ, ինչպես նաև ինչպես նաև Մեծ հարթավայրերի հողերը։ Հենց այս հողերն են հիմնականում մշակվել ֆերմերների կողմից 1862 թվականի Հոմսթեդ պայմանագրի համաձայն։
ԱՄՆ-ի կազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1867 թվականից Ալյասկան գտնվում էր ԱՄՆ Ռազմական նախարարության իրավասության ներքո և կոչվում էր «Ալյասկայի շրջան» (անգլ.՝ Department of Alaska), 1884-1912 թվականներին «մարզ» (անգլ.՝ District of Alaska)։ 1867 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Նովոարխանգելսկում, որն այսուհետ սկսել է կոչվել Սիտկա, բարձրացվել է ԱՄՆ դրոշը։ Ալյասկայի առաջին ամերիկացի նահանգապետը գեներալ Ջեֆերսոն Կոլումբուս Դևիսն էր։ 1869 թվականին Ալյասկայում մնացել էին մոտ 200 ռուսներ, ավելի քան 200 գաղութային քաղաքացիներ և ավելի քան 1500 կրեոլներ։ Այս բոլոր մարդիկ ռուսական մշակութային ավանդույթների կրողներ էին, գաղութային քաղաքացիների համար ռուսերենը մայրենի լեզու էր, իսկ կրեոլների մեծ մասը երկլեզու էր։ 1870 թվականին Ալյասկայում ապրել են 483 ռուսներ և 1421 կրեոլներ։ 1880 թվականին կար 430 «սպիտակ», 1756 կրեոլներ։ Նինիլչիկի (Քենայի թերակղզի) ողջ բնակչությունը մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը պահել է ռուսերենը որպես մայրենի լեզու։ Քենայի թերակղզու այլ բնակավայրերում Ալյասկայի վաճառքից հետո ռուսերենը բավականին արագ դուրս է եկել գործածությունից։ Դա բացատրվում է նրանով, որ այդ գյուղերի կրեոլական բնակչությունը կամ անցել է տեղական լեզուների, կամ սովորել է անգլերեն։ Ալյասկայի վաճառքից հետո կրեոլները և նույնիսկ որոշ ռուսներ դասակարգվել են որպես «ոչ քաղաքակիրթ ցեղեր» և մնացել այս կարգավիճակում մինչև 1915 թվականը, երբ նրանց իրավունքները հավասարվել են ամերիկյան հնդկացիներին։ Միայն 1934 թվականին կրեոլները Միացյալ Նահանգների այլ բնիկ ժողովուրդների հետ միասին ստացան Ամերիկայի քաղաքացու կարգավիճակ[14]։
Ալյասկայի ուղղափառ բնակիչների հոգևոր կարիքների համար 1870 թվականին ստեղծվել է ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու Ալևտի թեմը (ներկայումս՝ Ալյասկայի թեմը որպես Ամերիկայի ուղղափառ եկեղեցու մաս)։ Մինչև 1917 թվականը Ռուսաստանից Ալյասկա էին գալիս եպիսկոպոսներ ու քահանաներ, ուղարկվել են սրբապատկերներ, զգեստներ և եկեղեցական պարագաներ, հոգևոր և պատարագի գրականություն, միջոցներ ստացվել եկեղեցիների և դպրոցների կառուցման և պահպանման համար[11]։
1880 թվականին թլինգիթ հնդկացիների ցեղերից մեկի առաջնորդ Քովին երկու հետախույզների առաջնորդել է դեպի Գաստինո նեղուց հոսող առվակը։ Ջոզեֆ Ջունոն և Ռիչարդ Հարիսն այնտեղ ոսկի են գտել և հավակնել են «Ոսկե հոսք» տեղանքին, որը, պարզվեց, ամենահարուստ ոսկու հանքերից մեկն էր։ Մոտակայքում ստեղծվել է բնակավայր, իսկ հետո Ջունո քաղաքը, որը 1906 թվականին դարձել է Ալյասկայի մայրաքաղաքը։ Կետչիկանի պատմությունը սկսվել է 1887 թվականին, երբ կառուցվել է առաջին պահածոների գործարանը։ Տարածաշրջանը դանդաղ է զարգացել մինչև 1896 թվականին Կլոնդայքյում ոսկե տենդի սկիզբը։ Ալյասկայում ոսկու տենդի տարիներին արդյունահանվել է մոտ հազար տոննա ոսկի[15], որը 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է 61,3 միլիարդ դոլար։
«Ոսկե տենդ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տենդը սկսվել է այն բանից հետո, երբ հետախույզներ Ջորջ Քարմակը, Ջիմ Մեյսոն Սքուկումը և Չարլի Դոուսոնը ոսկի են հայտնաբերել 1896 թվականի օգոստոսի 16-ին Բոնանզա Քրիքում, որը հոսում է Կլոնդայք գետ։ Այս լուրը արագորեն տարածվեց Յուկոն գետի ավազանի բնակիչների շուրջ։ Այնուամենայնիվ, ևս մեկ տարի է պահանջվել, որպեսզի տեղեկատվությունը արագ տարածվի։ Ոսկին արտահանվել է միայն 1897 թվականի հունիսին, երբ բացվել է նավարկությունը, և «Էքսկելսիոր» և «Պորտլենդ» օվկիանոսային նավերը բեռ են վերցրել Կլոնդայկից[16]։ «Էքսկելսիորը» Սան Ֆրանցիսկո է ժամանել 1897 թվականի հուլիսի 17-ին՝ մոտ կես միլիոն դոլար բեռով՝ առաջացնելով հանրության հետաքրքրությունը։ Երբ երեք օր անց «Պորտլենդ» ժամանել է Սիեթլ, ամբոխը դիմավորել է այն։ Թերթերը հայտնում էին կես տոննա ոսկու մասին, բայց դա թերագնահատված էր, քանի որ նավը տեղափոխում էր ավելի քան մեկ տոննա մետաղ[16]։
1911 թվականին օգոստոսի 17-ը հայտարարվել է Յուկոնի բացահայտման օր (անգլ.՝ Discovery Day)։ Ժամանակի ընթացքում օգոստոսի երրորդ երկուշաբթի օրը դարձել է հանգստյան օր։ Հիմնական տոնակատարությունները տեղի են ունենում Դոուսոն քաղաքում[17]։
Ալյասկայի տարածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1912 թվականին Ալյասկան ստացել է տարածքի կարգավիճակ։ 1916 թվականին Ալյասկայի բնակչությունը կազմել է 58 հազար մարդ։ Տնտեսությունը հիմնված էր պղնձի արդյունահանման և ձկնորսության վրա։
1942 թվականի հունիսի 3-ին ճապոնական ավիացիան հարձակվել է Ալյասկայի Դեյչ Հարբոր նավահանգստում գտնվող "Դատչ Հարբոր" ռազմածովային բազայի և "Մեարս" ամրոցի վրա։ Նույն թվականին ճապոնացիները մեկ տարով տիրել են Ալյասկայի մոտակայքում գտնվող մի շարք կղզիների ՝ Ատտու (հունիսի 6) և Կիզկա։ 1943 թվականին այնտեղ տեղի է ունեցել Ատտուի արյունալի ճակատամարտը կղզու ճապոնական կայազորի և ամերիկա-կանադական դեսանտի միջև։ Այս ճակատամարտի արդյունքում երկու կողմից զոհվել է 3500 զինվոր։
ԱՄՆ նահանգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամերիկայի և Խորհրդային Միության միջև հետպատերազմյան առճակատումը, Սառը պատերազմի տարիները էլ ավելի են ամրապնդել Ալյասկայի դերը որպես վահան հնարավոր տրանսբևեռային հարձակման դեմ և նպաստել նրա ամայի տարածքների զարգացմանը։ Ալյասկան նահանգ է հռչակվել 1959 թվականի հունվարի 3-ին։ Տարբեր հանքային ռեսուրսներ շահագործվել են 1968 թվականից ի վեր, հատկապես Փրուդհո ծովածոցի շրջակայքում՝ Փոյնթ Բարոուից հարավ-արևելք։ 1977 թվականին նավթամուղ անցկացվեց Փրուդհո ծովածոցից մինչև Վալդեզ նավահանգիստ։ 1989 թվականին Exxon Valdez-ի նավթի արտահոսքը շրջակա միջավայրի լուրջ աղտոտում է առաջացրել։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Evidence of Pre-Columbus Trade Found in Alaska House, 2015.
- ↑ Evidence of Eurasian metal alloys on the Alaskan coast in prehistory, 2016
- ↑ Учёные: жители Азии знали об Америке за столетия до Колумба
- ↑ Michael L. Kunz, Robin O. Mills. A Precolumbian Presence of Venetian Glass Trade Beads in Arctic Alaska, 20 January 2021
- ↑ Được tìm thấy ở Alaska, những hạt màu xanh này có thể là bằng chứng lâu đời nhất về hàng hóa châu Âu ở Bắc Mỹ Արխիվացված 2022-01-30 Wayback Machine, 2021-02-07
- ↑ Группа авторов. Предыстория русской Америки (зарождение интереса в России к северо-западному берегу Америки) // [militera.lib.ru/explo/ira/1_01.html История Русской Америки (1732-1867). В 3-х тт.] / Отв. ред. акад. Н. Н. Болховитинов. — М.: Междунар. отношения, 1997. — Т. 1. — 480 с. — 2000 экз. экз. — ISBN 5-7133-0883-9
- ↑ Свердлов Л. М. Русское поселение на Аляске в XVII в.? // «Природа», 1992. № 4. — С. 67-69.
- ↑ Аронов В. Н. Патриарх Камчатского мореходства. // «Вопросы истории рыбной промышленности Камчатки»: Историко-краеведческий сб. — Вып. 3. — 2000.
Вахрин С. Покорители великого океана. Петропавловск-Камчатский: Камштат, 1993. - ↑ «Первые русские на Аляске». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ [militera.lib.ru/explo/ira/1_05.html Русские промышленники на Аляске в конце XVIII в. Начало деятельности А. А. Баранова]
- ↑ 11,0 11,1 Климент (Капалин), митрополит. Русская Православная Церковь на Аляске до 1917 года. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2009. — С. 608. — ISBN 978-5-373-01618-6
- ↑ «Кадьяк (Аляска). Первое русское поселение в США (1784)». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 8-ին.
- ↑ Климент (Капалин), митрополит. Православие на Аляске: ретроспектива развития в 1741-1917 гг. — Тверь, 2014. — 432 с. — ISBN 978-5-938-21127-8
- ↑ Русское наследие на Аляске
- ↑ «Большое золото Аляски. Валерий Нечипоренко. Журнал Колумб № 7 (2005)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 20-ին.
- ↑ 16,0 16,1 Discovery, 2009
- ↑ «Discovery Day». The Canadian Encyclopedia. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.