Դերեզա այծը
| Դերեզա այծը | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | Ռուսական ժողովրդական հեքիաթներ, բելառուսական ժողովրդական հեքիաթ, հեքիաթային սյուժե և ուկրաինական ժողովրդական հեքիաթ |
| Բնագիր լեզու | ռուսերեն, բելառուսերեն և ուկրաիներեն |
 Koza-Dereza | |
«Դերեզա այծը» (Коза луплена, Коза-борза, Սարսափելի այծը[1], ռուս.՝ «Коза-дереза», ուկրաիներեն՝ Коза-дереза, բելառուս․՝ Каза-манюка[2]), ռուսական, ուկրաինական և բելառուսական ժողովրդական հեքիաթի սյուժե։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հեքիաթը պատկանում է, այսպես կոչված, կենդանիների մասին հեքիաթների շարքին։ Հեքիաթի երկրորդ մասը նման է «Նապաստակի տնակը» հեքիաթի սյուժեին, տարբերությունն աղվեսի փոխարինումն է այծի կերպարով։ Ռուսական տարբերակները 30-ն են, ուկրաինականը՝ 27-ը, բելառուականը՝ 9-ը[3]։ Սյուժեն շատ տարածված է նաև բուլղարական և չեխական ավանդույթներով[4]։ Ծեծված այծի մասին հեքիաթը տարածված է նաև ամբողջ Եվրոպայում։ Իտալական, պորտուգալական և ֆրանսիական տարբերակներում այծը երբեմն սպանում է տիրոջը[5]։
Հեքիաթային սյուժեների ցուցիչում նշված է 212 համարի ներքո՝ «Ծեծված այծը» (ռուս.՝ «Коза луплена»). հայրն իր որդիներին (դուստրերին) հերթով ուղարկում է այծին արածեցնելու, այծն ամբողջ ժամանակ ասում է, որ չի կշտացել, հայրը զայրանում է ու որդիներին տնից վռնդում, բայց երբ համոզվում է, որ այծը խաբում է, փորձում է նրան մորթել, այծը փախչում է անտառ, տիրանում նապաստակի տանը, տարբեր կենդանիներ օգնում են վերջինիս, բայց չեն կարողանում այծին դուրս վռնդել, այծին դուրս է անում աքաղաղը (մեղուն, խեցգետինը)[6]։
Հեքիաթը մշակել են Ալեքսեյ Տոլստոյը[7], Ալեքսանդր Նաչաևը, Օ. Կապիցան[8], Ե. Բլագինինոյը։
1888 թվականին Նիկոլայ Լիսենկոն[9] ժողովրդական հեքիաթի և Դնեպրովա-Չայկայի լիբրետոյի հիման վրա գրել է «Դերեզա այծը» մանկական օպերան։ Այն դարձել է Նիկոլայ Լիսենկոյի ինքնատիպ նվերն իր երեխաներին։
1985 թվականին հեքիաթի հիման վրա նկարահանվել է «Դերեզա» խորհրդային մուլտֆիլմը։ 1995 թվականին Ուկրաինայում նկարահանվել է «Դերեզա այծը» նկարված մուլտֆիլմը։
Ստուգաբանություն և նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դերեզա։ Միխայիլ Պրիշվինը գտնում էր, որ «коза-дереза» արտահայտությունն ի սկզբանե հնչել է «коза — дери глаза», որը նշանակում է «ուշադիր նայել»[10]։ Ալեքսանդր Աֆանասև-Չուժբինսկու կարծիքով ուկրաիներեն «դերեզա» բառը նշանակում է «կռվարար, կամակոր»[11]։ Ըստ Ֆասմերի ստուգաբանական բառարանի՝ «դերեզա» բառը նշանակում է «երկպառակություն սերմանել»[12]։
Луплена: «Коза рухлена, половина бока луплена». «Луплена»՝ որին դնքստել են (ծեծել են, թակել)[13]։ «Лупить» բառն առաջացել է лупа կամ лупъ՝ «կաշի, մորթի», բառերից[14]։ «Рухлена»՝ որը դրժում է, քանդում, խորտակում[12]։
Борза: «Борзая» բառը հին ռուսերենում նշանակել է «արագ»[15]։
Манюка: Բելառուսերենից թարգմանաբար նշանակում է ստախոս, խաբեբա[16]։
Սյուժե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կար մի դերեզա այծ։ Նա ուզում է գնալ խոտ արածելու, վերցնում ու նապաստակին տանից դուրս է անում։ Նապաստակին օգնության է գալիս գայլը, բայց չի կարողանում հաղթել այծին։ Այնուհետև նապաստակին որոշում է օգնել արջը, բայց այծը նրանից էլ չի վախենում։ Մոտակայքով անցնում էր աքաղաղը (մեղուն, խեցգետինը), նա նապաստակին օգնում է դերեզա այծին վռնդել։ Եվ նրանք սկսում են միասին համերաշխ ապրել։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Тулупов Н. В. Страшная коза — М.: Гос. издат, 1920 — 32 с.
- ↑ Старжинская Н.С., Дубинина Д.Н. Обучение детей второму языку в условиях близкородственного двуязычия // Вторая международная конференция «Многоязычие и межкультурная коммуникация: Вызовы ХХI века» — С. 245
- ↑ Бараг Л. Г., Новиков Н. В. Примечания // Народные русские сказки А. Н. Афанасьева: В 3 т. — М.: Наука, 1984—1985. — (Лит. памятники). — Т. 1. — 1984. — С. 375—507.
- ↑ Амроян И. Ф. Повтор в структуре фольклорного текста: на материале русских, болгарских и чешских сказочных и заговорных текстов — М.: Гос. республиканский центр русского фольклора, 2005
- ↑ Костюхин Е. А. Когда звери говорили: Триста семьдесят пять мифов, сказок, басен, анекдотов, легенд и преданий о животных(չաշխատող հղում) — М: Восточная литература, 2004 — С. 499—500
- ↑ Сюжет № 212 // Русский фольклор XXXIII Материалы и исследования — СПб.: Наука, 2008 — С. 10
- ↑ том 1 «Русских сказок» Толстого, 1940; перепечатка - «Русские народные сказки. Под ред. и в обработке А. Толстого», 1941, том 1
- ↑ Коза-дереза : [рус. нар. сказка в обраб. О. Капицы (в сокр.) : для дошк. возраста / худож. А. Савченко]. — М.: Астрель; Кызыл; АСТ, 2005
- ↑ Ավանդույթներն ու նորամուծությունները ժամանակակից մշակութային և կրթական տարածքում. VIII միջազգային գիտագործնական գիտաժողովի նյութեր (ք. Մոսկվա, ապրիլի 19, 2017)
- ↑ Пришвин М. Кладовая солнца. Лучшие рассказы о живой природе с вопросами и ответами для почемучек — М. АСТ. 2016 — 190 с. — ISBN 978-5-17-093436-2
- ↑ Словарь малорусского наречия, составленный А. Афанасьевым-Чужбинским. — Санкт-Петербург: Второе отд. Имп. Акад. наук, 1855 — Тетрадь 1 : [А - зять]
- ↑ 12,0 12,1 Этимологический словарь Фасмера
- ↑ Шанский Н. М. и др. Лупцевать // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249.
- ↑ Шанский Н. М. и др. Лупить // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 249.
- ↑ Шанский Н. М. и др. Борзая // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 53.
- ↑ Манюка // Белорусско-русский словарь
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Сюжет № 212. «Коза луплена» // Сравнительный указатель сюжетов. Восточнославянская сказка
- Коза луплена (22 варианта) // Стекольникова Н. В. «Колобок», «Теремок» и другие. Кумулятивные сказки в их вариантах – Воронеж: Научная книга, 2008. – 400 с.
- Стекольникова Н. В. Лексические парадигмы вариантов сказки «Коза луплена» — Воронеж: Воронеж. гос. ун-т, 2007. — 19 с.
- Малороссийская сказка «Коза-дереза». — Xарьков: тип. M. M. Гордона, 1881. — 19 с.