Պարսկերենի այբուբեն

Պարսկերենի այբուբեն (պարս.՝ الفبای فارسی‎, ալեֆբայե ֆարսի^[1]), գրային համակարգ, որը գործածական է ժամանակակից պարսկերենի համար։ Մինչ այդ գոյություն ունեցած գրային համակարգերը, որոնք ստեղծվել էին հին պարսկերենի (մ.թ.ա. 6-3-րդ դարեր), պարթևերենի (մ.թ.ա. 3 - մ.թ. 3-րդ դարեր) և պահլավերենի (3-7-րդ դարեր) համար, զարգացած միջնադարում այլևս գործածական չէին^[2]։

Գրային համակարգը հիմնված է արաբերենի այբուբենի վրա, որը բացատրվում է 7-րդ դարում Սասանյան Պարսկաստանի նվաճմամբ և երկու դար տևած արաբական գերիշխանությամբ։ Երկրում տարածվեց իսլամը իր երկու՝ սուննի և շիա ճյուղերով։ Ժամանակի ընթացքում շիականությունը հիմնականում դուրս մղեց մյուս բոլոր հավատալիքները։ 9-րդ դարում առաջացան Սամանիների (819-999) և Սաֆարիների (861-1003) բուն իրանական կիսանկախ պետությունները^[3], որոնք հիմք դրեցին արդի պարսկերենի այբուբենին^[4]։

Արաբերենի այբուբենը հարմարեցվել է պարսկերենի գրային համակարգի համար. պարսկերենի այբուբենը ներառում է արաբերենի բոլոր 28 հարֆերը, ինչպես նաև ևս չորսը՝ پ (փե), ژ (ժե), گ (գաֆ), چ (չե), ուստիև այբուբենը երբեմն կոչվում է «փաժգաչ»։ Որոշ տառեր ունեն նույնական հնչողություն^[5]։ Գրվում է աջից ձախ։ Մաթեմատիկական արտահայտությունները և թվային արժեքները նույնպես գրվում են աջից ձախ, որոնք այլ լեզուներում ընթերցվում են ձախից աջ։ Հարֆերից որոշներն ունեն չորս գրելաձև։

Գրանիշեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորև բերված են պարսկերենի այբուբենի 32 գրանիշերը, որոնք հայտնի են որպես «հարֆեր»։ Դրանց տեսքը կարող է փոխվել կախված դիրքից. առանձին, սկզբնական (միացված է ձախ կողմում), միջին (միացվում է երկու կողմերում) եւ վերջնական (միացվում է աջ կողմում)։

Բաղաձայններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարֆերի անունները հիմնականում օգտագործվում են արաբերենից՝ պարսկերեն արտասանությամբ։

#	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	DIN 31635 համակարգ	ՄՀԱ	Յունիքոդ	Հարֆերի ձևեր
#	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	DIN 31635 համակարգ	ՄՀԱ	Յունիքոդ	Վերջնական	Միջին	Սկզբնական	Առանձին
0	همزه	համզա	ʾ	կոկորդային շփական [ʔ]	U+0621	Չկա տվյալ	Չկա տվյալ	Չկա տվյալ	ء
					U+0623	ـأ		أ
					U+0626	ـئ	ـئـ	ئـ	ئ
					U+0624	ـؤ		ؤ
1	الف	ʾalef	â	[ɒ]	U+0627	ـا		ا
2	به	be	b	[b]	U+0628	ـب	ـبـ	بـ	ب
3	په	pe	p	[p]	U+067E	ـپ	ـپـ	پـ	پ
4	ته	te	t	[t]	U+062A	ـت	ـتـ	تـ	ت
5	ثه	s̱e	s̱	[s]	U+062B	ـث	ـثـ	ثـ	ث
6	جیم	jim	j	[d͡ʒ]	U+062C	ـج	ـجـ	جـ	ج
7	چه	če	č	[t͡ʃ]	U+0686	ـچ	ـچـ	چـ	چ
8	حه	ḥe (ḥâ-ye ḥotti, ḥâ-ye jimi)	ḥ	[h]	U+062D	ـح	ـحـ	حـ	ح
9	خه	xe	x	[x]	U+062E	ـخ	ـخـ	خـ	خ
10	دال	dâl	d	[d]	U+062F	ـد		د
11	ذال	ẕâl	ẕ	[z]	U+0630	ـذ		ذ
12	ره	re	r	[ɾ]	U+0631	ـر		ر
13	زه	ze	z	[z]	U+0632	ـز		ز
14	ژه	že	ž	[ʒ]	U+0698	ـژ		ژ
15	سین	sin	s	[s]	U+0633	ـس	ـسـ	سـ	س
16	شین	šin	š	[ʃ]	U+0634	ـش	ـشـ	شـ	ش
17	صاد	ṣâd	ṣ	[s]	U+0635	ـص	ـصـ	صـ	ص
18	ضاد	zâd	z	[z]	U+0636	ـض	ـضـ	ضـ	ض
19	طا	tâ	t	[t]	U+0637	ـط	ـطـ	طـ	ط
20	ظا	ẓâ	ẓ	[z]	U+0638	ـظ	ـظـ	ظـ	ظ
21	عین	ʿayn	ʿ	[ʔ]	U+0639	ـع	ـعـ	عـ	ع
22	غین	ġayn	ġ	[ɣ]	U+063A	ـغ	ـغـ	غـ	غ
23	فه	fe	f	[f]	U+0641	ـف	ـفـ	فـ	ف
24	قاف	q̈âf	q̈	[ɣ]	U+0642	ـق	ـقـ	قـ	ق
25	کاف	kâf	k	[k]	U+06A9	ـک	ـکـ	کـ	ک
26	گاف	gâf	g	[ɡ]	U+06AF	ـگ	ـگـ	گـ	گ
27	لام	lâm	l	[l]	U+0644	ـل	ـلـ	لـ	ل
28	میم	mim	m	[m]	U+0645	ـم	ـمـ	مـ	م
29	نون	nun	n	[n]	U+0646	ـن	ـنـ	نـ	ن
30	واو	vâv	v / ū / ow / (w / aw / ō դարի լեզվում)	[v] / [uː] / [o] / [ow] / ([w] / [aw] / [oː] դարի լեզվում)	U+0648	ـو		و
31	هه	he (hā-ye havvaz, hā-ye do-češm)	h	[h]	U+0647	ـه	ـهـ	هـ	ه
32	یه	ye	y / ī / á / (ay / ē դարի լեզվում)	[j] / [i] / [ɒː] / ([aj] / [eː] դարի լեզվում)	U+06CC	ـی	ـیـ	یـ	ی

Աղյուսակից երևում է, որ միևնույն հնչյուններ արտահայտելու համար պարսկերենում կան երկու կամ ավելի հարֆեր՝

«ս» հնչյունի համար՝ երեք հարֆ՝ 5-րդը (s̱e), 15-րդը (sin), 17-րդը (ṣâd)
«հ» հնչյունի համար՝ երկու հարֆ՝ 8-րդը (ḥe), 31-րդը (he)
«զ» հնչյունի համար՝ չորս հարֆ՝ 11-րդը (ẕâl), 13-րդը (ze), 18-րդը (zâd), 20-րդը (ẓâ)
«ղ» հնչյունի համար՝ երկու հարֆ՝ 22-րդը (ġayn), 24-րդը (q̈âf)

Դրանց գոյությունը բացատրվում է Ղուրանում առկա բառերի՝ պարսկերենի բառապաշար ներմուծմամբ. արաբերենում տարահունչ հարֆերը չունեն իրենց համարժեքները պարսկերենում։ Հետևաբար, ուղղագրությունը հիմնվում է արաբերեն բառարմատների վրա, իսկ բուն պարսկական բառերում հիմնականում օգտագործվում են դրանց «առավել թեթև» տարբերակները, որոնք մոտ են հնդեվրոպական լեզուներին՝ «ս» հնչյունի համար 15-րդը (sin), «հ» հնչյունի համար՝ 31-րդը (he), «զ» հնչյունի համար՝ 13-րդը (ze), «ղ» հնչյունի համար՝ 22-րդը (ġayn): Նույնպես խիստ հազվադեպ են թաշդիդը և թանվինը։

Յոթ հարֆ (و, ژ, ز, ر, ذ, د, ا) չեն միացվում հաջորդին, հետևաբար՝ ունենալով ընդամենը մեկ գրելաձև։ Այդպես անջատ է գրվում, օրինակ امروز էմռուզ ("այսօր") բառը։

Ձայնավորներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի վերը նշված բաղաձայններից, պարսկերենում գործածվում են վեց ձայնավորներ՝ ա, ի, ու, քմայնային ա, է, ո։ Ընդ որում, դրանցից առաջին երեքն ունեն նույն գրավոր տեսքը, ինչ 1-ին, 30-րդ և 32-րդ կիսաձայն հարֆերը։ Եթե դրանք ձայնավոր չեն կրում, ապա կիսաձայնից վերածվում են ձայնավորի։ Ինչ վերաբերում է մյուս երեք ձայնավորներին, ապա դրանք արաբերենում առկա կարճ ա, կարճ ի և կարճ ու ձայնավորներն են՝

կարճ ձայնավորներ	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	տրանսլիտ	արտասանություն
064E ◌‍َ‎	زبر (فتحه)	zebar/zibar	a	Ir. /æ/; D. /a/
0650 ◌‍ِ‎	زیر (کسره)	zer/zir	e	/e/
064F ◌‍ُ‎	پیش (ضمّه)	peš/piš	o	/o/

Թվանշաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արաբական թվանշանները նույնությամբ կրկնվում են պարսկական թվերի պարագայում, բացառությամբ երեքի՝ չորս (۴), հինգ (۵) և վեց (۶)^[6]:

Թվանշան	Պարսկականը	Յունիկոդ	Արաբականը	Յունիկոդ
0	۰	U+06F0	٠	U+0660
1	۱	U+06F1	١	U+0661
2	۲	U+06F2	٢	U+0662
3	۳	U+06F3	٣	U+0663
4	۴	U+06F4	٤	U+0664
5	۵	U+06F5	٥	U+0665
6	۶	U+06F6	٦	U+0666
7	۷	U+06F7	٧	U+0667
8	۸	U+06F8	٨	U+0668
9	۹	U+06F9	٩	U+0669

Պարսկերենը ոչ արաբատառ այբուբեններով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հատկանշական է, որ դարերի ընթացքում արաբատառ այբուբենից զատ պարսկերեն գրելու համար օգտագործվել են նաև եբրայերեն, լատիներեն և որ ամենահետաքրքիրն է հայոց այբուբենի տառերը։ Հայոց այբուբենով գրված պարսկերեն ձեռագրեր պահվում են Մատենադարանում^[7]։