Փտած Արևմուտք

«Փտած Արևմուտք»^[1]^[2]^[3]^[4] (ռուս.՝ «Гнило́й За́пад»), գաղափարական կլիշե, որը ծնվել է 19-րդ դարում Ռուսաստանում մի կողմից սլավոֆիլների և հողագործների միջև բանավեճի ընթացքում, իսկ մյուս կողմից՝ արևմտականների միջև։

«Փտած Արևմուտքը» փոխաբերական արտահայտություն է արևմտյան աշխարհի առաջարկած գաղափարների և արժեքների նկատմամբ զգուշավոր-թերահավատ վերաբերմունքի համար^[5]։ Այդ ժամանակից ի վեր այս կերպարը դարձավ քաղաքական կլիշե, որն ակտիվորեն օգտագործվում էր Սովետական և ռուսական քարոզչության մեջ (հաճախ որպես «քայքայվող արևմուտք», իսկ 1930-ականներին և 20-րդ դարի վերջից կրկին՝ «փլուզվող արևմուտք»)։

Արտահայտության պատմություն

1841 թվականին «Մոսկվիտյանինը» ամսագրի առաջին համարում տպագրվել է Ս.Պ. Շևիրյովի «Ռուսի տեսակետը Եվրոպայի կրթության վերաբերյալ» հոդվածը։ Դրանում, մասնավորապես, ասվում էր․

Արևմուտքի հետ մեր անկեղծ բարեկամական սերտ հարաբերություններում մենք չենք նկատում, որ գործ ունենք կարծես չար, վարակիչ հիվանդություն կրող մարդու հետ, որը շրջապատված է վտանգավոր շնչառության մթնոլորտով։ Մենք համբուրվում ենք նրա հետ, գրկախառնվում, կիսում ենք մտքի կերակուրը, խմում ենք զգացողության բաժակը․․․ և չենք նկատում թաքնված թույնը մեր անփույթ հաղորդակցության մեջ, չենք հոտում ապագա դիակի խնջույքի հաճույքից, որից նա արդեն հոտ է գալիս։

Այս միտքը Շևիրևը կրկնել է մի քանի այլ հոդվածներում։ «Մոսկվիտյանինի» խմբագիր Մ. Պ. Պոգոդինի թղթակիցներից մեկը 1844 թվականին նրան գրել է. «Ողորմություն արա, թող Շևիրևան, նա տարված է փտած Արևմուտքում»^[6]։ Շևիրևի արտահայտությունները հանդիպել են Բելինսկու խիստ քննադատությանը։ «Վ.Ֆ. Օդոևսկու ստեղծագործությունները» հոդվածում նա մերժում է «Արևմուտքի բարոյական փտածության միտքը»։ «Եվրոպան հիվանդ է, դա ճիշտ է, բայց մի վախեցեք, որ նա մեռնի։ Սա ժամանակավոր հիվանդություն է, սա հին և նոր ներքին ստորգետնյա պայքարի ճգնաժամ է...»: «Ռուսական գրականությունը 1844 թվականին» հոդվածում Բելինսկին կրկին նշում է «Արևմուտքի երևակայական դիակը»։ Եվ, վերջապես, 1845 թվականին, Վ. Ա. Սոլլոգուբի «Տարանտաս» պատմվածքի գրախոսության մեջ Բելինսկին, նկատի ունենալով Շևիրևին, հեգնանքով գրում է, որ, ըստ ոմանց, «Փտած Արևմուտքի մարդիկ ունեն մկնիկի բնույթներ, իսկ մենք՝ զուտ արջի»։ Նույն ակնարկում Բելինսկին առաջին անգամ օգտագործեց «Փտած Արևմուտք» կարճ ձևը։ Այս ձևով էր, որ արտահայտությունը վերցրեցին արևմտյանները՝ սլավոֆիլների դիրքը հեգնելու համար^[5]։

«Չար և փտած Արևմուտքի մեր ատողները» նշում է իր ակնարկներից մեկում և Սալտիկով-Շչեդրինը^[7]։ Տուրգենևը «Ծուխ» վեպի հինգերորդ գլխում փտած արևմուտքի մասին հիմնավորումը դնում է Արևմտյան Պոտուգինի բերանում․

Տասը ռուս կհամախմբվեն, անմիջապես հարց է առաջանում ... նշանակության, Ռուսաստանի ապագայի մասին ... Եվ իհարկե, անմիջապես այն կհասնի նաև փտած Արևմուտքին…

1867 թվականին «Ռուսական տեղեկագրում» վեպի առաջին հրապարակման մեջ Պոտուգինի այս խոսքերը հանվել են ամսագրի խմբագիր Մ. ն. Կատկովի կողմից^[5]։

Ըստ Ալեքսանդր Բաունովի, այլ ժողովուրդների տեսանկյունից, այս «փտած Արևմուտքը» հենց ռուս ժողովուրդն է^[8]։ Ռուսաստանում ազգայնական տրամադրություններ ունեցող շրջանակներն անընդհատ թաղում էին «Փտած Արևմուտքը», այնուամենայնիվ, ոչ ռուս, ոչ էլ արևմտյան մեկուսիչները չկարողացան խանգարել երկու մշակույթների զարգացմանն ու ինտենսիվ փոխգործակցությանը^[9]։

Կոնստանտին Լեոնտևը գրել է, որ ռուսական հասարակությունը ոչ մի տեղ և երբեք չի կարող ինքնուրույն որևէ բան մտածել ինքնության բացակայության և արարումների մասին, բացի արդարացումներից և «Փտած Արևմուտքից»^[10]։

Սլավոֆիլները ընդդիմանում էին փտած Արևմուտքի գաղափարներին թույլ մեկ ընտանիքի ստեղծման գործում, իրենց մեծ տանտերերը՝ որպես համախմբված հասարակություններ, ինչին, օրինակ, Հերցենը բացասաբար էր վերաբերվում^[11]։ Սլավոֆիլները առաջ քաշեցին երկու գաղափար՝ Ռուսաստանի համաշխարհային մշակութային դերը և փտած Արևմուտքը փրկելը^[12]։

Ինչպես երեք հերոսների մասին էպոսում, գրականության մեջ Կոզմա Պրուտկովը Արևմուտքը համեմատեց շատ սարսափելի և զզվելի մի բանի հետ. իսկ հետևում, ինչպես ինքներդ կարող եք պատկերացնել, փտած Արևմուտքը կապույտ է դառնում»^[13]։

Ծանոթագրություններ

↑ «Гнилой Запад / Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений». www.plam.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 20-ին. «Выражение известного русского критика Виссариона Григорьевича Белинского (1810—1848), который употребил это словосочетание в порядке иронии над взглядами своего идейного противника — историка русской литературы, публициста славянофильского толка, профессора Московского университета Степана Петровича Шевырева (1806—1864). Последний, хотя напрямую это выражение — «гнилой Запад» — никогда и нигде не употреблял, очень много говорил о «нездоровье» Запада. На что один из знакомых М. П. Погодина, редактора и издателя журнала «Москвитянин», где часто публиковался Шевырев, был даже вынужден написать ему (1844): «Сделай милость, уйми ты Шевырева, он помешан на гниющем Западе» (Барсуков Н. Жизнь и труды М. П. Погодина. Т. VIII, СПб., 1894).»
↑ «Происхождение слова гнилой запад. Этимология слова гнилой запад». lexicography.online. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 20-ին.
↑ Ширинянц Александр Андреевич С. П. Шевырев в истории социально-политической мысли России // Политическая экспертиза: ПОЛИТЭКС. — 2011. — В. 1. — Т. 7. — С. 5–16. — ISSN 1818-4499. Архивировано из первоисточника 20 հունվարի 2023.
↑ Alexander Dolinin Гибель Запада: К истории одного стойкого верования // К истории идей на Западе: "Русская идея". СПб., 2010. Архивировано из первоисточника 20 հունվարի 2023.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Крылатые слова / Сост. Н. С. Ашукин, М. Г. Ашукина. — 3-е изд. — М.: Худлит, 1966. — С. 155—157.
↑ Барсуков Н. П. Жизнь и труды М. П. Погодина. — СПб., 1894. — Т. VIII. — С. 259.
↑ Салтыков-Щедрин М. Е. Собрание сочинений. — М.: Худлит, 1970. — Т. 9. — С. 40.
↑ Баунов А. Г. Единственная потеря Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine // Миф тесен.
↑ «Гнилой Запад». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 4-ին.
↑ Леонтьев К. Н. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine
↑ Пажитнов К. А. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine
↑ Чадов М. Д. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine
↑ Козьма Прутков. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine // Козьма Прутков. Писатель, которого не было.

Գրականություն

Александр Долинин «Гибель Запада» и другие мемы: Из истории расхожих идей и словесных формул. — М., 2020. — 155 с. — ISBN 978-5-98379-248-7
Пажитнов К. А. Развитие социалистических идей в России от Пестеля до группы «Освобождение труда». Изд. 2-е. Пг.: Былое, 1924. — 320 с.

[1] «Гнилой Запад / Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений». www.plam.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 20-ին. «Выражение известного русского критика Виссариона Григорьевича Белинского (1810—1848), который употребил это словосочетание в порядке иронии над взглядами своего идейного противника — историка русской литературы, публициста славянофильского толка, профессора Московского университета Степана Петровича Шевырева (1806—1864). Последний, хотя напрямую это выражение — «гнилой Запад» — никогда и нигде не употреблял, очень много говорил о «нездоровье» Запада. На что один из знакомых М. П. Погодина, редактора и издателя журнала «Москвитянин», где часто публиковался Шевырев, был даже вынужден написать ему (1844): «Сделай милость, уйми ты Шевырева, он помешан на гниющем Западе» (Барсуков Н. Жизнь и труды М. П. Погодина. Т. VIII, СПб., 1894).»

[2] «Происхождение слова гнилой запад. Этимология слова гнилой запад». lexicography.online. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 20-ին.

[3] Ширинянц Александр Андреевич С. П. Шевырев в истории социально-политической мысли России // Политическая экспертиза: ПОЛИТЭКС. — 2011. — В. 1. — Т. 7. — С. 5–16. — ISSN 1818-4499. Архивировано из первоисточника 20 հունվարի 2023.

[4] Alexander Dolinin Гибель Запада: К истории одного стойкого верования // К истории идей на Западе: "Русская идея". СПб., 2010. Архивировано из первоисточника 20 հունվարի 2023.

[Ashukiny-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Крылатые слова / Сост. Н. С. Ашукин, М. Г. Ашукина. — 3-е изд. — М.: Худлит, 1966. — С. 155—157.

[6] Барсуков Н. П. Жизнь и труды М. П. Погодина. — СПб., 1894. — Т. VIII. — С. 259.

[7] Салтыков-Щедрин М. Е. Собрание сочинений. — М.: Худлит, 1970. — Т. 9. — С. 40.

[8] Баунов А. Г. Единственная потеря Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine // Миф тесен.

[9] «Гнилой Запад». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 4-ին.

[10] Леонтьев К. Н. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine

[11] Пажитнов К. А. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine

[12] Чадов М. Д. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine

[13] Козьма Прутков. Гнилой Запад Արխիվացված 2023-01-16 Wayback Machine // Козьма Прутков. Писатель, которого не было.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]