Աթաբասկյան լեզուներ
Աթաբասկյան լեզուներ | |
---|---|
Տարածված՝ | Արևմտյան-Հյուսիսային Ամերիկա |
Դասակարգում՝ | Դենե-Ենիսեյան լեզուներ Նա-դենե լեզուներ Աթաբասկյան լեզուներ |
Կազմ՝ |
Հյուսիսային աթաբասկերեն
Խաղաղօվկանիանոսյան աթաբասկերեն
Հարավային աթաբասկերեն
|
ISO 639-2 և 639-5՝ | ath |
![]() Նա-դենե լեզուների տարածումը |
Աթաբասկյան լեզուներ կամ աթապասկյան լեզուներ, հյուսիս-ամերիկյան հնդկացիական լեզվաընտանիք, որը մտնում է նա-դենե խմբավորման մեջ։ Լեզուները կառուցվածքով բազմահամադրական են։ Որոշ լեզվաբաններ աթաբասկյան լեզուները բաժանում են երեք ենթախմբի՝ դենե՝ հյուսիսարևմտյան Կանադայում, հուպա-մատոլե՝ Կալիֆոռնիայում, ապաչե-նավանո՝ ԱՄՆ-ի հարավում[1]։ Կան նաև այլ բաժանումներ։ Այսպես, ըստ աշխարհագրական տարածման՝ լեզուները բաժանում են՝ հյուսիսային, խաղաղօվկանոսյան և հարավային աթաբասկյան լեզուների։ Այս լեզվաընտանիքի մեջ մտնող լեզուներից են՝ նատոլ, կարրիեր, հուպա, ապաչե, դենե, նավանո և այլն։ Աթաբասկյան լեզուները տարածված են Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան հատվածում՝ Ալյասկայից մինչև ԱՄՆ-ի հարավ-արևմուտք։ Աթաբասկյան լեզուները Հյուսիսային Ամերիկայի ամենամեծ լեզվական միավորումներից մեկն են։ Այն ներառում է 53 լեզու, որոնք տարածված են 3 հիմնական արեալներում։ Աթաբասկյան լեզուների խոսողների ընդհանուր թիվը մոտ 180 հազար է (1990 թվական, գնահատական)։
Աթաբասկյան լեզուներ անվանումը 1826 թվականին Կանադայի Աթաբասկա լճի (կրի լեզվով՝ Aδapaska˙w) անվան հիման վրա արհեստականորեն հորինել է Գալլատինը՝ Թոմաս Ջեֆերսոնի ընկերը և ԱՄՆ-ի ֆինանսների նախարարը[2]։ Չնայած այս անվանումը տարածված է լեզվաբանների և մարդաբանների շրջանում, հետազոտողները ավելի ու ավելի հաճախ են սկսում օգտագործել «դենե լեզուներ» անվանումը, որը գործածում են լեզվակիրները։ Օրինակ՝ 2012 թվականին մասնակիցների պահանջով «Աթաբասկյան լեզուների կոնֆերանսը» վերանվանվեց «Դենե լեզուների կոնֆերանսի»։
Դասակարգում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հյուսիսային աթաբակերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լեզուն | Բնակչությունը | Բանախոսների թիվը | %-ում |
---|---|---|---|
Ահտնա | 500 | 80 | 16.0% |
Դենա'ինա | 900 | <50 | <10%[circular reference] |
Դեգ Խինագ | 275 | 40 | 14.6% |
Էյակ | 50 | 0 | 0.0% |
Գւիճ'ին | 1,100 | 300 | 27.3% |
Հան | 50 | 12 | 24.0% |
Հոլիկաճծուկ | 200 | 12 | 6.0% |
Կոյուկոն | 2,300 | 300 | 13.0% |
Տանանա | 380 | 30 | 7.9% |
Տանակրոսս | 220 | 65 | 29.6% |
Վերին Կւսկոկւիմ | 160 | 40 | 25.0% |
Վերին Տանանա | x | x | x |
Աղբյուր[3] |
- Հյուսիսային Աթաբասկերեն
- Հարավին Ալասկային
- Ահտնա
- Կենտրոնական պղնձի գետի Ահտնա
- Ներկին պղնձի գետի Ահտնա
- Մենտաստա (հայտնի է նաև որպես Վերին Ահտնա)
- Արևամտյան Ահտնա
- Դենա'ինա (հայտնի է նաև որպես Տանաինա)
- Ներկին խորշիկի Դենա'Ինա
- Արտաքին խորշիկի Դենա'Ինա
- Իլիամնա
- Ներքին
- Վերին խորշիկի Դենա'ինա
- Ներկին խորշիկի Դենա'Ինա
- Ահտնա
- Կենտրոնական Ալասկա–Յուկոն
- Կոյուկոն
- Դեգ Խինագ (հայտնի է նաև որպես Դեգ Հիտ'ան, Կաիյուհխոտանա, Ինգալիկ)
- Ներկին Յուկոն Գետ
- Միջիմ Կուսկւիմ
- Հոլիկաճուկ (հայտնի է նաև որպես Իննոկո, Իննոկա-խոտանա, Տլեգոն-Խոտանա) 'անհետացած'
- Կոյուկոն (հայտնի է նաև որպես Տեն'ա, Կո-Յուկոն)
- Ներկին Կոյուկոն
- Կենտրոնական կոյուկոն Koyukon (հայտնի է նաև որպես Դինաակկանաագա Ցինհ Հույոզա, Կոյուկուկ Գետի Կոյուկոն)
- Վերին Կոյուկոն
- Դեգ Խինագ (հայտնի է նաև որպես Դեգ Հիտ'ան, Կաիյուհխոտանա, Ինգալիկ)
- Տանանա–Տուճոնե
- Կուսկոկւիմ (Հայտնի է նաև որպես Կոլչան, Գոլցան)
- Տանանա
- Ներկին Տանանա (հայտնի է նաև որպես Տանանա, Մինտո, Դանդեյ ին, Դինեհ սու, Տանանատանա)
- Մինտո-Տոլովանա-Տոկլատ-Նենանա-փայտի գետ
- Մինտո-Տոլովանա
- Տոկլատ
- Նենանա
- Փայտի Գետ
- Չենա
- Սալչան-Գուդպաստոր
- Մինտո-Տոլովանա-Տոկլատ-Նենանա-փայտի գետ
- Տանակրոսս
- Վերին Տանանա
- Նեբեսնա
- Տետլին
- Նորթւեյ
- Սկոտտի Կրիկ
- Կանադայի Վերին Տանանա
- Ներկին Տանանա (հայտնի է նաև որպես Տանանա, Մինտո, Դանդեյ ին, Դինեհ սու, Տանանատանա)
- Տուճոնէ (հայտնի է նաև Գեմս դե Բոյս, Գունանա, Նահանէ, Նահանի, Տուճոնէկուճին)
- Հարավայն Տուճոնէ
- Հարավայն Տուճոնէ
- Տանանա
- Կուսկոկւիմ (Հայտնի է նաև որպես Կոլչան, Գոլցան)
- Կուճին-Հան
- Գւիճ'ին (հայտնի է նաև կուճին, Լուշու, Տակուդ)
- Ալասկայի Գւիճ'ին (հայտնի է նաև արևմտյան Գւիճ'ին)
- Կանադայի Գւիճ'ին (հայտնի է նաև արևելյան Գւիճ'ին)
- Հան (հայտնի է նաև Մուսհայդ, Դաւսոն, Ջէնս դու Ֆու, Հան Գւիճ'ին)
- Գւիճ'ին (հայտնի է նաև կուճին, Լուշու, Տակուդ)
- Կոյուկոն
- Հյուսիսարևմտյան Կանադա
- Կորդիլլերա
- Կենտրոնական Կորդիլլերա
- Տագիշ
- Տահլտան
- Կասկա
- Հարավաարևելյան Կորդիլլերա
- Սեկանի
- Դանեզաա
- Սլավեյ
- Հարավային Սլավեյ
- Լեռնային
- Բիրլեյկ
- Հարե
- Դոգրիբ
- Կենտրոնական Կորդիլլերա
- Չիպեւյան
- Դենե Սուլինե
- Կորդիլլերա
- Ծեծաուտ
- Կենտրոնական Բրիտային Կոլոմբիա
- Բաբինե-Վիծուվիտեն
- Բաբիմե
- Տակլա
- Վիծուվիտեն
- Մորիստաւն
- Ֆրանսուա Լիճք
- Կարրեր
- Հարավային Կարրեր
- Ճիլծոտին
- Նիկոլա
- Բաբինե-Վիծուվիտեն
- Սարսի
- Կվալհիոկւուա-Տլածկանաի
- Կվալհիոկւուա-Կլածկանէ (†)
- Վիլլապա
- Սուվալ-Կլածկանէ
- Սուվալ
- Կվալհիոկւուա-Կլածկանէ (†)
- Հարավին Ալասկային
Հարավային աթաբասկերեն կամ "Ապաչեյին"
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հարավային աթաբասկերեն
- հարթավայրային Ապաչե (կամ Կիովա-Ապաչե) (Ապաչեում: Naishan)
- Հարավարևմտյան
- Արևմտյան
- Չիրիկահուա-Մեսկալերո(Ապաչեում: Ndee Bizaa)
- Չիրիկահուա (Ապաչեում: N'nee biyat'i)
- Կենտրոնական Չիրիկահուա
- Վարմ Սպրինգզ
- Մեսկալերո (Ապաչեում: Ndé Bizaa')
- Չիրիկահուա (Ապաչեում: N'nee biyat'i)
- Նավահո (Նավահում: Naabeehó bizaad, Diné bizaad)
- Արևմտյան Ապաչե (կամ Կոյոտերո Ապաչե) (Ապաչեում: N'dee biyát'i)
- Տոնտո (Ապաչեում: Dilzhę́’é)
- Հյուսիսային Տոնտո
- Հարավային Տոնտո
- Վայտ ՄաունտեյնԻ Ապաչե
- Սան Կարլոս
- Սիբեկե
- Տոնտո (Ապաչեում: Dilzhę́’é)
- Չիրիկահուա-Մեսկալերո(Ապաչեում: Ndee Bizaa)
- Արևելյան
- Ջիկարիլլա (Ապաչեում: Abáachi, Abáachi mizaa)
- Լիպան (Ապաչեում: Ndé miizaa)
- Արևմտյան
Խաղաղօվկանիանոսյան աթաբասկերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Խաղաղօվկանիանոսյան աթաբասկերեն
- Կալիֆրնիային Աթաբասկերեն
- Հուպա
- Մատտոլե †
- Վայլակի †
- Կահտո †
- Օրեգոնի Աթաբասկերեն
- Վերին Ումպքուա †
- Րոգ Րիվեր †
- Գալիս-Էպպլգեյտ †
- Տոլովա †
- Կալիֆրնիային Աթաբասկերեն
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան (խմբ. Էդ. Բ. Աղայան), Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի հրատարակչություն», 1975, էջ 3։
- ↑ Bright, William (2004). Native American Place Names of the United States. Norman: University of Oklahoma Press, pg. 52
- ↑ «University of Alaska Fairbanks». Wikipedia (անգլերեն). 2024-12-22.