Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տաճար

Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տաճար
Եկեղեցի
ավերակները
Տեղադրություն	Արևելյան Հայաստան, Այրարատ, Անի
Աշխարհ	Այրարատ
Պատմական երկիր	Բագրատունյաց Հայաստան
Կրոնադավանանք	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Պատմություն
Հիմնադիր(ներ)	Գագիկ Ա
Ճարտարապետություն
Կարգավիճակ	Ավերակներ
Ակտիվ է	Ոչ
Ճարտարապետ(ներ)	Տրդատ ճարտարապետ
Ճարտարապ. տիպ	Զվարթնոցատիպ
Ճարտարապ. ոճ	Հայկական
Կառուցման սկիզբ	11-րդ դար
Կառուցման ավարտ	1110
Ավերում	երկրաշարժից
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տաճար (Թուրքիա)
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տաճար (Մեծ Հայք)
40°45′50″ հս․ լ. 43°43′32″ ավ. ե.

Հատակագիծ

Գագկաշեն, Գագիկաշեն կամ Անիի Գրիգոր Լուսավորչի տաճար, հայկական ճարտարապետական հուշարձան Անիում։ 1001−10 թթ. կառուցել է ճարտարապետ Տրդատը, Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի պատվերով՝ մայրաքաղաքում վերակերտելով ավերակ Զվարթնոցի տիպարը։ Կառույցի ավերակները բացվել են 1905−06 թթ. պեղումներով։ Թորոս Թորամանյանը ուսումնասիրել և կազմել է Գագկաշենի վերակազմության նախագիծը, որը հիմնավորվել է հետագայում, պեղումներով Գագիկ Ա Բագրատունու՝ ձեռքին եկեղեցու մանրակերտը, արձանի հայտնաբերմամբ։

Կառույցը եռաստիճան (եռահարկ) դեպի վեր աստիճանաբար նվազող տրամագծերով երեք գլանային (արտաքուստ բազմանիստ) ծավալներով կենտրոնագմբեթ հորինվածք է, որի հատակագծային հիմքը շրջանց սրահի մեջ ներառնված քառակոնքն է (սյունակազմ կոնքերի միջև չորս հուժկու մույթեր են)։ Երեք հարկի արտաքին պատերը գոտևորում են կրկնակի կիսասյուների վրա ձգվող դեկորատիվ կամարաշարեր։ Պահպանելով Զվարթնոցի կառուցվածքային ընդհանուր հորինվածքը՝ ճարտարապետը ուրույն մոտեցումով մեծացրել է ենթագմբեթային քառակուսու չափերը, ծանր, հաստահեղույս մույթերը փոխարինել նրբագեղ, վերասլաց սյուներով, ավելացրել արտաքին նիստերի քանակը (32-ի փոխարեն՝ 36), պարզեցրել ճարտարապետական մանրամասերը։

1013-ին տաճարը մեծ վնասվածքներ է ստացել (կառուցվածքային թերությունների պատճառով), և նրա որոշ մասեր (աբսիդների կենտրոնական զույգ սյուները, միջին հարկը պահող կամարները և այլն) ամրացվել են։ Այդուհանդերձ, Գագկաշենը կործանվել է (ավելի վաղ, քան Անիի մյուս եկեղեցական շենքերը)։ Հետագայում տուժել է նաև թուրքերի արշավանքից։

Գրականություն

• Մարության Տ., Զվարթնոց և զվարթնոցատիպ տաճարներ, Երևան, 1963։
• Մնացականյան Ս., Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Երևան, 1971։
• Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, Գագկաշեն, Երևան, 1984։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 215)։