Մասնակից:Rita KE Ian/Ավազարկղ
Նոր Շրջանի Հայ Գրականութիւն, 17-րդ դարու 1-ին քառորդէն, հայ իրականութեան մէջ սկիզբ առած ընկերա-քաղաքական եւ մշակութային զարթոնքը նպաստած է գեղարուեստական գրականութեան զարգացման։ Գրչագրութեան եւ նորաստեղծ տպագրութեան (1512) շնորհիւ վերակենդանացած է միջնադարեան հայկական գրաւոր հարուստ ժառանգութիւնը։
17-18-րդ դարերուն, գրական գերակշռող սեռը քնարերգութիւնն է, որ զարգացած է 3 հիմնական ուղղութիւններով՝ կրօնահայրենասիրական բանաստեղծութիւն, աշխարհիկ տաղերգութիւն եւ ժողովրդագուսանական երգ։ Այս ուղղութիւնները, իրենց բնորոշ գծերով հանդերձ, միմեանցէն խստօրէն տարանջատուած չեն։ Բնորոշ է Մարտիրոս Ղրիմեցիի գրական ժառանգութիւնը, ուր համատեղուած են հոգևոր երգը, աշխահիկ տաղը, աշուղը, ոտանաւորը։ Այսուհանդերձ, բանաստեղծական յիշեալ 3 ուղղութիւնները կ'առանձնանան որոշակի ժառանգականութեամբ եւ ատկէ բխող լեզվաոճական, պոետիկական հատկանիշներով, թեմատիկաեով եւ նպատակաուղղվածութեամբ։
Քնարերգութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրօնահայրենասիրական Բանաստեղծութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրօնահայրենասիրական բանաստեղծութիւնը ընդօրինակել եւ յուրովի շարունակած է միջնադարի հոգեւոր եւ պատմաքաղաքական բանաստեղծութեան աւանդոյթները։ Լեզուն գրաբառ է (մասամբ՝ միջին հայերեն), հիմնական թեման՝ աստուածաշնչեան եւ հայոց պատմութեան դրուագները, կրօն, ու հայրենասիրական գաղափարները։ Կրօնահայրենասիրական բանաստեղծութիւնը հիմնական ունեցած է ուսուցողական, բարոյակրթական նպատակ, որ ուղղուած եղած է ժողովուրդի առաջնորդներուն, ուսուցիչներուն ու քարոզիչներուն։ ժողովուրդին անհրաժեշտ եղած է՝ կրթել հայրենասիրական եւ քրիստոնեական ոգով, յիշեցնել անոր՝ հայրենի պատմութեան հերոսական անցքերն ու քրիստոնեական աւանդութիւնները։
18-րդ դարուն, մեծ տեղ գրաւած է ազգային եկեղեցական բանաստեղծութիւնը, ուր աստուածաշնչեան ու աստուածաբանական թեմաներուն զուգորդած են՝ հայրենասիրական մոթիֆները, Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ դաւանանքի հարցերը, ազգային եկեղեցւոյ սրբութիւններու փառաբանումը եւ այլն։ Զարգացած է նաեւ՝ պատմաքաղաքական բանաստեղծութիւնը, որ արտացոլած է հայ ժողովուրդի անցեալի ու ներկայի ռագմաքաղաքական անցքերը, ազգային-ազատագրական եւ ազատասիրական ձգտումները։
17-18-րդ դարերուն, վերակենդանացած են դասական հոգեւոր բանաստեղծութեան հիմնական ժանրերը՝ տաղը եւ գանձը։ Տարածուած են ապաշխարութեան, օրհնաբան եւ վկայաբան տաղերը, դամբան, գանձերը, շարունակած են գոյատեւել բանքերը, ներբողներն ու ողբերը, ստեղծուած են պատմաողբերգական եւ չափածոյ պատմութիւններ։ Այս երկերի հեղինակները մեծ մասամբ բարձրաստիճան հոգեւորականներ էին կամ վանական կրթութիւն ստացած մարդիկ (17-րդ դարուն՝ Ներսէս Մոկացի, Ստեփանոս, Յակոբ եւ Խաչատուր Թոխաթցիներ, Վարդան եւ Յովհաննէս Կաֆացիներ, Վրթանէս Սռնկեցի, Դավիթ Գեղամեցի, Յովհաննէս Մակվեցի, Երեմիա Շելէպի Քոմուրճեան, 18-րդ դարուն՝ Սիմէոն Երեւանցի, Պաղտասար Դպիր, Պետրոս Ղափանցի, Յովհաննէս Բերիացի, Գրիգոր Օշականցի, Ղազար Ջահվեցի, Յովհաննէս Կարնեցի եւ ուրիշներ), որոնք թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ գաղթավայրերու մէջ՝ ղեկավարած են ագգային-մշակութային կեանքը, նպաստած են ազգային-ագատագրական պայքարի գաղափարախօսութեան տարածմանը, հայ ժողովրդի ինքնագիտակցութեան բարձրացման։
17-րդ դարուն՝ կրօնահայրենասիրական բանաստեղծութեան ամենանշանաւոր դէմքը Երեմիա Քոմուրճեանն է, որ գրած է բազմաթիւ գանձեր, տաղեր, ողբեր, ուղերձներ, պատմաքաղաքական բանաստեղծութիւններ, պատմական, տոմարագիտական, կրօնական երկեր («Պատմութիւն համառօտ ... օսմանեանանցի թագատրացն», «Տարեգրական Պատմութիւն», «Պատմութիւն Հրկիզման Կ. Պոլսոյ», «Պատմական Բանք Իւրոյ Ժամանակին», «Վիպասանութիւն Յառումն Կրետէ կղզտյ», «Վիպասանութիւն Ապրօ Շելէպի» եւ այլն), ուր ներկայացուցած է իր ժամանակի արեւմտահայ իրականութեան համակողմանի պատկերը, արտայայտել հայ ժողովրդի ազատասիրական ձգտումները։
Աշխարհիկ Տեղերգութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աշխարհիկ տաղերգութիւնը սերած է միջնադարեան աշխարհիկ տաղերգութիւնէն խորապէս կրելով նաեւ ժամանակի ժողովրդագուսան քնարերգութեան ազդեցութիւնը՝ ան ուղղուած էր ժողովրդական զանգուածներուն։ Տաղասացները հիմնականին մէջ՝ հասարակութեան ցածր Առաջին տպագիր Տաղարանը (Վենետիկ, 1513, տպագրիչ ՝ Յակոբ Մեղապարտ) Պաղտասար Դպիրի «Տաղերու» հրատարակութեան շապիկ խաւերէն էին. անոնց լեզուն միջին հայերէնն էր (մասամբ՝ պարզ գրաբարը եւ բարբառները), իսկ թեման՝ սէրը, բնութիւնը, խրախճանքը, անձը, ապրումները, ընկերային կեանքը։ Սէրը կնոջ նկատմամբ զերծ էր այլաբանութիւնէն, բացահայտ էր եւ անկաշկանդ, կնոջ գեղեցկութիւնը՝ ըմբռնուած է իբրեւ բնութեան ստեղծագործութիւն։ Մեղքի եւ ահեղ դատաստանի գաղափարները այլեւս նախկին ուժով չեն խանգարեր սիրոյ զգացմունքի արտայայտման, տիրապետողը՝ աշխարհիկ ոգին էր։
Նոր շեշտադրումներստացած են տպանդուխտ տաղասացներու հայրենաբաղձ երգերը։ Լայնօրէն տարածուած են նաեւ երգիծական, խոհախրատական, ընկերային մոթիֆներով գրուած տաղերը։ ժամանակի տաղասացներէն՝ յիշատակելի են Խաչատուր Խասպեկ Երեցը, Ղազար Սեբաստացին, Ստեփանոս Վարագեցին, Քոսա Երեցը, Ստեփանոս Դաշտեցին, Դավիթ Սալաձորցին, Նաղաշ Յովնաթանը, Ղունկիանոս Կարնեցին եւ ուրիշներ։
Առանձնահատուկ նշանակութիւն ունի Նաղաշ Յովնաթանի տաղերգութիւնը։ Անոր սիրոյ եւ խրախճանքի տաղերով կատարելապէս աշխարհիկացած է հայ քնարերգութիւնը։ Յուրացնելով նախորդ տաղերգուներու լաւագոյն աւանդոյթները եւ արտայայտելով ժամանակի ոգին ու գեղարուեստական մտածողութիւնը՝ Նաղաշ Յովնաթանն իր ստեղծագործութիւններով կ'առնչէ աշուղ, բանաստեղծութեանը։ Ժամանակի տաղասացներէն է նաեւ՝ Մարտիրոս Գրիմեցին։
Ժողովրդագուսանական Երգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժողովրդագուսանական երգը ներթափանցուած է 3 շերտերով՝ ժողովրդական, ագգային-գուսանական եւ աշուղական։ Ժողովրդագուսանական երգերը արտայայտուած են բուն ազգային եւ արեւելական աշուղ, ձեւերով, հիմնականին մէջ՝ հայերէնրով։ Ուշ միջնադարի հայկական աշուղ, երգերը վերաձեւուած են հայ բանայոյսութեան եւ գրականութեան հենքի վրայ՝ իբրեւ գուսան, արեւելքի նոր տեսակ։ Հայ աշուղները երգերը ստեղծած են բարբառներով եւ կատարած են լարային գործիքներու նուագակցութեամբ՝ իրենց հորինած կամ յայտնի եղանակներով։ ժամանակի աշուղներէն նշանաւոր են՝ Ղուլ էգազը, Մկրտիչը, Արթինը, Ռումանին, Քիչիկ-Նովան, Շամչի Մելքոնը, Ամիր Օղլին եւ ուրիշներ։
17-18-րդ դարերուն՝ հայ աշուղ, բանաստեղծութիւնը աննախադպէ բարձունքի հասած է Սայաթ-Նովայի շնորհիւ։ Հզոր տաղանդի ուժով եւ շեշտուած անհատականութեամբ, խռովահոյզ սիրերգերով ու մարդասիրական բարձր գաղափարներով Սայաթ-Նովան դուրս եկած է աշուղ, բանարուեստի սահմաններէն եւ կանգնած է միջնադարեան խոշորագոյն բանաստեղծներու կողքին։ Ան Նաղաշ Յովնաթանի հետ եգրափակած է միջնադարեան հայ քնարերգութիւնը։
17-18-րդ դարերուն՝ շարունակած են գոյատեւել նաեւ գեղարուեստական արձակի որոշ ժանրեր՝ քարոզը, առակը, զրույցը, վարքը եւ վկայաբանութիւնը։ Այդ ժանրերով գրուած հին եւ նոր ստեղծագործութիւնները ամփոփուած են Քարոզգիք, Աղուեսագիրք, Հարանց վարք, Հայսմաւուրք եւ այլ ձեռագիր ու տպագիր ժողովներուն։ XVIII դ․ վերջի–XIX դ․ 1-ին կէսի գրականութեան, շրջափուլին մէջ, բուռն վերելք ապրած է տակաւին XVII դարի կէսերէն եկող գրական–գաղափար. նոր շարժումն ու նորոգման համընդհանուր ձգտումը, որ, ի վերջոյ, կը հանգնեցնէ հայոց նոր գրականութեան ու գեղագիտական մտքի ձեւաւորման՝ հիմնական դպրոցներով ու ուղղութիւններով, միայն թէ ո՛չ իբրեւ ամբողջական՝ համակարգ ու միասնական դպրութիւն մը, այլ երկփեղկուած ու ճիւղաւորուած։
18-րդ Դարու Վերջ եւ 19-րդ Դարու Սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արեւելահայ եւ Արեւմտահայ Գրականութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արեւելահայ եւ արեւմտահայ նոր գրականութիւնները իրաքանչիրը յուրովի իր վրայկրած ազգի քաղաքական ու տնտեսական տրոհվածութէն կնիքը եւ օտար տիրողներու հետապնդումներու ու ձուլման քաղաքականութեան ծանր հետեւանքները։ Արեւմտահայ գրականութիւնը իր գոյութիւնը պահպանեց մինչեւ XX դարի 10-ական թթ․ եւ թուրք կառավարող շրջաններու հրահրած հայահալած քաղաքականութեան հետեւանքով ունեցաւ նոյն ողբերգական վախճանը։ Արեւելահայ իրականութիւնն ու գրականութիւնն ալ մինչև XIX դարի 20-ական թթ․ կէսերը, ենթակայ ըլլալով պարսից հալածանքներուն, ի վերջոյ զարգացման լայն հնարավորութիւններ ստացան շնորհիւ Ռուսաստանի հետ Հայաստանի միաւորման (1828)։ Ելլելով աշխարհագրական պայմաններէն՝ արեւմտահայերու առնչութիւնները առաւել սերտացան արեւմտաեւրոպական գրական կեանքի, մասնաւորապէս, Ֆրանսայի հետ, հնդկահայ գաղթաշխարհինը՝ Անգլիոյ, արեւելահայերունը՝ ռուս եւ գերմանական իրականութեան ու գրականութեան հետ։ Գրական ուսումնառութիւն անցնելով համաշխարհային դասականներու ստեղծագործութիւններու վրայ՝ հայ հեղինակները անոնց փորձը կը յուրացնէին ու կը փոխադրէին հայ իրականութեանը։ Բուն պատմական Հայաստանի արեւելեան ու արեւմտեան բնաշխարհին մէջ, ծաղկող գրականութիւններու մասին այս շրջափուլին մէջ՝ խօսիլը թեռեւս ժամանակաւորապէս բան կ'ըլլար, որովհետեւ մայր երկրի մշակութային կեդրոններէն՝ քիչերը մասնակցութիւն ունէին գրական նոր շարժման, թերեւս Կարինն ու Սեբաստիան արեւմտահայերու, Վաղարշապատն ու Երեւանը (մասամբ նաեւ՝ Գանձակը)՝ արեւելահայերու մօտ։ Գրական գործիչները կը ստեղծագործէին գերազանցապէս գաղթավայրերուն՝ Կ․ Պոլսոյ, Զմիւռնիայի, Մադրասի, Կալկաթայի, Մոսկուայի, Պետերբուրգի, Աստրախանի, Նոր Նախիջեւանի, Մոզդոկի, Թիֆլիսի, Նոր Ջուղայի մէջ։ Այս հանգամանքն ալ պատճառ կը դառնայ գրականութեան ազգային ձեւի, նախ եւ առաջ լեզուի որոնման հարցում տարբեր մոտեցումներու, որ ի յայտ կու գայ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրական ու մշակութային գործիչներու ստեղծագործական փորձի մեջ։ Տակաւին չէր մշակուած միասնական տեսակէտ նոր գրականութեան ու դպրոցի լեզուի հարցերուն մէջ։ Աւանդաբար նախապատվութիւնը կը տրուէր գրաբարին, բայց փորձեր կ'ընէին նաեւ այս կամ այն բարբառը, խօսակցական աշխարհաբարի արարատեան ու պոլսական տարբերակները գրականութեան ու դպրոցի լեզու դարձնելու համար:
Դասական Հայերէն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դասական հայերէնի վերածնութեան շարժումը, որ առաւելապէս կը դրսեւորէր գրականութեան բնագաւառին մէջ եւ որուն նախաձեռնողները առաջին հերթին, Վենետիկի մխիթարանները՝ Մխիթար Սեբաստացին (1676–1749) ու անոր աշակերտներն էին: Ուղղուած էր գլխաւոր մը նպատակի՝ դարերու ընթացքին գիրքերու միջոցաւ աւանդուած եւ աստիճանաբար աղճատուած գրաբարը խորթ ձեւերէն ու լատինաբանութիւններէն մաքրագործելուն եւ ոսկեդարեան վիճակը վերականգնելուն, որպէսզի ան դառնար ոչ միայն գրականութեան ու դպրոցի լեզու, այլեւ ժամանակի ընկերային ու տնտեսական փոխարաբերութիւններու ու գաղափարախօսութեան արտայայտման միջոց, ծառայեցուեր ազգային վերածնութեան ու համախմբման նպատակներուն եւ համազգային կարիքներուն։ Այս շարժումը կողմնակիցներ ունէր գրեթէ բոլոր հայկական մշակութային կեդրոններու մէջ, բայց որովհետեւ չէր հետեւեր ժամանակի ոգին, ի վերջոյ, ձախողեցաւ։ Գաղտնիք չէ, որ իրենք՝ մխիթարեաններն ալ, աւելի ու աւելի հակուելով խօսակցական աշխարհաբարին, այդ լեզուով հրատարակեցին (1843 թուականէն) «Բազմավէպ» գրականգիտութիւնը, քաղ–տնտեսակն հանդէսը։ Շարժման գլխաւոր արդիւնքը գրաբար գրականութեան վերածնունդն Էր, որ նախապատրաստուած էր ըստ բոլորին։ Տքնաջան հետազոտութիւններու միջոցով մխիթարեանները բացայայտած էին գրաբարի հիմնական օրինաչափութիւնները ինչպէս ձեւաբանութեան, այնպէս ալ շարահիւսութեան բնագաւառին մէջ, կազմելով դասական հայերէնի քերականութիւնը (Մ․ Չամչեան, Գ․ Աւետիքեան եւ Ա. Բագրատունի)։ Հաւաքելով ու ստուգաբանելով հայերէնի ողջ բառապաշարը անոնք ստեղծած էին Հայկազյան լեզվի ընտիր ու լիակատար ստուգաբանական բառարան (Մ․ Ավգերյան, Դ․ Ավետիքյան և Խ. Սյուրմելյան), իրենց իսկ՝ կանոնարկած լեզուական ու ոճաբանական օրէնքներով եւ ստուգաբանած բառապաշարով թարգմանած են յոյն, լատին ականաւոր գրողներու ու պատմիչներու երկասիրութիւնները, վերջապէս՝ հորինած էին գերազանցապէս հանգաւոր տողերով էբիքական ու քնարական քերթութեան բազմազան նմուշներ, որոնք հետագային մէջ ամփոփուեցան «Տաղք Մխիթարեան վարդապետի (Յ. 1–3, 1852–1854) ժողովի եւ առանձին մեծ ու փոքր գիրքերու մէջ։ Ատոնց բարձրագոյն արտայայտութիւնը Ա․ Բագրատունիի (1790–1866) «Հայկ Դիւցազն» էպիկական–հերոսական բանաստեղծութիւնն է (գրուած ու աւարտած է 1830-ին, ձեռագիրը յետոյ զոհ է գնացել պատահարի, վերստեղծուած է հետագային, լոյս է տեսած է՝ 1858-ին)։ Մինչեւ XIX դարու 40-ական թթ․ կէսերը, հայ բանաստեղծներն ու մխիթարեան սաները գերազանցապէս այդ վերականգնուած դասական հայերէնով կը գրէին, իսկ 50-ական թթ․, հնչեց գրապայքարի յաղթանակի ու աշխարհաբարի քաղաքացիական իրաւունքի ժամը։
Աշխարհաբար Գրականութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արեւելահայ իրականութեան մէջ աշխարհաբարի յաղթանակի գրական ամենամեծ վաւերագիրը Խ․ Աբովեանի (1809–անհետացած է 1848) «Վերք Հայաստանի» (գրած է՝ 1841-ին ու յաջորդ տարիներուն, հրտ․ 1858) պատմավէպն է, իսկ արեւմտահայ իրականութեան մէջ՝ Ղ․ Ալիշանի (1820–1904) «Երգ Նահապետի» հայրենասիրական բանաստեղծութիւններու շարքը։ Աբովեանի եւ Խաչատուրեանի գրիչի տակ ալ աշխարհաբարը ստաած է անկրկնելի փայլ ու կենդանութիւն, երկուքին գրական ստեղծագործութիւններն ալ խոր հետք կը ձգեն հայ գրականութեան եւ ազատագրական պայքարի վրայ, կանխորոշել հայ հայրենասիրական քերթութեան գլխաւոր թեմաներն եւ զարգացման ուղիները։ Գրաբար ստեղծագործութիւններուն զուգընթաց հորինուած են նաեւ գրաբարախառն աշխարհաբարով եւ հոգեւոր ու աշխարհիկ բովանդակութեամբ տաղաշարքեր։ Լաւագոյնը Պետրոս Բերդումեան Աղամալյանցի «Պայծառ Արփին արդ բարձրացաւ․․․» տաղն է։ Այս դպրոցի կամ ուղղութեան ներկայացուցիչները շատ են արեւելեան եւ արեւմտեան հայութեան շրջանին մէջ՝ Գրիգոր Օշականցի (1757–1799), Յովհաննէս Կարնեցի (մօտ 1750-ական թթ․–1820-ական թթ․ սկիզբ), Ահարոն Վարդապետ, Սերովբէ Պատկանեան (1769–1836), Գէորգ Խութով, Ռոստոմ Աբովեան։ Կրոնա–բարոյախօսական հորդորներէն բացի, անոնց քնարը հնչեցնում է նաեւ հայրենասիրական մեղեդիներ (Ռ․ Աբովեանի «Մունետիկն ի ձայն աղաղակէ․․․» տաղը)։
Տաղերգութիւն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս ուղղութիւնը եւս, ի վերջոյ, չգոյատեւեց. տաղերգութիւնը, իբրեւ միջնադարեան քերթութեան վերապրուկ, շուտով ձուլուած է մասամբ աշուղական բանաստեղծութեան, մասամբ ալ՝ նոր քերթութեան հետ, իսկ տաղը՝ իբրեւ հայ նոր բանաստեղծութեան տեսակ, իր ձեւական ու գաղափար, հատկանիշներով վերածնած ու նոր որակ ձեռք բերած է արեւմտահայ քերթութեան մէջ (Մ․ Պեշիկթաշլեան, Պ․ Դուրեան)՝ նույնանալով երգին։ Տաղերգու–աշուղներէն յիշատակութեան արժանի է Պ. Մադաթեանցը՝ Սեյադը (1810–1876), որ գրած ու հրատարակած է անչափ շատ, միայն թէ՛ թոյլ ու անկատար ոտանաւորներ։
Հայրենասիրական Թեմաներով Ստեղծագործութիւններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու ճիւղերու գրականութիւններու որոնումներու ու հիացումի առարկան հայ հին հայրենիքն ու անոր անցեալ փառքն էր, հայ ազգի ու լեզուի հնութեան եւ հեղինակութեան հաստատումն ու պանծացումը։ Եւ արեւելահայ եւ արեւմտահայ քերթողները Հայաստանի անցեալ երանութիւնները վերստեղծելու ջանք չէին խնայեր թանձրացնելու գոյները եւ նպաստելու Հայաստանի քաղաքական անկախութեան վերականգնման ու միավորման, լուսաւորութեան ու բանականութեան թագաւորութեան վերահաստատման։ Օտար նուաճողներիու լուծէն հայկական հողերու ազատագրումը (Ռուսաստանի աջակցութեամբ ու օգնութեամբ) դարձած է այդ շրջանի քերթվածներու գլխաւոր թեմաներէն մէկը։ Իսկ գալիք Հայաստանը, ըստ ժամանակի գրողներու, պետք է ըլլար տիպն ու պատկերը ոսկեդարեան ժամանակներու կարգերու ու պանծալի դեմքերու, վարդանանց նման քաջ ու անձնուրաց, Մեսրոպ Մաշտոցի ու անոր աշակերտներու՝ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէի եւ միւսներու նման իմաստուն եւ հայրենասէր։ Սիմէոն Երեւանցի «Արի աստուած հարցը մերոց․․․» մաղթանքը, Պետրոս Ղափանցու (ծննդիան թուականը անյայտ–1784) «Ի ննջմանէդ արքայական» տաղը, «Հայելի Կալկաթեան» կը լրագրէր լոյս տեսած անանուն «Տէր, կեցո դուն զհայս․․․» եւ Յովհաննէս Միրզա Վանանդեցի «Առ Հայաստան» («Հայաստան, երկիր դրախտավայր») երգերը այդ հայեցութիւններու ու ձգտումներու ինքնատիպ արտայայտութիւններն են, բանաստեղծ, խօսքի ու զգացման նախանձելի դրսեւորումներ։ Այս շրջափուլին մէջ, առաջին անգամ ուրուագծուած են ուղղութիւններ ու դպրոցներ, որոնք մինչ այդ անսովոր էին ու անծանօթ եւ որոնց շնորհիւ մեր ազգային բանաստեղծական մշակոյթը, դուրս գալով ներանձնացումէն, կը փարէր կամ կը մերձենէր համընդհանուր գրական կեանքին, համաշխարհային գրական ընթացքին։ Արեւմուտքի գրականութեան ուղղութիւնները, սեռերն ու տեսակները ընտանի կը դառնան հայ գրողներուն ու իրականութեան։
Կլասիցիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շրջափուլի սկզբէն մինչեւ աւարտը տիրապետող գրական ուղղութիւնը կլասիցիզմն էր (Ռ․ Ինճիճեան, «Ամարանոց բիւզանդեան», 1704, Ղուկաս Կարնեցոլ՝ Գերմանիոյ Յովսէփ կայսերն յղած աղերսագրի վերջաբանը, Երեւանի հայոց նամակը ՅովսԷփ Արղութեանին են։ Հայկական կլասիցիզմի զինանոցը նախ հին Հայաստանի պատմական կեանքն էր, տարբեր դարաշրջաններուն պետական, ռազմական ու հոգեւոր գործունէութեան ասպարէզ կոչուած արքաները, զորավարները, քերթողները, սրբացած վարդապետները, անոնց կեանքի անցքերն ու մեծագործութիւնները, հեթանոս Հայաստանի աստուածներն ու դիւցազուններն են։ Հայութեան հոգեւոր զարգացումը, տարանջատուելով հեթանոս Արեւելքէն, առմիշտ շաղկապուած է քրիստոնեայ արեւմուտքի հետ, դրական ու բացասական բոլոր հետեւանքներով հանդերձ․ Ա. Բագրատունի («Հայկ դիւցազն»), Հ. Միրզա–Վանանդեցի (1772–1841, «Արփիական Հայաստանի», «Ոսկեդար Հայաստանի»), Մ․ Թաղիադեան (1803–1858, «Աոս եւ Աոնդիպի»), Դ. Պատկանեան (1802–1889«Հայկերգ», «Արամերգ», «Փառնակ», «Առնակ», «Փառանձեմ», «Վարդան», «Անուշաւան», «Կար»)։
Տրամա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական կլասիցիզմի օրինական ժառանգն է նաեւ՝ տրաման՝ գերազանցապէս պատմական ու բարոյախօսական բնոյթի պիեսներ, որոնք իբրեւ գրական ինքնուրոյն սեռի արտայայտութիւններ, իրենց հաստատուն տեղը կը գրաւեն հետագայ շրջափուլերին մէջ։ Այս առումով, որոշակի երախտիք ունին մխիթարեան գրողներ Մ․ Զախջախեանը, Ե․ Թովմաճանը, Ա․ Բագրատունին, Պ․ Մինասեանը եւ ուրիշներ։ Առաջիններու պիեսները նուիրուած էին հայոց պատմութեան ականաւոր դէմքերուն՝ Երուանդ եւ Խոսրով Մեծ արքաներուն, Վարդան Մամիկոնեանին, Աբդլմսեհ սուրբին եւ այլն, իսկ՝ Բագրատունի «Ի Յայտնութիւն Տեսան» տրամային մէջ, հանդէս բերուած էին կրօնաբարոյախօսական խորհրդանիշներ՝ Հաւատք, Յույս եւ Սէր։
Թեմատիկ Բաժանման Սկզբունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական կլասիցիզմի գրականութիւնէն սկիզբը կ'առնէ բանաստեղծութիւններու թեմատիկ բաժանման սկզբունքը, որ կը կիրառէին մասնաւորապէս մխիթարեան քերթողները, որոնք սովորութիւն կը դարձնէին իրենց ոտանաւորները համախմբել տէրունականք, կրօնականք, բարոյականք, կենցաղականք, սթափականք եւ համանման այլ վերնագիրերու տակ, այս Ղ. Ափշանի ստեղծագործական առօրյային մէջ, աւելի կկը հստակուի Տէրունի, Մաղթունի, Բնունի, Մանկունի, Տխրունի, Հայրունի են։ Հայրենասիրութեան գաղափարը, ինչպէս նկատած է ակադեմիկոս Մ․ Աբեղեանը, XVIII–XIX դդ․ բանաստեղծութեան գլխաւոր շարժիչը ըլլալով հանդերձ՝ դեռ չէր զատորոշուած կրօնական–եկեղեցական քարոզներէն ու աշխարհըմբռնումներէն։ Այդ գաղափարը մեզ կը ներկայացնէ շատ դեպքերուն մէջ, ողբերու ու ներբողներու միջոցաւ, որոնք ժամանակի տարածուած բանաստեղծական տեսակներէն էին եւ աւանդական կարգով կը ծաւալուէին էջմիածնի ու Արարատեան աշխարհի սրբութիւններու շուրջը։ Առատ են յատկապէս էջմիածնին նուիրուած տաղերն ու ներբողները, որոնց հեղինակներն են՝ Սիմէոն Երեւանցին, Գրիգոր Օշականցին, Աբրահամ Աստապատցին (մասնավորապէս՝ «Ներբողեան սրբոյ Աթոռոյն էջմիածնի» գրքոյկը, 1807), Դ․ Փեշտմալճեանը, անգամ երիտասարդ Խ․ Աբովեանը («Դրուստ առ սուրբ Մայր Աթոռն մեր Էջմիածին»)։ Կը հնչեն նաեւ՝ այլ երգեր ու մոթիֆներ՝ կեանքի ու մահուան, հոգուոյ եւ մարմնի անլուծելի հակասութեան, վարդի ու սոխակի, խնճոյքի եւ ուրախութեան, բայց անոնց մէջէն արտայայտուող գլխաւոր գաղափարը, ոգին կրօն, բարոյախօսութիւնն է, կրօն, ջերմեռանդութեան արթնացումը եւ հնազանդումը աստուածային կարգին։ Կ'իշխէր բռնահանգը, միեւնոյն ձեւով հանգաւորուող երկարաշունչ ու խրթին բանատողը՝ առանց բանաստեղծական գիւտերու ու պատկերներու։ Բռնահանգի վարպետներ էին Հայաստանի արեւելեան ու արեւմտեան բնաշխարհի մէջ ստեղծագործող մխիթարեան բանաստեղծները՝ Ղ․ Ինճիճեան, Գ․ Աւետիքեան, է․ Հիւրմիւզեան–Վրիւյր, Ա․ Բագրատունի, Սռան Սիսակեան, Մ․ Զախջախեան, Վ․ Ռուբինեան։ Հետագայ հայ բանաստեղծութեան վրայ անոնց ազդեցութիւնը երկրորդական է, մանաւանդ որ անոնց՝ գրական ասպարէզը ձգելու հետ միասին կը դադրի նաեւ գրաբար բանաստեղծութիւնը, եթէ կողմը ձգենք նորավարժ ճարտասաններու դպրոցական վարժութիւնները եւ երիտասարդ Ղ․ Ալիշանին, Մ․ Պեշիկթաշլեանին ու քանի մը ուրիշների, որոնք իբրեւ բանաստեղծներ թրծուելով մխիթարեան քուրային մէջ, որոշ ժամանակ դեռ իրենց հոգուոյ պարտքը կու տային, իսկ հետագային մէջ կամ ընդհանրապէս կը ձգեն հանգագիտութեամբ զբաղիլը կամ կ'անցնին հայ ռոմանտիկներու բանակը եւ կը յուրացնեն վերջիններուս գեղագիտութիւնն ու փորձը։ Կլասիցիզմի զարգացման ամենաբուռն շրջանին մէջ՝ աստիճանաբար կը սկսին նշմարուիլ հայկական սենտիմենտալիզմի ու ռոմանտիզմի հատկանիշները։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ 
|
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։
|