Զուխրա Ակչուրինա

Զուխրա Ակչուրինա; թաթ.՝ Зөһрә Акчурина
Ծնվել է	1862
Ծննդավայր	Ստարոտիմոշկինո (քաղաքատիպ ավան, Բարիշսկի շրջան), Sengiley County, Սիմբիրսկի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	ապրիլի 13, 1903
Մահվան վայր	Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Գերեզման	Զինջիրլի մեդրեսե
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Մասնագիտություն	լրագրող
Ամուսին	Իսմայիլ Գասպրինսկի
Երեխաներ	Շեֆիկա Գասպիրալի և Rifat Gasprinsky?

Զուխրա Ակչուրինա ( (թաթ.՝ Биби-Зөһрә Әсфәндияр кызы Гаспралы (Гаспринская), (թաթ.՝ Зухра (Биби-Зегра) Асфандияровна Акчурина, ծնունդով՝ Գասպրինսկայա, 1862, Ստարոտիմոշկինո (քաղաքատիպ ավան, Բարիշսկի շրջան), Sengiley County, Սիմբիրսկի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - ապրիլի 13, 1903(1903-04-13), Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն) առաջին թաթար կին լրագրող, «Թերջիման-թարգմանիչ» թերթի հրատարակիչներից մեկը։

Ղրիմի թաթարական նշանավոր մանկավարժ Իսմայիլ Գասպինսկու կինը, լրագրողներ Ռիֆաթ Գասպրինսկու և Շեֆիկա Գասպրինսկայայի մայրը, որոնք նաև «Տերջիման-Թարգմանիչ» թերթի հրատարակիչներն էին։

Կենսագրություն

Ծնվել է 1862 թվականին Սիմբիրսկի նահանգի Սենգիլեևսկի շրջանի Ստարայա Տիմոշկինա գյուղում, Ակչուրինների հայտնի թաթարական իշխանական ընտանիքում։ Հայրը՝ Ասֆանդիյար Ակչուրին, մայրը՝ Ֆաթիմա Ակչուրին։

Զուխրան իր մանկությունն անցկացրել է Կորոմիսլովկա գյուղում։ Արդեն մանկուց նա տարբերվում էր իր հասակակիցներից՝ «գեղեցիկ էր, արագաշարժ, առանձնանում էր իրեն հատուկ մտածելակերպով և լավ զրուցակից էր»։ Մանկուց կրթություն է ստացել տանը, նա ուներ ռուս դայակ։ Հետևելով Ասիլզաթների ընտանիքի օրինակին՝ նրա ծնողները վարձեցին ռուսաստանցի դայակի, որը Զուխրային սովորեցնում էր ռուսաց լեզուն, ռուս գրականությունը և երաժշտությունը։

Ամուսնություն Իսմայիլ Գասպրինսկու հետ

Զուխրայի հորեղբայրը՝ Իբրահիմ Կուրամշաևիչ Ակչուրինը (1859—?), ավարտելով Սիմբիրսկի կադետական կորպուսը, բուժման նպատակով մեկնել է Ղրիմ, Զուխրան եղել է նրա հետ։ 1880 թվականին Ղրիմում Ակչուրինները հանդիպեցին Բախչիսարայի քաղաքապետ Իսմայիլ Գասպրինսկուն։ Ընթերցելով Իսմայիլի «Ռուսական իսլամ» գրքույկը, որտեղ խոսվում էր Ռուսաստանում մուսուլմանների կարիքների համար ռուսական և եվրոպական մշակույթը փոխառելու անհրաժեշտության մասին, Ակչուրինները զարմացած էին նրա հայացքներով։

Վերադառնալով Սիմբիրսկ՝ Զուխրան առաջինն էր, որ նամակ գրեց Իսմայիլ Գասպրինսկուն։ Նամակներ փոխանակելուց հետո որոշ ժամանակ անց նրանք որոշում են հանդիպել։ 1881 թվականին հանդիպելով Մակարջայի տոնավաճառում՝ Գասպրինսկին Իբրահիմ Ակչուրինին խնդրեց միջնորդ դառնալ իր և Զուխրայի հոր միջև, բայց համաձայնություն չստացավ։

Իսմայիլը որոշեց գնալ Կորոմիսլովկա։ Կանգ առնելով հարեւան ռուսական գյուղում՝ հաղորդագրություն ուղարկեց։ Սակայն Ասֆանդիյար էֆենդին չհամաձայնեց իր աղջկան ամուսնացնել ազնվական ընտանիքի անդամ Իսմայիլ Գասպրինսկու հետ։ Բայց երիտասարդները որոշում են միասին լինել։ Գիշերը Ակչուրայի այգում, երկու վկաների մասնակցությամբ, կնքվեց այդ ժամանակների եզակի ամուսնական պայմանագիր՝ ալդիմ-բիրդեմ («վերցրեց և տվեց»)։ Առավոտյան նրան ներկայացրեցին Ասֆանդիյարին։ Աղջկա հայրը հրահանգել է դադարեցնել աշխատանքը գործարանում, իսկ բանվորներին հրահանգում է ծեծել անկոչ հյուրին։ Այդ ժամանակ Զուխրան վազեց պատշգամբ՝ ասելով. «Ես քոնն եմ։ Ես քոնը կլինեմ ընդմիշտ»։ Գասպրինսկուն փրկեց քաղաքապետի համազգեստի առկայությունը, և այդ պատճառով բանվորները չէին համարձակվում ձեռք բարձրացնել նման համազգեստով տղամարդու վրա։

Իսմայիլ Գասպրինսկին, հուսալով պաշտպանություն գտնել, գնաց Ուֆա՝ տեսնելու մուֆթի Սալիմագեր Թաֆկիլևին։ Մուֆթին ճիշտ համարեց վկաների ներկայությամբ կնքված պայմանագիրը^[1] եւ հրավիրեց տոհմի առաջնորդ Թիմերբուլատ Կուրամշինովիչ Ակչուրինին (1826-1906) հարցը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար։ Սրանից հետո Ակչուրինները որոշել են հարսանեկան տոնակատարություն կազմակերպել։

Գասպրինսկու մահից հետո «Իլ» թերթում հրապարակված «Իսմայիլ-բեկ, Զուխրա-խանում Գասպրինսկի» հարսանեկան իրադարձության մասին Գայազ Իսկակիի հոդվածը դժգոհություն է առաջացրել Աքչուրինների ընտանիքում։ Իբրահիմ Ակչուրինը և Մահբուբջամալ Ակչուրինը գրեցին պատասխան հոդվածներ, որոնցում նրանք ընդգծեցին, որ չնայած հարսանեկան իրադարձությունը սկզբում ստվեր գցեց երկու ընտանիքների միջև հարաբերությունների վրա, այնուհետև նրանց միջև բարեկամություն հաստատվեց։ Ռիզայդդին Ֆախրետդինը իր «Հայտնի տիկնայք» աշխատությունում Զուխրա Ակչուրինային անվանում է «մարգարիտ թաթար կանանց մեջ»՝ նշելով, որ կրթությանը ծառայելու մեծ ցանկության պատճառով, չնայած իր հարազատների անհամաձայնությանը, նա լքել է իր հայրենի Սիմբիրսկ գավառը և մեկնել Ղրիմի Բախչիսարայ։

Աշխատանք թերթում

1883 թվականի ապրիլին 32-ամյա Ի. Գասպրինսկին թույլտվություն ստացավ հրատարակելու «Տերջիման-թարգմանիչ» թերթը ռուսերեն և թաթարերեն։ 21-ամյա Զուխրա Ակչուրինան աջակցել է ամուսնու նախաձեռնությանը։ Նա իր օժիտն ու զարդերը ծախսել է թերթեր հրատարակելու վրա։ 5-6 տարի Զուխրան իրականացրել է նախագծման, փաստաթղթավորման, թերթի նոր բաժանորդներ ներգրավելու բոլոր աշխատանքները։

Երբ սկսվեց թերթի հրատարակումը, ամուսինները ձեռքով շրջում էին տպագրական մեքենան, տպում, ծալում, դրոշմակնիք փակցնում ու հանձնում փոստային բաժանմունք։ Թերթի հերթական համարը բաժանորդներին ուղարկելուց հետո նրանք սկսում էին աշխատել նորի վրա։ Իսմայիլ Գասպրինսկին հոդվածներ էր գրում թերթի ռուսերեն մասի համար, սովորաբար ռուսերեն, իսկ Զուխրա Ակչուրինան ուղղում, պարզեցնում և թարգմանում էր գրավոր տեքստերը թաթարերեն, որը նա ավելի լավ գիտեր, քան իր ամուսինը։ Թերթը լույս էր տեսնում շաբաթական 1-2 համար, փոքր ֆորմատի թերթի մի կողմում ռուսերեն տեքստ էր, մյուսում՝ թաթարերեն։

Աճել է նաև թերթերի տպաքանակը։ Եթե առաջին տարում (1883) թերթը ստացել է 320 բաժանորդ, ապա 1884 թվականին՝ 406, իսկ 1885 թվականին՝ 1000 բաժանորդ։ Թերթը սկսեց իր ծախսերը հոգալ միայն 20-րդ դարի սկզբին։ 20 տարվա ընթացքում Իսմայիլ Գասպրինսկին և Զուխրա Աքչուրինան կարողացել են պատրաստել իրենց ուսանողներին։ Այն ժամանակ, երբ Իսմայիլը մեկնում էր աշխատանքի այլ քաղաքներ, թերթի հրատարակումն ամբողջությամբ գտնվում էր Զուխրա Ակչուրինայի վերահսկողության տակ։ Նա գրել է նամակների պատասխաններ, պատրաստել և հոդվածներ հրապարակել թերթի համար Վոլգա-Ուրալի շրջանի վերաբերյալ։

Երբ թերթը որոշակի հաջողությոններ գրանցեց, Զուխրա Ակչուրինան աշխատողներ ընդունեց և իր եղբայրներին ներգրավեց թերթի բիզնեսում^[2]։ Նա թերթի պարտականությունների մի մասը փոխանցեց օգնականներին, ապա նոր գործ ձեռնարկեց՝ ստեղծելով օրինակելի դպրոց աղջիկների համար։

Բախչիսարայի քաղաքապետ Մուստաֆա Դավիդովիչը Զուխրա Ակչուրինային անվանել է «Ռուսաստանի մուսուլման կանանց առաջին լրագրողը» և Ղրիմի թուրքերի անունից նրան ոսկե կրծքազարդ է նվիրել։ Կազանի ներկայացուցիչները նրան անվանել են «ազգի մայր»^[3]։

Դպրոց

1893 թվականին Զուխրա Ակչուրինան, օգտագործելով իր միջոցները, Բախչիսարայում բացեց նոր մեթոդի իր տարրական դպրոցը աղջիկների համար և ղեկավարեց այն տասը տարի։ Որպես իր դպրոցի մոդել՝ նա վերցրեց տղաների տարրական դպրոցը, որը գործում էր 1883 թվականից Զինջիրլի Մադրասայում։

Մահ

1903 թվականի ապրիլի 13-ին Զուխրա Ակչուրինան հիվանդացել է տիֆով և մահացել 41 տարեկանում։ Նրա գերեզմանը գտնվում է Ղրիմի առաջին խաների դամբարանի մուտքի մոտ։ Երբ Իսմայիլ Գասպրինսկին մահացավ 1914 թվականին, նրան թաղեցին Զուխրա Աքչուրինայի հետ նույն գերեզմանատանը՝ Զինջիրլիի մեդրեսեի տարածքում։

Ռըզեյթդին Ֆախրետդինը նշել է, որ Զուխրա խանումի մահից հետո Իսմայիլ Գասպրինսկուն Ռուսաստանի ողջ տարածքից եկել են մոտ երեք հարյուր ցավակցական նամակներ և հեռագրեր։

Ընտանիք

Ամուսինը՝ Իսմայիլ Գասպրինսկի (1851-1914)
Դուստրերը՝ Շեֆիկա (1886-1975), Նիգյար (1896-?):
Որդիներ - Ռիֆաթ (1884-1925), Ջավադ-Մանսուր (1897-?), Հեյդար-Ալի (1898-?):

Հիշատակ

2015 թվականի օգոստոսին տեղի ունեցավ «Յուսուֆ Ակչուրա. ժառանգություն և արդիականություն» միջազգային գիտաժողովը, որտեղ մի քանի օր՝ սկզբում Կազանում, այնուհետև Ուլյանովսկում և Ստարոտիմոշկինո ընտանեկան կալվածքում, Ռուսաստանի և Թուրքիայի գիտնականները զեկույցներ կարդացին Ակչուրինի ընտանիքի պատմության վերաբերյալ։ Այս համաժողովի շրջանակներում Ստարոտիմոշկինոյի գյուղական գրադարանը անվանակոչվել է Զուխրա Գասպրինսկայա-Ակչուրինայի անունով^[4]։

Գրականություն

Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0.
А. Х. Махмутова. Лишь тебе, народ, служенье. Казань: «Мәгариф», 2003.
А. Х. Махмутова. Пора и нам зажечь огонь свободы. Казань: ТКН, 2006.
Т. И. Биктимерова. Ступени образования до Сорбонны. Казань, 2011.
А. Беляев. Историческая генеалогия татарского народа. Казань: ТКН, 2012. ISBN 978-5-298-02215-6.

Ծանոթագրություններ

↑ Семберле Зөһрә Акчурина милләт анасы булды. Արխիվացված 2022-03-26 Wayback Machine «Аргументы и факты», 06.03.2014
↑ Габдулла Тукайга багышланган портал
↑ «krumza.livejournal.com». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 26-ին.
↑ Барыш районы сайты, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 19-ին, Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 28-ին «Источник». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 26-ին.

Արտաքին հղումներ

Род Акчуриных Արխիվացված 2019-01-22 Wayback Machine
Зухра Акчурина (չաշխատող հղում)
Динара Тибаева. «Жемчужина татарской культуры». Проект «Хранители Родины».
«Как симбирянка Биби-Зухра Акчурина стала «матерью нации»». Аргументы и Факты. 2014 թ․ մարտի 6.
А. Х. Махмутова. «Акчурина-Гаспринская, Зухра (1862-1903)». Исламский портал.
А. Х. Махмутова "Ощущение было такое, как будто всего меня ошпарили кипятком" (Зухра и Исмаил Гаспринские) // Гасырлар авазы - Эхо веков. — 2014. — В. 3—4. — С. 118–125. — ISSN 2073-7475.
«Зухра Акчурина-Гаспринская (1862–1903), не бывает нации без её матерей». ИД «Медина». 2020 թ․ ապրիլի 30.
«Казанские бренды начала XX века – мыло и чернила – выпускали с его портретом». Бизнес Online. 2021 թ․ մարտի 13.
«Реформатор Исмаил Гаспринский и его любовь к Зухре». 2021 թ․ սեպտեմբերի 3.

[1] Семберле Зөһрә Акчурина милләт анасы булды. Արխիվացված 2022-03-26 Wayback Machine «Аргументы и факты», 06.03.2014

[2] Габдулла Тукайга багышланган портал

[3] «krumza.livejournal.com». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 26-ին.

[4] Барыш районы сайты, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 19-ին, Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 28-ին «Источник». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 26-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]