Պրուստի երևույթ

Պրուստի երևույթ կամ Պրուստի էֆեկտ, հոտերի` մարդու մոտ հիշողություններ առաջացնելու կարողություն^[1]։ Երևույթը իր անունը ստացել է ֆրանսիացի գրող Մարսել Պրուստի (ֆր.՝ Marcel Proust) պատվին^[2]։

«Պրուստի երևույթ» արտահայտությունը ոչ պաշտոնական անվանում է և չի հանդիսանում գիտական եզրույթ^[1]։

Եզրույթի պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1913 թվականին Մարսել Պրուստի կողմից հրապարակված «Սվանի ուղղությամբ» վեպում, որը գրողի «Կորուսյալ ժամանակի որոնումներում» գրական ստեղծագործության առաջին մասն է, գրողը ստեղծել է գրական հերոս, որը հիշում է իր կյանքի իրադարձությունները և վերարտադրում է զուգորդական, ասոցիատիվ շղթաներ` օգտագործելով դրանց հետ կապված բույրերը^[1]^[2]։ Այս վեպը առաջին արվեստի գործը չէր, որտեղ դրա հեղինակը փորձել էր ներկայացնել հիշողության և հոտառության միջև կապը, և Պրուստը այդ առումով առաջինը չէ^[1]։ Հետագայում հիշողության մեխանիզմների ուսումնասիրությամբ զբաղվողները անվանել են հոտառության և հիշողության միջև կապը «Պրուստի երևույթ» կամ «Պրուստի էֆեկտ»^[2]^[3]։

Պրուստի մոտ հոտը տրիգգերի դերում է հանդես գալիս, որը վիզուալ պատկերների անգիտակից հիշողությունների գործընթաց է սկսում^[1]։

20-րդ դարում տարբեր գրական ժանրերի շատ գրողներ և բանաստեղծներ իրենց ստեղծագործություններում օգտագործել են Պրուստի երևույթը, հենց այդպես էլ այն դարձել է գրական տոպոս՝ հաճախ դրան անդրադարձվող թեմա^[3]։

2021 թվականի դրությամբ Պրուստի էֆեկտը կամ երևույթը չի համարվում գիտական եզրույթ, այնուամենայնիվ այն ակտիվորեն ուսումնասիրվում է նեյրոֆիզիոլոգիայում և գրականագիտության մեջ^[1]։

Ֆիզիոլոգիական մեխանիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիշողությունների և հոտերի միջև կապը առնչում է հիպոկամպի աշխատանքին։ Վերջինս մարդու գլխուղեղի լիմբիական համակարգի մաս է կազմում, որը մասնակցում է հիշողության ձևավորման գործընթացին^[1]։ Հոտի ընկալման և իրադարձությունները հիշելու գործընթացի հաջորդականությունը հետևյալն է^[1].

քթի հոտառական էպիթելի ընկալիչները մշակում են իրենց բջիջներին հասած հոտավետ նյութի մոլեկուլները,
հոտառական լամպը կազմում է հոտի հավաքական պատկերը,
պրիրֆորմային կեղևը վերծանում (ճանաչում է) հոտը,
նշաձև մարմինը ձևավորում և ստեղծում է հույզը,
հիպոկամպում պահպանվում է հոտի հետ կապված հիշողությունների շղթան,
օրբիտոֆրոնտալ կեղևում տեղի է ունենում ըմբռնումը և որոշման ընդունումը, որը կապված է հոտից առաջացած հիշողության հետ^[1]։

Ենթադրվում է, որ Պրուստի երևույթը վերաբերում է հիմնականում մանկության իրադարձություններին և շատ ավելի վառ արտահայտված և զգացմունքային է, քան հիշողության այլ պայմանները^[4]^[5]։ Նման կարծիքը սխալ է։ Հիշողության հետ կապված հոտի ուժգնությունը նույնն է, ինչ հիշվող իրադարձությունը ուղեկցող ձայները, պատկերները և այլն, և հոտերի օգտագործումը միմյանց հետ ասոցացվող հիշողություններ առաջացնելու համար ոչնչով ավելի լավը չէ այլ մնեմոտիկ մեթոդներից^[5]։

Հոտերը կարող են հիշողության արդյունավետ խթանիչներ լինել միայն որոշակի համատեքստում^[6]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 Что такое "феномен Пруста" : [арх. 20 Հոկտեմբերի 2022] // ТАСС. — 2021. — 10 Հուլիսի.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Память и запах культуры: реминистенция и аллюзия : [арх. 3 Հուլիսի 2023] / Н. В. Чиркова // Национальное культурное наследие России: региональный аспект : Материалы VII Всероссийской научно-практической конференции : сб. : в 2 т. / Под ред. С. В. Соловьевой. — Самарский государственный институт культуры, 2019. — Т. Ч. I.. — С. 98–103. — 356 с. — Կաղապար:УДК. — ISBN 978-5-88293-425-4.
↑ ^3,0 ^3,1 Ханинова, Р. М. Мир запаха в рассказах Исаака Бабеля : [арх. 3 Հուլիսի 2023] // Oriental Studies : журн. — 2012. — № 1. — С. 64–68. — Կաղապար:УДК.
↑ Прокопик, Д. Почему запахи пробуждают воспоминания? : [арх. 6 Օգոստոսի 2019] // BBC. — 2018. — 9 Մարտի.
↑ ^5,0 ^5,1 Bogenschütz, L. Odor associated memories are not necessarily highly emotional : [անգլ.] / L. Bogenschütz, C. Bermeitinger, A. Brörken … [et al.] // Acta Psychologica : журн. — 2022. — Vol. 230. — P. 103767. — doi:10.1016/j.actpsy.2022.103767. — PubMed.
↑ Baker, J. R. Chewing gum can produce context-dependent effects upon memory : [անգլ.] / J. R. Baker, J. B. Bezance, E. Zellaby … [et al.] // Appetite : журн. — 2004. — Vol. 43, no. 2. — P. 207–210. — doi:10.1016/j.appet.2004.06.004. — PubMed.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Эффект Пруста» или обретение воспоминаний с помощью запахов / Н. А. Пленкова // Всероссийская ежегодная научно-практическая конференция «Общество, Наука, Инновации» : сб. материалов / 15-26 апреля 2013 г., Вят. ун-т.. — Киров : Вятский государственный университет, 2013. — С. 418—420.
Хеффер, С. Как эффект Пруста и печенье Мадлен навсегда изменили мир : [арх. 6 Օգոստոսի 2019] = How Proust's 'madeleine moment' changed the world forever : [пер. с

անգլ.] / Клуб переводчиков // Лайвлиб. — 2015. — 29 Հոկտեմբերի.* Heffer, S. How Proust's 'madeleine moment' changed the world forever : [անգլ.] : [арх. 28 Հոկտեմբերի 2015] // The Telegraph : газ. — 2015. — 27 October.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Савельев, С. (2016 թ․ սեպտեմբերի 16). «Эффект Пруста». СЛИПАПС (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 6-ին.

[ТАСС-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 Что такое "феномен Пруста" : [арх. 20 Հոկտեմբերի 2022] // ТАСС. — 2021. — 10 Հուլիսի.

[Чиркова,2019-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Память и запах культуры: реминистенция и аллюзия : [арх. 3 Հուլիսի 2023] / Н. В. Чиркова // Национальное культурное наследие России: региональный аспект : Материалы VII Всероссийской научно-практической конференции : сб. : в 2 т. / Под ред. С. В. Соловьевой. — Самарский государственный институт культуры, 2019. — Т. Ч. I.. — С. 98–103. — 356 с. — Կաղապար:УДК. — ISBN 978-5-88293-425-4.

[Ханинова,2012-3] 3,0 ^3,1 Ханинова, Р. М. Мир запаха в рассказах Исаака Бабеля : [арх. 3 Հուլիսի 2023] // Oriental Studies : журн. — 2012. — № 1. — С. 64–68. — Կաղապար:УДК.

[Прокопик,2018-4] Прокопик, Д. Почему запахи пробуждают воспоминания? : [арх. 6 Օգոստոսի 2019] // BBC. — 2018. — 9 Մարտի.

[Bogenschütz_et_al.,_2022-5] 5,0 ^5,1 Bogenschütz, L. Odor associated memories are not necessarily highly emotional : [անգլ.] / L. Bogenschütz, C. Bermeitinger, A. Brörken … [et al.] // Acta Psychologica : журн. — 2022. — Vol. 230. — P. 103767. — doi:10.1016/j.actpsy.2022.103767. — PubMed.

[Baker_et_al.,_2004-6] Baker, J. R. Chewing gum can produce context-dependent effects upon memory : [անգլ.] / J. R. Baker, J. B. Bezance, E. Zellaby … [et al.] // Appetite : журн. — 2004. — Vol. 43, no. 2. — P. 207–210. — doi:10.1016/j.appet.2004.06.004. — PubMed.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]