Իվան Կուպալա
| Իվան Կուպալա | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | Սլավոնական տոն և ավանդույթ |
| Ամսաթիվ | Հուլիսի 7 և Հունիսի 21 |
| Տոնվում է |  Ուկրաինա,  Բելառուս և Podlachia |
| Անվանված է | Հովհաննես Մկրտիչ |
| Ի հիշատակ | summer solstice? |
Իվան Կուպալա (ռուս.՝ Ива́н Купа́ла, Ива́нов день, Купальская ночь), արևելյան սլավոնների շրջանում տարածված տոն, որն իր անվանումը ստացել է հեթանոսական աստվածություն համարվող Կուպալայի և քրիստոնեական սուրբ Հովհաննես Մկրտչի անուններից։ Տոնն առնչվում է ամառային արևադարձի ու բնության զարթոնքի հետ և նշվում է հունիսի 24-ին (հին տոմարով՝ հուլիսի 7-ին)։ Տոնակատարության օրը քրիստոնեության շրջանում համընկել է Հովհաննես Մկրտչի ծննդյան տոնին, որը նշում է ուղղափառ եկեղեցին։
Անվան ծագումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ն.Մ. Գալկովսկու կարծիքով «Կուպալայի տոնի մեջ միահյուսվել են երկու տարրեր՝ հեթանոսական ու քրիստոնեական»։ Դա տարածված երևույթ էր քրիստոնեության շրջանում, քանզի ժողովուրդները չէին հրաժարվում իրենց դարավոր ավանդույթներից ու սովորույթներից, և եկեղեցին հեթանոսական տոները համապատասխանեցնում էր քրիստոնեական վարդապետությանը՝ դրանք մեկնաբանելով նոր լույսի ներքո։ Այդպես է վարվել նաև Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին՝ քրիստոնեականի հետ միահյուսելով հեթանոսական շատ տոներ ու սովորույթներ, որոնցից հայ ժողովուրդը չէր հրաժարվում, ինչպես օրինակ Վարդավառը, կամ Տյառնընդառաջի տոնին կրակի վրայից թռչելը և այլն։ Թե ինչպես է կոչվել Կուպալայի տոնը հեթանոսական շրջանում, հայտնի չէ, իսկ ներկայիս Իվան Կուպալա անվանումն ունի ժողովրդա-քրիստոնեական ծագում և համարվում է Հովհաննես Մկրտչի անվան սլավոնական տարբերակը, քանզի Կուպալա մակդիրը բխեցվում է հունական βαπτιστής բառից, որ նշանակում է «լողացնող», «ընկղմող» (купатель, погружатель): Իսկ այս բառը փոխարինել է «մկրտիչ» մակդիրին, քանի որ հին սլավոներենում «kǫpati» բառը ունեցել է երկնքի տակ, բաց ավազանում «ծիսական լվացում, մաքրում» իմաստը։ Կուպալա աստծո անունն առաջին անգամ հիշատակվում է Հուստինյան տարեգրության մեջ (17-րդ դար), սակայն դա համարվում է թյուրիմացության արդյունք. տարեգիրը, իմանալով Իվան Կուպալայի տոնի ընթացքում տեղի ունեցող դիվական պարի մասին լեգենդը, անունը կապել է հեթանոսական աստծու հետ։ Հետագայում այդ սխալը տարածվել է ձեռագիրն ընդօրինակողների պատճառով, և ավելի ուշ շրջանում այդպես էլ ընդունել են սլավոնական դիցաբանությունն ուսումնասիրողները, որի արդյունքում էլ սլավոնական դիցարանում հայտնվեց «նոր աստվածություն»։ Այս «դիվական» անվանումը, որպես աստվածության անուն, ռուս գրականության մեջ սկսեց լայնորեն շրջանառվել ուշ միջնադարում՝ լեհական պատմագրության ազդեցությամբ։ Մինչդեռ իրականում Կուպալա անունով աստված ռուս դիցաբանության մեջ երբևէ չի եղել և բանահյուսության մեջ, ինչպես օրինակ երգերում, մտել է որպես տոնի անձնավորում։
Ծեսերն ու հավատալիքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս տոնի օրն ընդունված էր աղոթել Սուրբ Հովհաննես Մկրտչին՝ հատկապես գլխացավի դեմ և երեխաների համար։ Իվանովյան գիշերն անցկացվում էին մի շարք ծեսեր, որոնք առնչվում էին ջրի, կրակի և բուսական աշխարհի հետ։ Պարտադիր էր համարվում մինչև արևածագը տոնի առթիվ լողալ ջրում, ընդ որում, հյուսիսում սովորություն կար լողանալ բաղնիքում, իսկ հարավում՝ գետերում ու լճերում։ Մայրամուտից քիչ առաջ սարերի գագաթին կամ գետերի մոտ խարույկներ էին վառում։ Երբեմն կրակ ստանում էին հնագույն մեթոդով՝ փայտը փայտին քսելով։ Բելառուսի որոշ հատվածներում այդ սովորույթը պահպանվել էր մինչև 20-րդ դարասկիզբը։ Վ.Կ. Սոկոլովի կարծիքով տոնն իր հնագույն տեսքով արևելյան սլավոններից ամենաշատը պահպանվել էր հենց բելառուսների մոտ։ Ուկրաինացիները ևս պահպանել էին տոնի հնագույն տարրեր, բայց 19-րդ դարում դրանք արդեն կերպարանափոխված էին և կորցրել էին իրենց նախնական իմաստը։ Իսկ ռուսները հիմնական տարրերը կամ մոռացության էին մատնել, կամ փոխանցել էին ուրիշ տոների։ Բելառուսում խարույկի կենտրոնում սյուն էին կանգնեցնում, որի գլխին անիվ էր ամրացվում։ Երբեմն անիվի վրա էլ դնում էին ձիու գանգ, որից հետո նոր վառում էին խարույկը։ Դրա շուրջ երիտասարդները երգում էին, պարում և ուրախ խաղեր անցկացնում։ Իվանովյան գիշերը կատարվում էին նաև հարսանեկան ծեսեր. զույգերը ձեռք ձեռքի տված ցատկում էին խարույկի վրայից և փոխանակում ծաղկեպսակներ, որոնք կուսության խորհրդանիշ էին։ Արևմտյան սլավոնների հավատալիքների համաձայն կանանց չէր կարելի տարվա սկզբից մինչև Իվանովյան գիշերը հատապտուղներ ուտել, այլապես կարող էին մեռնել նրանց փոքրիկ երեխաները։
Պիղծ ուժերից պաշտպանվելը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ հավատալիքների՝ Իվանովյան գիշերն աշխուժանում էին բոլոր պիղծ ուժերը՝ վհուկները, չար ոգիները, դևերը, ջրային հրեշները, կերպարանափոխվողները, ինչպես նաև մեռյալների ուրվականներն ու այլք։ Նրանք հավաքվում էին լեռների գագաթներին ու խելահեղ պար բռնում, ապա չարիք ու նզովք սփռում շրջակայքում։ Ուստի անհրաժեշտ էր խուսափել նրանց կախարդանքից ու չար գործերից։ Որպեսզի վհուկները չվնասեին կովերի կաթը, ռուսներն ուռենու օրհնված ճյուղեր էին խրում արոտավայրերում։ Իսկ Ուկրաինայում այդ օրը բակում գետնի մեջ կաղամախու ճյուղեր էին խրում։ Իսկ առհասարակ ընդունված էր պիղծ ուժերից պաշտպանվելու համար սուր առարկաներ խրել սեղանի, պատուհանի, դռան և այլնի մեջ։ Արևելյան սլավոնները դանակ էին դնում այն տների մուտքի առջև կամ սեղանի տակ, որտեղ, իբրև թե, ապրում էին վհուկներ՝ դժվարացնելու համար այնտեղից նրանց դուրս գալը։ Նաև եղինջ էին դնում լուսամուտագոգերին և տան անկյուններում։ Իսկ ջահել ուկրաինուհիները օշինդրի տերևներ էին պոկոտում և շաղ տալիս տան մեջ, որպեսզի դրա հոտը տարածվի ու հեռու վանի վհուկներին ու ջրահարսներին, որոնք, ըստ հավատալիքի, վախենում էին դրանից։
Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Агапкина Т. А. Мифопоэтические основы славянского народного календаря. Весенне-летний цикл. — М.: Индрик, 2002. — 816 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-143-0
- Афанасьев А. Н. Поэтические воззрения славян на природу. — М.: Индрик, 1994. — Т. 3. — 840 с. — ISBN 5-85759-013-2