Քանակների միջազգային համակարգ

Քանակների միջազգային համակարգ (ՔՄՀ) մեծությունների չափման ստանդարտ համակարգ, որն օգտագործվում է ֆիզիկայում և ընդհանրապես ժամանակակից գիտության մեջ։ Այն ներառում է հիմնական մեծություններ, ինչպիսիք են երկարությունը և զանգվածը և այդ մեծությունների միջև փոխհարաբերությունները^{[Ն 1]}: Այս համակարգը գտնվում է միավորների միջազգային համակարգի (ՄՄՀ) հիմքում^{[Ն 2]}, բայց ինքնին չի որոշում մեծությունների համար օգտագործվող չափման միավորները։

Համակարգը պաշտոնապես նկարագրված է ՔՄՀ/ՄՄՀ 80000 ստանդարտի մի քանի մասով ( սահմանում է նաև գիտության և տեխնոլոգիայի մեջ օգտագործվող բազմաթիվ այլ քանակություններ), որն առաջին անգամ ավարտվել է 2009 թվականին և այնուհետև վերանայվել և ընդլայնվել։

Բազային մեծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիզիկական մեծությունների տվյալ համակարգի բազային մեծությունները այդ մեծությունների ենթաբազմությունն են, որտեղ ոչ մի բազային մեծություն չի կարող արտահայտվել մյուսների տեսքով, բայց համակարգի յուրաքանչյուր մեծություն կարող է արտահայտվել բազային մեծություններով։ Այս սահմանափակման շրջանակներում բազային մեծությունների հավաքածուն ընտրվում է պայմանականորեն։ Կան յոթ բազային մեծություններ։ Նրանց համար, ինչպես և այլ մեծությունների նշանները գրված են շեղատառերով^[1]։

Ֆիզիկական մեծության չափը չի ներառում մեծությունը կամ միավորները։ Հիմնական մեծության չափի պայմանական խորհրդանշական ներկայացումը հռոմեական սիմվոլի(ուղիղ) մեկ մեծատառ է^{[Ն 3]}:

Բազային մեծություն	Քանակի նիշ^{[Ն 4]}	Չափման նիշ	բազային միավոր^{[Ն 4]}	միավորի նիշ^{[Ն 4]}
երկարություն	$l$	${\mathsf {L}}$	մետր	m
mass	$m$	${\mathsf {M}}$	կգ	kg
ժամանակ	$t$	${\mathsf {T}}$	վայրկյան	s
էլեկտրական հոսանք	$I$	${\mathsf {I}}$	ամպեր	A
թերմոդինամիկ ջերմաստիճան	$T$	${\mathsf {\Theta }}$	կելվին	K
նյութի քանակություն	$n$	${\mathsf {N}}$	բլուր	mol
լուսավորություն	$I_{\text{v}}$	${\mathsf {J}}$	կանդելա	cd

Ստացված մեծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված մեծությունը մեծություն է մեծությունների համակարգում, որը սահմանվում է միայն այդ համակարգի բազային մեծությունների համաձայն։ ՔՄՀ-ն սահմանում է բազմաթիվ ստացված մեծություններ և համապատասխան ստացված միավորներ։

Ստացված մեծությունների ծավալային արտահայտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված մեծության չափման պայմանական սիմվոլիկ պատկերը բազային մեծությունների չափումների աստիճանների արտադրյալն է՝ ըստ ստացված մեծության սահմանման։ Մեծության չափը նշանակվում է ${\mathsf {L}}^{a}{\mathsf {M}}^{b}{\mathsf {T}}^{c}{\mathsf {I}}^{d}{\mathsf {\Theta }}^{e}{\mathsf {N}}^{f}{\mathsf {J}}^{g}$ , որտեղ ծավալային ցուցիչները դրական են, բացասական կամ զրո։ Չափման նշանը կարող է բաց թողնել, եթե դրա ցուցիչը զրո է։ Օրինակ, ՔՄՀ-ում նշվում է արագության քանակական չափումը ${\mathsf {LT}}^{-1}$ : Հետևյալ աղյուսակում թվարկված են ՔՄՀ-ով սահմանված որոշ քանակություններ.

Ստացված մեծություն	բազային չափսերով արտահայտված
հաճախականություն	${\mathsf {T}}^{-1}$
ուժ	${\mathsf {LMT}}^{-2}$
ճնշում	${\mathsf {L}}^{-1}{\mathsf {MT}}^{-2}$
արագություն	${\mathsf {LT}}^{-1}$
մակերես	${\mathsf {L}}^{2}$
ծավալ	${\mathsf {L}}^{3}$
արագացում	${\mathsf {LT}}^{-2}$

Անչափ մեծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեկ հարթության մեծությունը պատմականորեն հայտնի է որպես անչափ մեծություն (տերմին, որ սովորաբար դեռ օգտագործվում է). նրա բոլոր ծավալային ցուցիչները զրո են, իսկ չափման նշանը՝ զրոյական

1.Նման մեծությունը կարող է դիտվել որպես ստացված մեծություն՝ նույն չափման երկու մեծությունների հարաբերակցության տեսքով։ «ռադիան» (ռադ) և «ստերադիան» (սռ) անչափ միավորները ընդունելի են տարբեր տեսակի անչափ մեծությունների, համապատասխանաբար հարթ անկյուն և պինդ անկյուններ տարբերելու համար^[3]։

Լոգարիթմական մեծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակարդակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծության մակարդակը սահմանվում է որպես քանակի հարաբերակցության լոգարիթմ այդ մեծության նշված հղման արժեքով։ ISQ-ում այն տարբեր կերպ է սահմանվում արմատային հզորության մեծության համար (նաև հայտնի է հնացած դաշտի քանակով) և հզորության մեծության համար։ Այն սահմանված չէ այլ տեսակի քանակությունների հարաբերակցության համար։ ISQ-ի շրջանակներում բոլոր մակարդակները դիտարկվում են որպես 1-ին չափման ստացված քանակություններ^[4]:Օրինակ. ձայնային ճնշման մակարդակը՝ դեցիբելի միավորով։

Այլ լոգարիթմական մեծություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաճախականության լոգարիթմական հարաբերակցության միավորները ներառում են օկտավան, որը համապատասխանում է հաճախականության 2 գործակցին (ճշգրիտ) և տասնամյակը, որը համապատասխանում է 10 գործակցին։

ՔՄՀ-ն ճանաչում է մեկ այլ լոգարիթմական մեծություն՝ տեղեկատվական էնտրոպիան, որի համահունչ միավորը տեղեկատվության բնական միավորն է (նատ-նիշը):

Փաստաթղթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համակարգը պաշտոնապես նկարագրված է ՔՄՀ/ՄՄՀ 80000 ստանդարտի մի քանի մասից, որն առաջին անգամ ավարտվել է 2009-ին, սակայն հետագայում վերանայվել և ընդլայնվել է, որը փոխարինել է 1992-ին, ՄՄՀ 31-ին և ՄՄՀ 1000-ում հրապարակված ստանդարտներին։ Համատեղ աշխատելով պաշտոնականացրել են դրա մասերը։ ՄՄՀ-ին՝ տալով տեղեկատվություն և սահմանումներ՝ կապված քանակությունների, քանակների համակարգերի, միավորների, քանակի և միավորի նշանների և համահունչ միավոր համակարգերի հետ՝ մասնավորապես հղում կատարելով ՔՄՀ-ին:ՔՄՀ/ՄՄՀ 80000-ը սահմանում է ֆիզիկական մեծություններ, որոնք չափվում են SI միավորներով^[5] ներառում է նաև ժամանակակից գիտության և տեխնիկայի բազմաթիվ այլ մեծություններ^[1]։ «Քանակների միջազգային համակարգ» անվանումն օգտագործվում է Կշիռների և չափումների գլխավոր կոնֆերանսի կողմից՝ նկարագրելու չափերի համակարգը, որը ընկած է Միավորների միջազգային համակարգի հիմքում։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ISO 80000-1:2009 Quantities and units. Part 1: General (1st ed.), Switzerland: ISO (the International Organization for Standardization), 2009 թ․ նոյեմբերի 15, էջ vi, Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 23-ին
↑ NIST Special Publication 330 – 2008 edition, էջ 10
↑ «ISO 80000-3:2019». International Organization for Standardization. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ Կաղապար:SIbrochure9th
↑ «1.16» (PDF). International vocabulary of metrology – Basic and general concepts and associated terms (VIM) (3rd ed.). International Bureau of Weights and Measures (BIPM):Joint Committee for Guides in Metrology. 2012. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 28-ին.

Հետագա ընթերցման համար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

B. N. Taylor, Ambler Thompson, International System of Units (SI), National Institute of Standards and Technology 2008 edition, 1-4379-1558-2.

Կաղապար:SI base quantities
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found

[ISO_80000-1:2009-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ISO 80000-1:2009 Quantities and units. Part 1: General (1st ed.), Switzerland: ISO (the International Organization for Standardization), 2009 թ․ նոյեմբերի 15, էջ vi, Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 23-ին

[3] NIST Special Publication 330 – 2008 edition, էջ 10

[80000-3:2019-7] «ISO 80000-3:2019». International Organization for Standardization. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[8] Կաղապար:SIbrochure9th

[9] «1.16» (PDF). International vocabulary of metrology – Basic and general concepts and associated terms (VIM) (3rd ed.). International Bureau of Weights and Measures (BIPM):Joint Committee for Guides in Metrology. 2012. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 28-ին.

[Ն 1]

[Ն 2]

[1]

[Ն 3]

[Ն 4]

[3]

[4]

[5]