Մեհմեդ III Գերայ

Մեհմեդ III Գերայ
Մասնագիտություն՝	գերիշխան
Դավանանք	սուննի իսլամ
Ծննդյան օր	1584
Վախճանի օր	1629
Թաղված	Բախչիսարայ
Դինաստիա	Գիրայների դինաստիա
Հայր	Սաադեթ II Գերայ
Զավակներ	Ahmed Giray?

Մեհմեդ III Գերայ (Գիրեյ) (Ղրիմի թաթարերեն՝ III Mehmed Geray, 1584 - 1629), Ղրիմի Գերայների դինաստիայի տասնութերորդ խանը, ով կառավարել է 1623- 1628 թվականները։

Եղել է Ղրիմի Սաադեթ II Գերայի որդին, Մեհմեդ II Գերայի թոռը և Դևլեթ I Գերայի ծոռը։

Կենսագրություն

Մեհմեդը ծնվել է մի ընտանիքում, որը փախուստի մեջ բնակվում էր Կումիկիայում և Աստրախանում։ 1593 թվականին վերադարձել է Ղրիմ։ 1596 թվականին Սելյամեթ I Գերայի հետ միասին մեկնել է Օսմանյան կայսրություն, որտեղ վերջինիս հետ գտնվել է Քարայազըջի ապստամբների մոտ։ Յոթ տարի բանտարկված է եղել Ստամբուլում։ 1608 թվականին Սելամեթ I Գերայի կողմից նշանակվել է կալգա, սակայն կոնֆլիկտի մեջ է մտել նրա հետ և Ղրիմի խանությունից փախել Բուջակ։ 1614 թվականին նորից ընկել է թուրքական բանտ, 1618 թվականին փախել այնտեղից Ղրիմ, Կեֆեում ձերբակալվել թուրքերի կողմից և բանտարկության ուղարկվել Հռոդոս կղզի։

1623 թվականին ընկերոջ մեծ վեզիրի օգնությամբ Մեհմեդ Գերայը ստացել է խանի կոչում։ Մեհմեդ III Գերայը սուլթանի կալգա է նշանակել իր կրտսեր եղբորը Շահին Գերային (1623—1628), իսկ նուրէդին է հայտարարել Դևլեթ Չոբան Գերային (1623—1625): Գալով իշխանության՝ սկսել է իրականացնել արմատական և հանդուգն քաղաքական բարեփոխումներ։ Տեսնելով, որ երկիրը մասնատում և թալանում է բեյերի խումբը, մտցրել է միանձնյա սուլթանական կառավարման համակարգը։ Նրա կրտսեր եղբայր և սուլթանի կալգա Շահին Գերայը խանի համաձայնությամբ ավելի հեռուն է գնացել։ Քննադատելով թուրքական սուլթանի միջամտությունը Ղրիմի գործերում՝ կազմակերպել է Մեհմեդ III Գերայի անվտանգության ապահովումը, որին փորձում էին տապալել թուրքերը։ 1624 թվականին թուրք-օսմանները փորձ են կատարել գահին վերադարձնել Ջանիբեկ Գերային, սակայն պարտություն են կրել Սարը սուի ճակատամարտում։

Ղրիմի նոր խանը իր ազգի մոտ մեծ հեղինակություն է ձեռք բերել այն պատճառով, որ կատեգորիկ կերպով մերժել է սուլթանին տրամադրել զորք՝ պարսկական արշավանքի համար։ Ձգտելով հասնել Ղրիմի խանության Օսմանյան կայսրությունից կախվածության կորստին՝ սուլթանի կալգա Շահին Գերայը սկսել է ակտիվ հակաթուրքական բանակցություններ իրականացնել Ռեչ Պոսպոլիտայի լիտվական իշխանության, որի եզրափակվեց համապատասխան պայմանագրով և ուկրաինացի կազակների հետ համագործակցությամբ։ Միևնույն ժամանակ նրանք արևելքում իրականացրել են գործողություններ՝ Ղրիմի կազմ Մեծ և Փոքր Նոգաիների միավորման համար։ Մեհմեդ III Գերայի կառավարման ժամանակ կապեր են հաստատվել Օսմանյան կայսրության գլխավոր ախոյան Սեֆյան Պարսկաստանի հետ։

Մեհմեդ III Գերայը թշնական հարաբերություններ է ունեցել Մանսուրների հետ։ Այդ թշնամանքը իր շահերին էր օգտագործում օսմանյան սուլթանը։ Սուլթանի հրահրմամբ զինված ապստամբություն է բարձրացրել նոգայցիների առաջնորդ Կան Թեմիրը։ 1628 թվականին Կան Թեմիրը սկսել է պաշարել Չուֆութ քալե ամրոցը։ Պաշարումը ճնշվել է Զապորոժիե կազակների կողմից, ովքեր Մեհմեդ III Գերայ խանի և սուլթանի կալգա Շահին Գերայի հետ միասին շարժվել են Թեոդոսիայի թուրքական ամրոց, որպեսզի խոչընդոտեն սուլթանի նոր փորձը՝ խան նշանակելու Ջանիբեկ Գերային։ Արշավանքը անհաջողությամբ է ավարտվել, քանի որ թաթարական զորքերի ղեկավարները անցել էին նոր խանի կողմը։ Մեհմեդ և Շահին Գերայ եղբայրները փախան Զապորոժիե, որտեղից 1629 թվականին, Ղրիմի իրենց կողմնակիցների և կազակների գլխավորությամբ, երկու անգամ փորձել են ներխուժել Ղրիմի խանություն։ Սակայն վերջիններս հաջողություն չեն ունեցել՝ կազակների մեջ առկա տարաձայնությունների պատճառով։ Երկրորդ արշավանքի ժամանակ Մեհմեդ III Գերայը սպանվել է կազակների ձեռքով՝ Ջանիբեկ Գերային հանձնվելու փորձի համար, իսկ կալգա Շահին Գերայը փախել է Պարսկաստան։ Մահացած խանին տեղափոխել են Բախչիսարայ և թաղել Էսքի Յուրտայի խանական գերեզմանատանը։

Մշակույթում

Թուրքական պատմական «Հոյակապ Դար։ Քյոսեմ սուլթան» հեռուստասերիալում Մեհմեդ III Գերաի դերը մարմնավորում է թուրք հայտնի դերասան Կադիր Դողուլուն։

Աղբյուրներ

• О. Гайворонский «Созвездие Гераев»
• О. Гайворонский «Повелители двух материков» тома 1-2
• Халим Гирай «Розовый куст ханов» (история крымских ханов)