Միջնադարյան Հայաստանի պատմությունը լուսաբանող գրավոր սկզբնաղբյուրների շարքում մեծապես կարևորվում են վիմագրական հուշարձանները, որոնք տարաբնույթ իրադարձությունների՝ շինարարական-նորոգչական աշխատանքների, նվիրատվությունների, կանոնաիրավական նորմերի հաստատման, ապահարկման, կոթողների կանգնեցման և նմանօրինակ այլ երևույթների մասին վկայող քարակերտ վավերագրեր են։
Հայ իրականության մեջ վիմագրերի աղբյուրագիտական արժեքը իրենց պատմագրական երկերում հիշատակել են մատենագրեր ՝Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը, Զաքարիա Քանաքեռցին, Եսայի Հասան-Ջալալյանը և այլն, իսկ առավել համակարգված դրանք ընդօրինակվել ու հրատարակվել են սկսած 19-րդ դարից, երբ վիմագրագիտությունը, հայագիտական մի շարք այլ բնագավառներին զուգահեռ, ձևավորվել է իբրև առանձին գիտակարգ։
Հայ վիմագրագիտական մտքի զարգացման գործում էական նշանակություն ունի դեռևս վիրահայոց հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու (կաթողիկոս՝ 1843-1857 թվականներ) 1825 թվականի շրջաբերական նամակը՝ ուղղված Սանահինի վանքի առաջնորդ Հարություն վարդապետ Տեր-Բարսեղյանցին[1]։ Այդ փոքրածավալ գրությունը, որի բնօրինակը պահվում է Մատենադարանում գտնվող Ներսես Աշտարակեցու անհատական արխիվային հավաքածուում (թղթ. 166, վավ. 378), վիմագրերի հավաքչական աշխատանքների, ընդօրինակման սկզբունքների ու չափանիշների առաջին փաստական վկայագիրն է, որտեղ հստակ սահմանվում են վիմագրերի կարևորությունը, դրանց խնամքով ու բնագրին համապատասխան ընդօրինակումը, այլև՝ վիմագրերի տեղադրությունը նկատառելով (լեռների գագաթին, խոր ձորերի ու կիրճերի մեջ, անմատչելի վայրերում և այլն)՝ հավասարապես արժևորումը՝ անկախ ծավալից, ժամանակից ու բովանդակությունից։ Այս շարքում առանձնանշելի են Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբաններ Հովհաննես եպս. Շահխաթունյանցի, Աբել արք. Մխիթարյանցի, Մակար եպս. Բարխուդարյանցի, Մեսրոպ արք. Սմբատյանցի, Մեսրոպ Մագիստրոս արք. Տեր-Մովսիսյանի, Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամներ Հ. Ներսես վրդ. Սարգիսյանի, Հ. Ղևոնդ Ալիշանի և մեր մյուս երախտավորների աշխատությունները, որոնցում ամփոփված են հայ վիմագրության հազարից ավելի բնագրեր:Միևնույն ժամանակաշրջանում հայերեն վիմագրերն արժանացել են նաև օտարազգի գիտնականների ուշադրությանը. տարբեր առիթներով վիմագրեր են հիշատակված Ֆրեդերիկ Դյուբուա դը Մոնպերեի, Վիկտոր Լանգլուայի, Մարի-Ֆելիսիտե Բրոսսեի, Յոզեֆ Ստրժիգովսկու և ուրիշների մեծարժեք աշխատություններում։
Գանձասարի կաթողիկե եկեղեցու վիմագրություն
Չնայած նրան, որ վիմագրերը մշտապես տեղագիր-ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում են եղել, այդուհանդերձ դրանց ընդօրինակման և հրատարակման սկզբունքները դեռևս հեռու են եղել ժամանակի գիտական պահանջները բավարարելուց։ Միայն 1890-ականներից Բագրատունյաց ՀայաստանիԱնի մայրաքաղաքում նշանավոր հայագետներ Նիկողայոս Մառի և նրա աշակերտ Հովսեփ Օրբելու գլխավորությամբ իրականացված հնագիտական պեղումները նաև տեղի վիմագրերի ուսումնասիրման առիթ հանդիսացան։ Մեծանուն հայագետների կողմից մշակվել են վիմագրերի ընդօրինակման նոր սկզբունքներ՝ բնագրերն ընդօրինակել իրենց բնորոշ առանձնահատկություններով՝ պահպանելով տառերի հնագրությունը, տողերի քանակը, բնագրային վերականգնումները՝ հատուկ պայմանական նշաններով, նշել վիճակը, փորագրման եղանակը (փորագիր, ելնդագիր, ծաղկագիր), կցել գրչանկար և լուսանկար, ըստ անհրաժեշտության՝ ծանոթագրել։ Ահա այս չափանիշներով էլ հետագայում կազմվել են «Դիվան հայ վիմագրության» մատենաշարի պրակները, որի անդրանիկ՝ Անիի վիմագրերին նվիրված հատորը հրատարակվեց Հովսեփ Օրբելու մահից (1961 թվական) տարիներ անց՝ 1966 թվականին, վիմագրագետ Սեդրակ Բարխուդարյանի խմբագրությամբ և ծավալուն առաջաբանով։ Ցայսօր հրատարակվել է մատենաշարի տասը պրակ, որոնցում ամփոփված է Հայաստանից և որոշ գաղթավայրերից (Ռուսաստանի Դաշնություն, Ուկրաինա, Մոլդովա) ընդօրինակված յոթ հազարից ավելի վիմագիր։
Հայերեն վիմագրերը կազմելիս՝ գրիչները դիմել են որոշակի հնարամտության, որն իր հերթին խրթին է դարձնում վերծանությունն ու մասնագիտական մոտեցում պահանջում։ Վիմագրերում բառանջատում հիմնականում չի արվել, բառերն ու տառերը փորագրվել (սակավ նաև՝ ներկագրվել) են կցված, երբեմն էլ՝ մեկ ամբողջ բառ կամ բառակապակցություն ներկայացվել է ընդամենը մեկ տառամայր գրի ստեղնների վրա այլ գրերի համակցմամբ։ Ընդունված է սրանց կոչել սղագրության, որոշ առումով էլ՝ գաղտնագրության միջոցներ, քանի որ վիմագիր կազմող գրիչը ժամանակի ու տեղի խնայողության, ինչպես նաև բնագիրն անմատչելի դարձնելու նպատակ է ունեցել։ Հայերեն վիմագրերում առավել տարածված են սղագրության հետևյալ տարատեսակները.
Համառոտագրություն, որը հիմնականում կիրառելի է տերունական բառերի (ՏՐ, ԱԾ, ՅՍ, ՔՍ, ՍԲ ևն), բառաթեքման ու բառաբարդման ժամանակ, ինչպես նաև ձայնավորների սղման դեպքում, որոնց վրա հիմնականում հորիզոնական (հաճախ ոճավորված)՝ «պատիվ» նշան է դրվում։
Ավանի տաճարի երկլեզվյան ծածկագիր արձանագրությունը, ՀՊԹԿցագրություն, երբ բառի մեջ մի քանի տառաստեղններ իրար են համակցվում, որով սղվում է վիմագրի փորագրելի դաշտն ու գրի ճանաչելիությունն անմատչելի դառնում։
Փակագրություն, երբ համակցվում է տվյալ բառի կամ բառերի ողջ տառաֆոնդը։ Սա սովորաբար բուն բնագրից փոքր-ինչ առանձնացված է ներկայացվում, երբեմն էլ վերնամասում ոճավորված «պատիվ» նշան է դրվում[2][3]։
Թվակիր վաղագույն վիմագիրը, Թալինի Կաթողիկե, 783 թ.Գաղտնագրման կամ գիրն այլընտրանքային ձևով արտահայտելու միջոց են նաև զարդագրությունն ու ծածկագրությունը։ Առաջինը հանդիպում է պատկերաքանդակներին զուգահեռ, խիստ բուսականացված և առաջին հայացքից գիրը չի զատորոշվում։ Հայկական զարդագրության կամ ծաղկագրության հրաշալի օրինակներ ունենք Նորավանքից, Տաթևից, Հառիճավանքից, Կապուտանի Ս. Մինաս եկեղեցուց, Լորի որմնափակ խաչքարից և այլ հուշարձաններից։ Ինչ վերաբերում է ծածկագրությանը (cryptography), ապա ի տարբերություն մատենագրական աղբյուրների՝ վիմագրերում այն առավել սակավադեպ է։ Այդուհանդերձ, դեռևս 6-7-դդ. վիմագրերում արդեն կիրառվել են ինչպես սղագրման միջոցները, այնպես էլ ծածկագրումը[4][5]։ Մեզ հայտնի ծածկագրման եղանակներից վիմագրերին առավել բնորոշ են փոխարինագիր, սյունակետագիր, շրջագիր, գումարգիր, եղբայրագիր, աջից ձախ գրությամբ գաղտնագրման տեսակները[6][7]։
Ինչպես ձեռագիր, այնպես էլ վիմագիր բնագրերի վերծանման կարևորագույն բաղադրիչներից է նաև թվականը, որը միջնադարում արտահայտվել է հիմնականում հայոց այբուբենի տառերի թվային համարժեքով, ինչպես նաև՝ տոմարական որոշակի հաշվարկներով։ Վիմագրերում առավելապես հիշատակվում է Հայոց մեծ թվականը, որի սկիզբը համարվում է 552 թվականի հուլիսի 11-ը, հետևաբար վկայված թվականին հարկ է գումարել մնացյալ 551-ը, մերօրյա Փրկչական թվականի համարժեքն ստանալու համար։ Վաղագույն թվակիր արձանագրությունը պահպանվել է Թալինի Կաթողիկե եկեղեցու հարավարևելյան մույթի արևմտահայաց նիստին։ Վիմագրի համաձայն՝ Հայոց ՄԼԲ., այսինքն՝ 783 թվականին (232+551) Ուխտատուր վանականն ու իր եղբայր Տուտին ջուր են բերել Թալին ու աղբյուր կառուցել, Տաթևի վանքի Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարին հարավից պատակից գավիթ-սրահը կառուցվել է Հայոց ՆՂԲ., այսինքն՝ 1043 թվականին (492+551), կամ Մարմաշենի Կաթողիկե եկեղեցու կառուցման աշխատանքներն սկսվել են Հայոց ՆԼԷ. (988) թվականին (437+551), ավարտվել՝ Հայոց ՆՀԸ. (1029) թվականին (478+551), իսկ, Տեղերի վանքի գավթի արևմտյան մուտքի ճակատակալ քարի վիմագրում Մխիթար գրիչը նշում է վանքի մեծ ու փոքր եկեղեցիների և ժամատան շինարարությունը Հայոց ՈՁԱ. (1232) թվականին ավարտելու մասին, որն իրականացվել է Վաչե Վաչուտյանի կողակից Մամախաթունի նախաձեռնությամբ, Աղբայրիկ վարդպետի ձեռամբ։
Փոքր-ինչ այլ է անթվակիր վիմագրերի դեպքում, երբ բնագիրը թվագրվում է համաձայն արձանագրության հնագրական հատկանիշների, ինչպես նաև վիմագրում վկայված անձանց ապրած ժամանակն ու տվյալ հուշարձանի պատմական համատեքստը նկատառելով։ Նմանօրինակ արձանագրությունների շարքում հատկանշելի է մեզ հայտնի վաղագույն՝ Տեկորի տաճարի շինարարական արձանագրությունը, որի վերջին հետազոտողներից հնագետ-վիմագրագետ Կարո Ղաֆադարյանն այն հստակ թվագրում է 480-ական թվականներին՝ նկատառելով արձանագրության հնագրական ոճը, վկայված անձանց գործունեության ժամանակաշրջանն ու հուշարձանի ճարտարապետական-հորինվածքային լուծումները։ Բացի այդ, անթվակիր վիմագրերից շատերն էլ համառոտ հիշատակագրություններ են՝ կերտված այցելու-ուխտավորների, տարբեր նվիրատուների անունից։ Սրանք առավել նման են գրաֆիտային բնույթի վիմագրերին, երբ գիրն աչքի չի ընկնում իր գեղագրությամբ, պահպանված չեն անգամ տողերի ու տառերի համաչափությունները և, որ ամենաէականն է, ունի կամայական տեղայնացում, մի բան, որը հարիր չէ դասական վիմագրությանը։
Վիմագրերի բովանդակային առանձնահատկությունները ևս տարաբնույթ են։ Առավելապես հոգևոր, սակավ նաև աշխարհիկ շինությունների որմերին, ինչպես կոթողային հուշարձաններին պահպանված վիմագրերը բովանդակությամբ շինարարական, նվիրատվական ու հիշատակագրային են։ Համեմատաբար սակավաթիվ են կանոնական ու իրավական նորմերի սահմանման, հարկատվության կամ ապահարկման, կրոնական-բարոյախոսական, սուրբգրային-բարեմաղթանքային բնույթի վիմագրերը։ Հատկանշելի են նաև շինարար վարպետների, գրիչների, սրբերի անուններ բովանդակող, կամ էլ զուտ տարեթիվն արձանագրող վիմագրերը, որոնք իրենց աղբյուրագիտական նշանակությամբ բնավ չեն զիջում ընդարձակ, բովանդակալից բնագրերին[8][9]։
Տաթևի վանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու կառուցման արձանագրությունը, 1295 թ.
Ինքնին հետաքրքիր են կոթողային հուշարձանների, մասնավորապես՝ խաչքարերի արձանագրությունները։ Մեզ հասած վաղագույն խաչքարերի մասին գաղափար ենք կազմում հենց նրանց վրա պահպանված թվագրերի շնորհիվ։ Այդպիսիք են, օրինակ, Արցախի Վաղուհաս գյուղի «Եղցու կտոր» մատուռի գերեզմանոցում գտնվող ՅԺԵ. (866), ՀՀ Արարատի մարզի Հորթուն գյուղատեղիից հայտնի ՅԻԵ. (876) (այժմ՝ Պարույր Սևակի տուն-թանգարանում), Գառնիում՝ Հայոց Կատրանիդե թագուհու անվանակիր ՅԻԸ. (879), Մեծ Մազրայում՝ Գրիգոր Ատրներսեհ իշխանի կանգնեցրած ՅԼ. (881), Դաշտադեմում (Ներքին Թալին)՝ Սուսեի ՅԼԱ. (882), Կեչուտում՝ Ս. Գևորգի անվանակիր ՅԼԵ. (886) և այլ հնավայրերից հայտնի թվակիր խաչքարերը։
Խաչքարային արձանագրությունների հիմամբ հստակեցվում է նաև խաչքար-կոթողների կանգնեցման գործառութային նշանակությունը։ Եթե գերեզմանոցներում, տապանաքարերին կից կանգնեցված խաչքարերը խորհրդանշում են հիմնականում ննջեցյալի հոգու փրկությունն ու անմահության գաղափարը, ապա զարգացած միջնադարի խաչքարերից շատերն էլ կանգնեցվել են կատարված տարատեսակ իրադարձությունների հավերժացման, Ս. Նշանով վավերացման ու սերունդներին ավանդման նպատակով։ Իբրև այդպիսին հիշատակելի են եկեղեցիների, կամուրջների, հյուրատների և զանազան այլ շենք-շինությունների կառուցման կամ նորոգման, ինչպես նաև ջուր բերելու, ջաղաց կառուցելու ու այգի տնկելու, երկիրը թշնամիներից ազատագրելու, գյուղ հիմնելու առթիվ կամ էլ իբրև հոգևոր զավակ խաչքար կանգնեցնելու ուշագրավ դեպքերը[10]։ Կոթողային հուշարձանների վիմագրերն աչքի են ընկնում առավելապես շինարար վարպետների անունների հիշատակման տեսանկյունից՝ հատկանշված կազմող, հորինող, նկարող, աշխատող, գործող, իսկ եկեղեցիների կառուցման դեպքում նաև՝ վարդպետ (ճարտարապետ, քարգործ վարպետ) պատվական կոչումներով[11][12]։
Վիմագրագիտությունը, իբրև աղբյուրագիտության առանձին գիտակարգ, այսօր էլ շարունակում է իր դինամիկ զարգացումը։ Օրեցօր ընդարձակվում է հայ վիմագրության շտեմարանը, հնագիտական պեղումներով ու դաշտային-հավաքչական աշխատանքներով ի հայտ են գալիս վիմագրական ուշագրավ էջեր[13]։
↑Աբրահամյան Ա․ (1978 թվական). Հայկական ծածկագրություն. Երևան: ԵՊՀ հրատ.
↑Գրիգորյան, Գրիգոր (2000 թվական). Հայկական վիմագրություն. Երևան: «Զանգակ-97»,.{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
↑Օրբելի, Հ.Ա. (1966 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ I. Երևան.
↑Բարխուդարյան, Ս. Գ. (1960 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ II. Երևան.
↑Բարխուդարյան, Ս.Գ (1967 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ III. Երևան.
↑Բարխուդարյան, Ս.Գ (1973 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ IV. Երևան.
↑Բարխուդարյան, Ս.Գ (1982 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ V. Երևան.
↑Ս. Ա. Ավագյան և Հռ. Մ. Ջանփոլադյան (1977 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ VI. Երևան.
↑Գրիգորյան, Գ.Մ (1999 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ VII. Երևան.
↑Գրիգորյան, Գ.Մ (1999 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ VIII. Երևան.
↑Բարխուդարյան, Ս.Գ (2017 թվական). Դիվան հայ վիմագրության, պրակ X. Երևան.
↑Հարությունյան, Ա (2016 թվական). Վաղարշապատ. վանքերը և վիմական արձանագրությունները. Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի հրատ.
↑Harutyunyan, Arsen (2022). HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE OF ARMENIA. Yerevan: Ministry of Education, Science, Culture and Sports of the Republic of Armenia / “Scientific Research Center of Historical and Cultural Heritage” SNCO. ISBN978-9939-9087-1-7.
