Նյու Յորքի մեծ հրդեհ (1776)

Նյու Յորքի մեծ հրդեհ^{[~ 1]}։ Բռնկվել է 1776 թվականի սեպտեմբերի 21–ի գիշերը Մանհեթեն կղզու հարավային շրջանում։ Հրդեհը տեղի ունեցավ քաղաքի բրիտանական ռազմական օկուպացիայի սկզբում՝ ԱՄՆ անկախության պատերազմի ընթացքում։

Կրակը ոչնչացրեց քաղաքային շինությունների 10 – 25 տոկոսը. քաղաքի մնացած մասերը թալանվել են։ Շատերը կարծում էին, որ հրկիզումը կանխամտածված է եղել, դրան մասնակցել են մի քանի մարդիկ, առաջադրվել են ամենատարբեր պատճառներ։ Բրիտանացի հրամանատարները հրկիզման մեջ մեղադրել են ապստամբներին։ Հրդեհի հետտաքները ազդել են քաղաքի Բրիտանական օկուպացիայի վրա, որն ավարտվել է 1783 թվականին։

Իրադարձությունները մինչ հրդեհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ անկախության համար պատերազմի սկզբին՝ 1775 թվականի ապրիլին, Նյու Յորքը եղել է առևտրային կարևոր կենտորն, բայց դեռ չէր վերածվել մեգապոլիսի։ Նա զբաղեցնում էր Մանհեթեն կղզու հարավային մասը, իսկ նրա բնակչությունը կազմում էր 25 հազար մարդ^[1]։ Մինչև պատերազմը Նյու Յորք նահանգում ակտիորեն գործում էին հայրենասերների կազմակերպություններն ու գաղութային վեհաժողովը՝ հաստատապես լոյալիստներին աջակցող^[2]։ Լեքսինգթոնի և Կոնկորդի ճակատամարտերից հետո հայրենասերները վերահսկողություն հաստատեցին քաղաքի վրա և սկսեցին ձերբակալել ու աքսորել լոյալիստներին^[3]։

1776 թվականի սկզբին՝ պատերազմի վաղ փուլում, բրիտանացի գեներալ Վիլյամ Հաուն արշավ է ձեռնարկել քաղաքը գրավելու և ռազմական առումով կարևոր քաղաքային ծոցի նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու ուղղությամբ։ Սթեթեն Այլենդում գործողություններից հետո՝ հուլիսին, նա հաջողությամբ հարձակվեց Լոնգ Այլենդի վրա իր եղբոր՝ Ռիչարդ Հաուի նավատորմի ուժերի աջակցությամբ (դա տեղի է ունեցել օգոստոսին վերջին)^[4]։ Ամերիկյան գեներալ Ջորջ Վաշինգտոնը, գիտակցելով քաղաքի անկման անխուսափելիությունը, իր բանակի մեծ մասը 16 կմ հյուսիս է տարել Հարլեմի բարձունքից^[5]։ Ոմանք՝ այդ թվում գեներալ Նաթանիել Գրինը և Ջոն Ջեյը, Վաշինգտոնին համոզում էին այրել քաղաքը, որպեսզի բրիտանացիները զրկվեին բազայից և շահավետ քաղաքական դիրքից^[6]։ Վաշինգտոնը հարց դրեց երկրորդ մայրցամաքային կոնգրեսի առաջ, որը մերժել էր այդ միջոցը՝ հայտարարելով․ «քաղաքը ոչ մի դեպքում չպիտի վնասվի»^[7]։

1776 թվականի սեպտեմբերի 15–ին բրիտանացի զինվորները, գեներալ Հաուի հրամանատարությամբ, վայրէջք կատարեցին Մանհեթեն կղզում^[8]։ Հաջորդ առավոտյան բրիտանացիները առաջ շարժվեցին դեպի Հերլեմյան բարձունքներ, որտեղ երկու բանակները մտան պայքարի մեջ, իսկ մյուս ուժերը նույն ժամանակ շարժվեցին դեպի քաղաք^[9]։

Բնակչության ելքը քաղաքից սկսվել է դեռևս փետրվարին՝ բրիտանական նավատորմի՝ ծովածոց մտնելուց առաջ։ Մայրցամաքային բանակի առաջին ուժերի ժամանումը հուշում է որոշ բնակիչների, այդ թվում՝ բանակի և հայրենասերների կողմից հալածանքների ենթարկված լոյալիստներին թողնել քաղաքը^[10]^[11]։ Լոնգ Այլենդի գրավումը միայն արագացրեց գործընթացը։ Մայրցամաքային բանակի քաղաքում գտնվելու ժամանակ շատ լքված շենքեր հրամանատարության կողմից օգտագործվեցին ռազմական կարիքների համար^[12]։ Երբ բրիտանացիները գրավեցին քաղաքը, դերերը փոխվեցին, և հայրենասերների սեփականությունները առգրավվեցին հրամանատարների կողմից բրիտանական բանակի կարիքների համար։ Չնայած այս միջոցին՝ զորքերի տեղակայումը և օկուպացիոն վարչակազմի այլ միջոցառումները զգալիորեն կրճատել են մատչելի քաղաքային բնակարանային ֆոնդը^[13]։

Հրդեհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1776 թվականի սեպտեմբերի 21–ի առավոտյան քաղաքը կրակի մատնվեց։ Ականատեսի՝ Ջոն Ժոզեք Հենրի^[en] (ամերիկացի ռազմագերի, որը գտնվում էր բրիտանական «HMS Pearl» նավի վրա) պատմածի համաձայն՝ հրդեհը սկսվել է «Մարտական աքաղաղներ» պանդոկից (անգլ.՝ Fighting Cocks Tavern)՝ Ուայթհոլ–Սլիպ (անգլ.՝ Whitehall Slip) խորշի մոտ^[14]։ Չոր եղանակի ու ուժեղ քամիների արդյունքում բոցը արագորեն տարածվեց քաղաքային խիտ կառույցներում՝ դեպի հյուսիս և արևմուտք։ Բնակիչները փողոց էին դուրս գալիս այն գույքով, որ հասցնում էին վերցնել, և ապաստան էին գտնում խոտածածկ քաղաքային անապատներում (այժմ այդ տեղում «Սիթի Հոլլ» այգին է)։ Հրդեհը հասավ Բրոդվեյ՝ Բիվեր փողոցի մոտ գտնվող (անգլ.՝ Beaver Street), որից հետո ոչնչացրեց քաղաքի մեծ մասը՝ Բրոդվեյ և Հուդզոն գետերի միջև^[15]։ Հրդեհը մոլեգնել է ցերեկային ժամերին և դադարել է այն բանից հետո, երբ քամին փոխել է իր ուղղությունը, և որոշ քաղաքացիների ու «բնակիչներին օգնության»^[14] եկած բրիտանական ծովային հետևակայինների գործողությունների շնորհիվ։ Թաղամասերում բռնկված հդեհի հյուսիսային սահմանը թագավորական քոլեջն էր^[15]^[16]։ Հրդեհի հետևանքով ոչնչացված շենքերի ճշգրիտ թիվը հնարավոր չէ որոշել, քանակը տատանվում են չարս հարյուրից մինչև հազար՝ չորս հազար քաղաքային շինությունների 10—25 %–ը^[14]^[17]։ Այրվածների թվում էր եղել Սբ․Երրորդության եկեղեցին, իսկ Սուրբ Պետրոսի կաթոլիկական եկեղեցին^[en] փրկվել է^[16]։

Հրկիզման կասկածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեներալ Հաուի զեկուցագրում, որն ուղարկվել է Լոնդոն, հաստատվում էր, որ հրկիզումը կանխամտածված է եղել․ այն «ամենասարսափելի փորձն է մի շարք սրիկաների կողմից քաղաքը այրելու»^[16]։ Թագավորական նահանգապետ Վիլյամ Թրայոնը^[en] կասկածում էր Վաշինգտոնի մասնակցությունը և գրում․ «Շատ հանգամանքեր հանգեցնում են [մեզ] այն ենթադրությանը, որ Վաշինգտոնը շահագրգռված էր այս չարագործ գործողության մեջ» և «հայտնաբերվել են նրա բանակի որոշ սպաներ, որոնք թաքնվել են քաղաքում»^[18]։ Շատ ամերիկացիներ նույնպես կարծում էին, որ հրդեհը հայրենասերների ճամբարից հրկիզողների ձեռքի գործն էր։ Ջոն Ժոզեֆ Հենրին արձանագրել է ծովային հետևակայինների հաշվետվությունները, որոնք հրդեհից հետո վերադարձան «HMS Pearl» նավ, որտեղ «բռնվեցին տներն այրող հանցագործների հետ»^[19]։

Որոշ ամերիկացիներ հրկիզման մեջ մեղադրում էին բրիտանացիներին քաղաքը թալանելու նպատակով։ Մայոր Հեսսենեցը նշել է, որ հրդեհի դեմ պայքարողներից մի քանիսին հաջողվել է «իրեն լավ պարգևատրել կրակի չմատնված մի շարք տների կողոպուտով»^[19]։

Ջորջ Վաշինգտոնը սեպտեմբերի 22–ին Ջոն Հենքոկին ուղղված իր նամակում հատուկ նշել է, որ հրդեհի պատճառն իրեն անհայտ է^[19]։ Ոչ հարազատ քրոջը՝ Լինդային^[en] ուղարկած նամակում մատնանշում էր․ «Նախախնամությունը կամ ինչ–որ լավ, ազնիվ տղամարդ մեզ համար ավելի շատ բան է արել, քան մենք հակված ենք անել մեզ համար»^[20]։

Ըստ պատմաբան Բերնարդ Շեքթերի (անգլ.՝ Barnet Schecter)՝ հրկիզման մեղադրանքներից և ոչ մեկը քննադատութանը չի դիմանում^[18]։ Ուժեղ անուղղակի ապացույց է հօգուտ հրկիզման տեսությունների այն փաստը, որ հրդեհ է բռնկվել մի քանի վայրերում։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից հետազոտողներն այս փաստը բացատրում են նրանով, որ կրակը տարածվել է փայտե տանիքածածկերի այրվող կտորների շնորհիվ։ Մի հուշագիր գրել է․ «կրակը տնից տուն էր տեղափոխվում», «տեղափոխվում էր քամու միջոցով որոշ հեռավորության վրա»^[18]։

Բրիտանացիները հարցաքննել են ավելի քան 200 կասկածյալների, սակայն ոչ մի մեղադրանք չի առաջադրվել^[18]։ Հրդեհի օրը Քուինսում ձերբակալվել է ամերիկացի կապիտան Նաթան Հեյլը, որը մասնակցել է Վաշիգտոնի օգտին լրտեսությանը։ Հրդեհի հետ նրա կապի մասին լուրերը այդպես էլ չհաստատվեցին, ոչինչ ցույց չի տալիս, որ նա ձերբակալվել է (և արդյուքնում կախվել) այլ բանի համար՝ բացի լրտեսությունից^[21]։

Բրիտանացիների արձագանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեներալ–մայոր Ջեյմս Ռոբերթսոնը^[en] բռնագրավել է լքված տները, որոնց մասին հայտնի էր՝ նրանք պատկանում են հայրենասերներին, և տվել է դրանք բրիտանացի սպաներին։ Պետական կրոնին (անգլիական եկեղեցի) չենթարկվող եկեղեցական շինությունները սկսեցին օգտագործվել որպես բանտեր, զինվորական հիվանդանոցներ և զորանոցներ։ Որոշ զիվորներ բնակվել են քաղաքացիների ընտանիքների հետ։ Լոյալիստների զգալի հոսք է տեղի ունեցել դեպի քաղաք, ինչը հանգեցրել է հետագա գերբնակեցման։ Վերադարձած շատ լոյալիստներ ստիպված են եղել տեղավորվել ավերակների մեջ՝ այրված վրանային ճամբարներում։ Հրդեհը բրիտանացիներին համոզեց թողնել քաղաքը ռազմական կառավարման ներքո և այն չփոխանցել քաղաքացիական իշխանություններին։ Հանցագործությունն ու վատ առողջապահությունը բրիտանական օկուպացիայի ընթացքում մշտական խնդիրներ են եղել։ Այս խնդիրները չավարտվեցին 1783 թվականի նոյեմբերին^[22]^[23]՝տարհանման օրը։

Հայտնի մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրակով բռնկված տարածքները ցուցադրվել են Assassin’s Creed III խաղում, որի գործողությունները տեղի են ունենում Նյու Յորքում մինչև հեղափոխությունը։

Մեկնաբանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Չշփոթել 1835 թվականի դեկտեմբերի16 – 17–ի Նյու Յորքի մեծ հրդեհի^[en] հետ, որը ոչնչացրեց Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան և Մանհեթենի հարավ–արևելքում գտնվող շենքերի մեծ մասը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Schecter, 2002, էջ 64
↑ Schecter, 2002, էջեր 50—51
↑ Schecter, 2002, էջեր 52—53
↑ Johnston, 1878, էջեր 94—224
↑ Johnston, 1878, էջ 228
↑ Johnston, 1878, էջ 229
↑ Johnston, 1878, էջ 230
↑ Schecter, 2002, էջեր 179—193
↑ Johnston, 1878, էջ 245
↑ Schecter, 2002, էջեր 71—72
↑ Schecter, 2002, էջ 96
↑ Schecter, 2002, էջ 90
↑ Schecter, 2002, էջ 209
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 Schecter, 2002, էջ 204
↑ ^15,0 ^15,1 Lamb, 1896, էջ 135
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 Schecter, 2002, էջ 205
↑ Trevelyan, 1903, էջ 310
↑ ^18,0 ^18,1 ^18,2 ^18,3 Schecter, 2002, էջ 206
↑ ^19,0 ^19,1 ^19,2 Schecter, 2002, էջ 207
↑ Schecter, 2002, էջ 208
↑ Schecter, 2002, էջեր 210—215
↑ Schecter, 2002, էջեր 275—276
↑ Lamb, 1896, էջ 274

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Johnston, Henry Phelps. The campaign of 1776 around New York and Brooklyn. — Brooklyn : The Long Island Historical Society, 1878. — OCLC 234710.
Lamb, Martha Joanna. History of the City of New York : The Century of National Independence, Closing in 1880. — N. Y. : A. S. Barnes, 1896. — OCLC 7932050.
Schecter, Barnet. The Battle for New York. — N. Y. : Walker & Co, 2002. — ISBN 0-8027-1374-2.
Trevelyan, Sir George Otto. The American Revolution: 1766–1776. — Լ. : Longmans ; N. Y. : Green, 1903. — OCLC 8978164.

[1] Չշփոթել 1835 թվականի դեկտեմբերի16 – 17–ի Նյու Յորքի մեծ հրդեհի^[en] հետ, որը ոչնչացրեց Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան և Մանհեթենի հարավ–արևելքում գտնվող շենքերի մեծ մասը։

[Schecter—2002——64-2] Schecter, 2002, էջ 64

[Schecter—2002——50—51-3] Schecter, 2002, էջեր 50—51

[Schecter—2002——52—53-4] Schecter, 2002, էջեր 52—53

[Johnston—1878——94—224-5] Johnston, 1878, էջեր 94—224

[Johnston—1878——228-6] Johnston, 1878, էջ 228

[Johnston—1878——229-7] Johnston, 1878, էջ 229

[Johnston—1878——230-8] Johnston, 1878, էջ 230

[Schecter—2002——179—193-9] Schecter, 2002, էջեր 179—193

[Johnston—1878——245-10] Johnston, 1878, էջ 245

[Schecter—2002——71—72-11] Schecter, 2002, էջեր 71—72

[Schecter—2002——96-12] Schecter, 2002, էջ 96

[Schecter—2002——90-13] Schecter, 2002, էջ 90

[Schecter—2002——209-14] Schecter, 2002, էջ 209

[Schecter—2002——204-15] 14,0 ^14,1 ^14,2 Schecter, 2002, էջ 204

[Lamb—1896——135-16] 15,0 ^15,1 Lamb, 1896, էջ 135

[Schecter—2002——205-17] 16,0 ^16,1 ^16,2 Schecter, 2002, էջ 205

[Trevelyan—1903——310-18] Trevelyan, 1903, էջ 310

[Schecter—2002——206-19] 18,0 ^18,1 ^18,2 ^18,3 Schecter, 2002, էջ 206

[Schecter—2002——207-20] 19,0 ^19,1 ^19,2 Schecter, 2002, էջ 207

[Schecter—2002——208-21] Schecter, 2002, էջ 208

[Schecter—2002——210—215-22] Schecter, 2002, էջեր 210—215

[Schecter—2002——275—276-23] Schecter, 2002, էջեր 275—276

[Lamb—1896——274-24] Lamb, 1896, էջ 274

[~ 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]